جلوه تاريخ درشرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 8، ص204
قال عليه السّلام: ما استودع الله امرأ عقلا الا ليستنقذه به يوما ما. «و آن حضرت فرمود: خداوند عقل را پيش كسى به وديعت ننهاد مگر براى اينكه او را روزى به يارى آن برهاند.»
ابن ابى الحديد ضمن شرح اين سخن روايات و نكته هايى در فضيلت عقل آورده است كه به ترجمه چند مورد از آن بسنده مى شود. از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل است كه فرموده است: «عقل نورى در دل است كه با آن ميان حق و باطل فرق گذاشته مى شود.»
انس گويد: از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم درباره مردى كه داراى عقل پسنديده و گناهان بسيار باشد پرسيده شد، فرمود: هيچ بشرى نيست مگر اينكه مرتكب خطاها و گناهانى مى شود، هرگاه خوى كسى عقل و غريزه اش يقين باشد، گناهانش او را زيانى نمى رساند. گفته شد: اى رسول خدا چگونه است؟ فرمود: هرگاه خطايى كند چيزى نمى گذرد كه آن را با توبه و پشيمانى جبران مى كند و بدين گونه گناهانش پاك مى شود و فضيلتى براى او باقى مى ماند كه او را به بهشت مى برد.
گفته شده است: عاقل نخست سيراب مى شود و سپس سيراب مى كند و نخست آگاه مى شود و سپس آگاه مى سازد.
عبد الله بن معتز گفته است: چهره هاى بدى و نيكى در آينه عقل چه آشكار و ظاهر است.
اردشير بابكان گويد: چهار چيز محتاج چهار چيز است، حسب نيازمند ادب است و شادى نيازمند امنيت و نزديكى نيازمند دوستى و عقل نيازمند تجربه است.
اسكندر گويد: رأى پسنديده را از شخص كوچك، كوچك مشمار كه ارزش مرواريد به سبب خوارى غواص آن، زبون نمى شود.
گروهى از اصحاب در حضور رسول خدا مردى را از لحاظ انجام دادن عبادت و نمازگزاردن و صفات خير ستايش كردند و چون در آن مورد زياده روى كردند، پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: عقل او چگونه است؟ گفتند: اى رسول خدا ما از كوشش او در عبادت و كارهاى خير مى گوييم و شما از عقل او مى پرسيد. فرمود: آرى، احمق با حماقت خود به زيان بزرگترى مى رسد تا تبهكار به تبهكاريهايش، و همانا فرداى قيامت مردم به درجات مقرب به خداوند خود به ميزان عقلهاى خود مى رسند.
يكى از حكيمان گفته است: هر چيز چون فراوان شود ارزان مى شود، غير از عقل كه چون فزون شود گرانتر مى شود.
در تفسير اين گفتار خداوند كه فرموده است: «تا هر كه را زنده است بيم دهد.»، گفته اند يعنى كسى را كه عاقل باشد.
ديگر از سخنان حكيمان اين است، كه خردمند با زندگى سخت همراه خردمندان خشنودتر از زندگى مرفه همراه سفلگان است.
عربى بيابان نشين گفته است: اگر صورت عقل كشيده و مجسم شود، خورشيد در قبال آن تاريك مى شود و اگر چهره حماقت تصوير شود شب در قبال آن نورانى به نظر مى رسد.
