ترجمه و شرح حکمت 429 نهج البلاغه: حسرت به خاطر ترک انفاق

بزرگترين حسرت:
امام(عليه السلام) در اين گفتار حكيمانه اشاره به نكته دقيقى مى كند كه بسيارى، در زندگى گرفتار آن اند. مى فرمايد: «بزرگترين حسرت ها در قيامت حسرت كسى است كه ثروتى را از راه حرام به دست آورده و كسى آن را از او به ارث برده كه در راه خداوند سبحان انفاق نموده است و خداوند به سبب اين مال او را داخل بهشت مى كند و شخص اوّل را به سبب همان مال، وارد جهنم مى گرداند»; (إِنَّ أَعْظَمَ الْحَسَرَاتِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَسْرَةُ رَجُل كَسَبَ مَالاً فِي غَيْرِ طَاعَةِ اللّهِ، فَوَرِثَهُ رَجُلٌ فَأَنْفَقَهُ فِى طَاعَةِ اللّهِ سُبْحَانَهُ، فَدَخَلَ بِهِ الْجَنَّةَ، وَ دَخَلَ الاَْوَّلُ بِهِ النَّارَ).
گاه مى شود كه انسان مالى به دست مى آورد ولى نمى تواند از آن استفاده كند و از دست مى رود. چنين كسى واقعاً گرفتار حسرت مى شود كه چرا از اين مال براى دنيا و آخرتم استفاده نكردم ولى از آن فراتر حسرت كسى است كه مال حلالى را به دست آورده ولى خودش از آن به نفع آخرتش بهره نگرفته و وارثان از آن بهره گرفته اند و در قيامت مى بيند آن ها با اموالى كه او با تلاش و زحمت به دست آورده بود به جايى رسيده اند و خودش محروم مانده است. ولى از همه اين ها بدتر حسرت كسى است كه مال حرامى را با تلاش و زحمت به چنگ آورده و براى وارثانش گذاشته و وارثان بى آن كه از حرام بودن آن باخبر باشند آن را در راه خدا انفاق كرده اند و ذخيره يوم المعاد آن ها شده است. در حالى كه آن كس كه مال را به دست آورده در آن روز گرفتار مجازات الهى مى شود. چنين حسرتى اعظم حسرت هاست. اين احتمال نيز وجود دارد كه وارثان از حرام بودن آن آگاه مى شوند ولى از آن جا كه صاحبانش رانمى شناسند به عنوان اموال مجهول المالك كه روش مصرف آن، صدقه به نيازمندان است به فقرا مى دهند و از اين راه حسناتى به دست مى آورند در حالى كه پديدآورنده مال گرفتار سيئات خويش است. گاه ممكن است مالى به دست انسان از طريق حرام بيفتد كه حرمت آن تنها جنبه تكليفى دارد مثلاً مرتكب احتكار شده كه كار حرامى است ولى با توجه به اين كه معامله باطل نيست مالى كه به دست آورده حرام نمى باشد در عين حال از آن بهره اى نمى گيرد و مال به دست وارثى مى رسد كه از آن در طريق اطاعت فرمان خدا بهره مى گيرد. روز قيامت حسرت عظيم نصيب شخص اوّل است و فوز عظيم نصيب شخص دوم. البته مانعى ندارد كه هر سه معنا در كلام امام(عليه السلام) جمع باشد. زيرا به عقيده ما «استعمال لفظ در اكثر از معنا» هيچ اشكالى ندارد.
