ترجمه و شرح حکمت 403 نهج البلاغه: کارهای متفاوت و موفقیت کم

پراكنده كارى و شكست:
امام(عليه السلام) در اين گفتار حكيمانه اشاره به يكى از اصول مهم مديريت كرده، مى فرمايد: «كسى كه به كارهاى مختلف بپردازد نقشه ها و تدبيرهايش به جايى نمى رسد»; (مَنْ أَوْمَأَ إِلَى مُتَفَاوِتِ خَذَلَتْهُ الْحِيَلُ).
افراد زيادى را در جامعه مى بينيم كه قانع به يك يا چند شغل نيستند و حتى گاهى شغل هاى متضاد و مختلف براى خود انتخاب مى كنند و با اين كه از استعداد خوبى برخوردارند و گاه ممكن است جزء نخبه ها و نابغه ها باشند باز مى بينيم به موفقيت چشمگيرى نائل نمى شوند. دليل آن روشن است; هر كارى تدبير خاص خودش را مى طلبد و كارهاى مختلف تدبيرهاى مختلفى را طلب مى كند و جمع كردن بين تدبيرهاى متضاد، كار بسيار مشكلى است به همين دليل افرادى را مى بينيم كه تمام همّ خود را مصروف به يك فن مى كنند و توفيقات زيادى به دست مى آورند ولى افرادى كه چندين فن مختلف و گاه متضاد را بر عهده مى گيرند غالباً همه را ناقص مى گذارند و يا نتيجه مهم و چشمگيرى به دست نمى آورند. بعضى از شارحان نهج البلاغه اين كلام نورانى را به معناى جمع دنيا و آخرت گرفته و گفته اند: كسانى كه بخواهند هم دنيا و هم آخرت را به طور كامل به دست آورند ناكام مى مانند زيرا اين دو با هم جمع نمى شوند. و بعضى آن را به معناى جمع ميان حق و باطل تفسير كرده اند; كسى بخواهد از حق طرفدارى كند و در عين حال حامى باطل نيز باشد و يا به تعبير ديگر بخواهد همه را از خود راضى كند. تدبيرهاى چنين كسى نيز به جايى نمى رسد.
اين تفسيرها را به عنوان يكى از مصاديق آن مفهوم كلى و جامع كلام امام(عليه السلام) مى توان پذيرفت اما منحصر ساختن مفهوم كلام به اين تفاسير، صحيح به نظر نمى رسد. بعضى نيز آن را به معناى قبول كردن شغل هاى زياد گرفته اند كه حتى در زمان ما مرسوم است بعضى چندين شغل براى خودشان انتخاب مى كنند اما هيچ كدام را به طور صحيح نمى توانند انجام دهند. ولى اين تفسير با تعبير «متفاوت» سازگار نيست زيرا متفاوت، مفهومش «ناهماهنگ» و يا «متضاد» است و اين غير از شغل هاى زيادى است كه ممكن است ناهماهنگ نيز نباشد. اصولاً پيشرفت كارها بدون مديريت صحيح امكان پذير نيست و مديريت صحيح، اصول و شرايطى دارد. يكى از شرايط مهمش همان است كه امام(عليه السلام) در اين كلام حكيمانه به آن اشاره كرده و آن اين است كه مدير از پراكنده كارى بپرهيزد كارها را از هم جدا كند و هر كارى را به كسى يا به گروهى واگذار نمايد و ناظرانى بر آن ها بگمارد. اما هرگاه به يك نفر يا يك گروه چندين كار متضاد و مختلف را بدهد به يقين همه آن ها ناقص خواهد شد و اين برخلاف مديريت صحيح است.
در حديثى كه مرحوم كلينى در كتاب شريف كافى نقل كرده است مى خوانيم كه امام صادق(عليه السلام) به يكى از ياران خاصش به نام فضيل بن يسار فرمود: «إِنَّهُ مَنْ كَانَ هَمُّهُ هَمّاً وَاحِداً كَفَاهُ اللَّهُ هَمَّهُ وَ مَنْ كَانَ هَمُّهُ فِى كُلِّ وَاد لَمْ يبَالِ اللَّهُ بِأَى وَاد هَلَكَ; به يقين كسى كه يك هدف داشته باشد خداوند او را براى رسيدن به هدفش كمك مى كند اما آن كس كه همّ او در وادى هاى مختلف است در هر وادى اى هلاك شود خدا او را كمك نخواهد كرد».[1] البته براى اين حديث تفسيرهاى ديگرى هم شده است، كه انسان بايد مذهب حق را پيدا كند و برگزيند و در مسير آن گام بردارد و از سير در مذاهب باطل گوناگون بپرهيزد.
اميرمؤمنان على(عليه السلام) در نامه پرمحتواى مالك اشتر هنگامى كه دستورات مربوط به فرماندهى لشكر را مى دهد مى فرمايد: «وَ أَفْضَلَ عَلَيهِمْ مِنْ جِدَتِهِ بِمَا يسَعُهُمْ وَ يسَعُ مَنْ وَرَاءَهُمْ مِنْ خُلُوفِ أَهْلِيهِمْ حَتَّى يكُونَ هَمُّهُمْ هَمّاً وَاحِداً فِى جِهَادِ الْعَدُوِّ; دستور بده كه فرماندهان لشكر از امكاناتى كه در اختيار دارند به سپاهيان كمك كنند به اندازه اى كه نفراتى كه تحت تكفل آن ها هستند به خوبى اداره شوند به گونه اى كه همّ آن ها همّ واحدى باشد و آن جهاد با دشمن است».
اين دستور نيز نشان مى دهد كه تمركز بر برنامه ها و فعاليت در يك بخش سبب پيروزى و موفقيت است. اين جمله از شيخ بهايى نيز معروف است كه مى گويد: «غَلَبتُ كُلَّ ذِي فُنون وَغَلَبنِى ذو فَنّ واحِد; بر تمام دانشمندانى كه مثل من در علوم مختلفى كار كرده بودند غلبه كردم اما دانشمندى كه تنها در يك علم فعاليت داشت بر من غلبه نمود».[2]
*****
پی نوشت:
[1]. كافى، ج 2، ص 246، ح 5
[2]. سند گفتار حكيمانه: در مصادر آمده است كه اين گفتار حكمت آميز را پيش از سيد رضى مرحوم ابن شعبه حرانى در تحف العقول در ضمن وصيتى كه امام(عليه السلام) به مالك اشتر فرمود، آورده است اما با اين تفاوت: «مَنْ أَوْمَأَ إِلَى مُتَفَاوِت خَذَلَتْهُ الرَّغْبَة». (مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص 287). ولى در نسخه اى كه از تحف العقول نزد ماست چنين آمده است: «مَنْ أَهْوَى إِلَى مُتَفَاوِت خَذَلَتْهُ الرَّغْبَة». (تحف العقول، ص 202)