بیش فعالی(ADHD) و اختلال کم توجهی در کودکان:علت،علائم و درمان

اختلال کم توجهی و بیش فعالی (ADHD) یک اختلال رفتاری شایع است که تقریباً ۱۰ درصد از کودکان در سن مدرسه مبتلا به آن هستند. پسران سه برابر بیشتر از دختران به این اختلال تشخیص داده می‌شوند که دلیل آن مشخص نیست. کودکان مبتلا به ADHD بدون فکر کردن عمل می‌کنند، بیش فعال هستند و در تمرکز کردن مشکل دارند. آنها ممکن است آنچه که از آنها انتظار می‌رود را درک کنند اما در رعایت کردن آن مشکل داشته باشند زیرا نمی‌توانند بی‌حرکت بنشینند و بر روی جزئیات توجه و تمرکز کنند.

البته تمام کودکان (بخصوص کودکان خردسال) گاهی اوقات چنین رفتاری را از خود نشان می‌دهند، بخصوص هنگامی که مضطرب یا هیجان زده می‌شوند. اما تفاوت بیش فعالی در این است که علائم طی یک دوره زمانی طولانی‌تر وجود دارند و در موقعیت‌های مختلف رخ می‌دهند. این مشکل توانایی کودک برای عملکرد اجتماعی، تحصیلی و در محیط خانه را مختل می‌کند. خوشبختانه با درمان مناسب کودکان مبتلا به اختلال کم توجهی و بیش فعالی می‌توانند علائم خود را کنترل کرده و بهتر زندگی کنند.

انواع و علائم

نوع بی توجهی

نوع بی توجهی دارای علائم زیر است:

• مشکل در توجه به جزئیات یا تمایل به ایجاد خطاهای ناشی از بی‌دقتی در تکالیف مدرسه یا سایر فعالیت‌ها
• عدم تمرکز بر وظایف یا بازی‌ها
• مشکلات آشکار در گوش دادن
• مشکل در پیروی از دستورالعمل‌ها
• مشکل در سازمان‌دهی
• پرهیز یا عدم علاقه به انجام وظیفه‌ای که نیاز به تلاش ذهنی دارند.
• گم کردن اشیایی مانند اسباب بازی، کتاب و دفتر یا تکالیف
• حواس پرتی
• فراموشی در فعالیت‌های روزانه

نوع بیش فعال و تکانش‌گر

نوع بیش فعال تکانشگر دارای نشانه‌های زیر است:

• بی‌قراری
• مشکل در بی‌حرکت ماندن
• دویدن یا بالا رفتن بیش از حد
• مشکل در آرام بازی کردن
• همیشه در حال حرکت است.
• صحبت کردن بیش از اندازه
• جواب دادن به سوالات پیش از شنیدن کامل آنها
• مشکل در منتظر ماندن در صف
• مزاحم شدن یا قطع کردن صحبت دیگران

نوع ترکیبی

این نوع، ترکیبی از دو نوع دیگر است و شایع‌تر می‌باشد. با اینکه بزرگ کردن کودکان مبتلا به بیش فعالی می‌تواند چالش برانگیز باشد، باید بخاطر داشت که این کودکان مقصود بدی از این رفتار دارند و در واقع آنها بدون دارو یا رفتار درمانی در کنترل رفتار خود مشکل دارند.

دلایل 

کم توجهی و بیش فعالی ناشی از عدم توجه والدین، مصرف قند زیاد یا واکسن نمی‌باشد. این اختلال دارای منشأ بیولوژیکی است که هنوز بطور کامل کشف نشده است. هیچ دلیل خاصی شناسایی نشده است، اما محققین در حال کشف برخی عوامل ژنتیکی و محیطی هستند. مطالعات نشان داده‌اند که کودکان مبتلا به بیش فعالی دارای نسبت نزدیک با شخصی هستند که مبتلا به این اختلال است.