همين مضمون با تعبير گوياى ديگرى در حديثى از همان حضرت نقل شده است: كسى از محضر مبارك آن حضرت پرسيد: چه كسى از همه حسرتش در قيامت بيشتر است؟ امام(عليه السلام) فرمود: «مَنْ رَأَى مَالَهُ فِى مِيزَانِ غَيرِهِ وَ أَدْخَلَهُ اللَّهُ بِهِ النَّارَ وَ أَدْخَلَ وَارِثَهُ بِهِ الْجَنَّةَ; كسى كه روز قيامت مال خود را در ميزان عمل ديگرى ببيند خداوند صاحب مال را به دوزخ بفرستد و وارثش را به بهشت». كسى پرسيد: چگونه چنين چيزى ممكن است؟ امام(عليه السلام) فرمود: همان گونه كه يكى از برادران دينى براى من نقل كرده كه نزد كسى رفت كه در حال احتضار بود به او گفت كه اين صد هزار درهمى كه در اين صندوق است چه وضعى دارد؟ گفت: هرگز نه زكات آن را پرداخته ام و نه با آن صله رحم كرده ام؟ گفت: پس براى چه آن را اندوخته اى؟ گفت: براى ماليات حكومت و تقاضاهاى قبيله و ترس از فقر بر عيال و دگرگونى زمان. آن برادر دينى گفت كه هنوز از نزد او خارج نشده بودم كه جان به جان آفرين تسليم كرد. (و فرزندانش از آن مال براى كارهاى خير و اداى حقوق بهره گرفتند).[1]
همين معنا درباره امور معنوى مانند علم نيز جارى است كه عالمى از علوم خود استفاده نكند و بيچاره شود ولى ديگران با فراگرفتن علم از او اهل نجات گردند. همان گونه كه در حديثى از اميرمؤمنان(عليه السلام) از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل شده است كه فرمود: «وَ إِنَّ أَشَدَّ أَهْلِ النَّارِ نَدَامَةً وَ حَسْرَةً رَجُلٌ دَعَا عَبْداً إِلَى اللَّهِ فَاسْتَجَابَ لَهُ وَ قَبِلَ مِنْهُ فَأَطَاعَ اللَّهَ فَأَدْخَلَهُ اللَّهُ الْجَنَّةَ وَ أَدْخَلَ الدَّاعِى النَّارَ بِتَرْكِهِ عِلْمَهُ وَ اتِّبَاعِهِ الْهَوَى وَ طُولِ الْأَمَلِ; شديدترين پشيمانى دوزخيان و برترين حسرت آن ها براى كسى است كه ديگرى را به سوى خداوند دعوت نمود و او اجابت كرد و پذيرفت و بدين سبب اطاعت خدا را مى كند و خداوند او را وارد بهشت مى سازد ولى دعوت كننده را به دوزخ مى فرستد به دليل ترك علم خويش و پيروى از هواى نفس و آرزوهاى دور و دراز».[2]
ابن ابى الحديد داستان جالبى را از عمر بن عبدالعزيز نقل مى كند كه مردم درباره او مى گفتند: «سعيد بن شقى» (سعادتمند، فرزند شقاوتمند) و علتش آن بود كه پدرش عبدالعزيز اموال زيادى را از مصر و شام و مدينه از طريق نفوذ برادرش عبدالملك در حكومت و حكومتى كه عبدالعزيز خودش در مصر داشت و غير آن به ظلم جمع آورى كرده بود. سپس تمام آن را براى فرزندش عمر گذاشت. او اموال مزبور را در راه اطاعت خداوند سبحان و كارهاى خير مصرف مى كرد تا زمانى كه خلافت به او رسيد در آن زمان تمام اسناد مالكيتى را كه عبدالملك براى پدر او عبدالعزيز نوشته بود بيرون آورد و در حضور مردم همه آن ها را پاره كرد و گفت: اين ها اسنادى است كه به صورت نامشروع نوشته شده و من همه آن ها را به بيت المال بازگرداندم (تا همه مسلمين به خصوص نيازمندان از آن استفاده كنند)[3]. [4]
*****
پی نوشت:
[1]. بحارالانوار، ج 100، ص 14، ح 68. در حكمت 416 نيز همين معنا باز با تعبير ديگرى آمده است.
[2]. كافى، ج 1، ص 44، ح 1.
[3]. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 20، ص 74.
[4]. سند گفتار حكيمانه: مرحوم خطيب در اين جا نيز هيچ مدرك ديگرى اضافه نمى كند و وعده مى دهد كه در پايان كتاب پس از بررسى، مدارك آن را بياورد ولى همان گونه كه قبلا نيز اشاره كرديم متأسفانه توفيق اين كار را پيدا نكرد.