با اینکه کارشناسان در مورد آن مطمئن نیستند اما دریافته‌اند که برخی نواحی مغز در کودکان مبتلا به بیش فعالی حدود ۵ تا ۱۰ درصد کوچک‌تر است. تغییرات شیمیایی در مغز این کودکان نیز تشخیص داده شده است. سایر عوامل خطر ممکن است شامل زایمان زودرس، کم بودن وزن نوزاد، و آسیب به مغز در حین تولد باشند.

حتی برخی مطالعات رابطه‌ای را بین نگاه کردن تلویزیون در سنین پایین و مشکلات کم توجهی در آینده نشان داده‌اند. والدین باید از دستورالعمل‌های خاصی پیروی کنند که بر اساس آنها کودکان زیر دو سال نباید زمانی را برای تماشا کردن صفحه‌های تلویزیون، کامپیوتر یا بازی‌های ویدئویی اختصاص دهند یا اینکه کودکان دو سال به بالا باید روزانه محدود به یک تا دو ساعت دیدن برنامه‌های تلویزیونی با کیفیت شوند.

مشکلات مرتبط

یکی از مشکلات در تشخیص بیش فعالی این است که اغلب همراه با مشکلات دیگری وجود دارد. حدود دو سوم از کودکان مبتلا به اختلال کم توجهی و بیش فعالی این مشکلات همراه را دارند. شایع‌ترین بیماری‌های همراه با بیش فعالی عبارتند از:

اختلال نافرمانی مقابله جویانه و اختلال رفتاری

حداقل ۴۰ درصد از کودکان مبتلا به بیش فعالی دارای اختلال نافرمانی مقابله جویانه نیز هستند که ویژگی آن لجاجت، طغیان رفتار، سرپیچی و قانون شکنی می‌باشد. اختلال رفتاری نیز مشابه با آن است اما کودک خصومت و تهاجم شدیدتری را از خود نشان می‌دهد. اختلال نافرمانی مقابله جویانه و اختلال رفتاری بیشتر در نوع بیش فعال و ترکیبی مشاهده می‌شوند.

اختلالات خلقی

حدود ۲۰ درصد از کودکان مبتلا به بیش فعالی دچار افسردگی نیز می‌شوند. این کودکان ممکن است احساس جدا افتادن از سایرین، ناامیدی از عدم موفقیت در مدرسه و مشکلات اجتماعی و نیز کمبود اعتماد بنفس داشته باشند.

اختلالات اضطرابی 

اختلالات اضطرابی حدود ۳۰ درصد از کودکان مبتلا به بیش فعالی را درگیر می‌کند. علائم آن شامل نگرانی، ترس یا وحشت بیش از حد است که می‌تواند منجر به علائم فیزیکی مانند تپش قلب، تعریق، درد شکم و اسهال شود. انواع دیگر اضطراب که می‌توانند همراه با بیش فعالی باشند شامل اختلال وسواس اجباری و سندرم توره و نیز تیک‌های حرکتی یا صوتی (حرکات یا صداهایی که بارها و بارها تکرار می‌شوند) هستند.

اختلالات یادگیری

حدود نیمی از کودکان مبتلا به اختلال کم توجهی و بیش فعالی دچار اختلالات یادگیری نیز هستند. شایع‌ترین مشکلات یادگیری آنهایی هستند که بر توانایی خواندن (دیسلکسیا) و نوشتن تاثیر می‌گذارند.

تشخیص

از آنجایی که هیچ آزمایشی برای تشخیص اختلال کم توجهی و بیش فعالی وجود ندارد، تشخیص آن بستگی به ارزیابی کامل وی خواهد داشت. برای تشخیص این اختلال باید موارد زیر را در نظر گرفت:

• کودک باید رفتارهایی از یکی از سه زیر شاخه‌ی ذکر شده را تا قبل از ۱۲ سالگی از خود نشان دهد.
• این رفتارها باید شدیدتر از کودکان با همان سن و سال باشند.
• رفتارها باید برای حداقل ۶ ماه ماندگار باشند.
• این رفتارها باید حداقل در دو حوزه از زندگی کودک رخ دهد و در آن تاثیر منفی ایجاد کند (برای مثال در مدرسه، خانه، مهدکودک یا دوستی)

در ابتدا ممکن است پزشک یک معاینه جسمانی انجام دهد و سابقه پزشکی کودک را بررسی کند که شامل سوالاتی در مورد دغدغه‌ها و علائم کودک، وضعیت سلامتی کودک در گذشته، سابقه خانوادگی، داروهای مصرفی، حساسیت و سایر مشکلات می‌باشد.

همچنین ممکن است پزشک وضعیت شنوایی و بینایی کودک را کنترل کند تا امکان وجود سایر مشکلات پزشکی را بررسی نماید. از آنجایی که برخی شرایط عاطفی (مانند استرس زیاد، افسردگی و اضطراب) می‌توانند شبیه به اختلال کم توجهی و بیش فعالی باشند، احتمالاً باید برای بررسی آنها پرسشنامه‌ای را نیز پر کنید.

درمان

دارو

برای بسیاری از کودکان، دارو در کنترل این اختلال نقش کلیدی دارد. متخصصین تا حد زیادی عقیده دارند که دارو درمانی موثرترین درمان برای کودکان مبتلا به اختلال بیش فعالی و عدم تمرکز است. داروها برای تقریباً ۸۰ درصد از کودکان موثر هستند به شرطی که نوع و دوز مصرفی آنها مناسب انتخاب شود. اما ممکن است مصرف دارو برای تمام کودکان و خانواده‌ها مناسب نباشد.

دو نوع اصلی از داروهای اختلال بیش فعالی وجود دارند: محرک و غیرمحرک. این داروها به روش‌های متفاوتی در مغز عمل می‌کنند تا به کنترل علائم کلیدی بیش فعالی کمک کنند. برای بیشتر کودکان مبتلا به این اختلال، داروهای محرک مانند متیل فنیدیت و آمفتامین در کمک به کنترل علائم موثر هستند. این داروها با متعادل کردن مواد شیمیایی مغز که مسئول تمرکز، توجه و کنترل تکانه هستند، عمل می‌کنند.

درمان‌های اختلال کم توجهی و بیش فعالی

• رفتار درمانی: یکی از اهداف رفتار درمانی تغییر رفتار منفی به رفتار مثبت است. این درمان اغلب شامل استفاده از سیستم پاداش در خانه است. این نوع درمان برای برخی از کودکان مبتلا به بیش فعالی و عدم تمرکز موثر بوده و اغلب همراه با دارو مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• درمان شناختی رفتاری: این درمان نوعی گفتار درمانی است. هدف از درمان شناختی و رفتاری وادار کردن کودک برای فکر کردن در مورد افکار، احساسات و رفتارش است. این درمان تا حدودی به کودکان کمک می‌کند تا افکار منفی را با افکاری که واقع بینانه‌تر و مثبت‌تر هستند عوض کند. همچنین در افزایش اعتماد بنفس که تحت تاثیر این اختلال قرار می‌گیرد نیز موثر خواهد بود. درمان شناختی رفتاری برای درمان اختلال کم توجهی و بیش فعالی، اضطراب و افسردگی مفید است.
• گروه‌های مهارت‌های اجتماعی: برای برخی کودکان، علائم بیش فعالی می‌تواند باعث ایجاد مشکل در اجتماعی شدن شود. کودکان ممکن است بدون وقفه صحبت کنند یا در فکر کردن پیش از صحبت کردن مشکل داشته باشند و یا در کنترل احساسات خود نیز دچار مشکل باشند. ملحق شدن به یک گروه مهارت‌های اجتماعی که توسط یک متخصص اداره می‌شود می‌تواند به کودکان کمک کند تا مهارت‌های مهم برای تعامل با دیگران را یاد بگیرند.

درمان‌های جایگزین

گزینه‌های درمانی غیر دارویی دیگری وجود دارند که دارای پشتوانه پژوهشی نیز می‌باشند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که این درمان‌های جایگزین تا حدودی در تسکین علائم اختلال کم توجهی و بیش فعالی مفید هستند. این درمان‌ها شامل ورزش، فعالیت در هوای باز، مکمل‌های امگا، تمرکز حواس و تغییر رژیم غذایی می‌باشند.