ترجمه و شرح حکمت 441 نهج البلاغه: حکومت، میدان آزمایش حاکمان

ميدان آزمون بزرگ:
امام(عليه السلام) در اين كلام كوتاه حكيمانه اشاره به يكى از مهمترين روش هاى آزمودن شخصيت ها كرده، مى فرمايد: «منصب هاى حكومتى، ميدان آزمون و مسابقه مردان است»; (الْوِلاَيَاتُ مَضَامِيرُ الرِّجَالِ).
هم شخصيت و ظرفيت آن ها در اين گونه حالات آشكار مى شود و هم استعداد و توان و لياقت آنان. «مضامير» جمع «مضمار» از ماده «ضُمور» (بر وزن ظهور) به معناى لاغر شدن گرفته شده و مضمار به ميدانى گفته مى شد كه اسب ها را بعد از پرورش و تقويت كامل جهت مسابقه اسب سوارى به آن جا مى آوردند و با تمرين هاى مكرر آن ها را لاغر و چابك مى ساختند بنابراين مضمار به معناى ميدان تمرين است و گاه به محل مسابقه نيز اطلاق مى شود و در كلام حكيمانه مورد بحث در همين معنا استعمال شده است.
انسان ها را در ميدان هاى مختلفى مى توان آزمود; گروهى به وسيله مال و ثروت، گروه ديگرى به وسيله فقر و ناتوانى، گروهى ديگر به وسيله مصائب و حوادث سخت و دردناك. ولى در ميان ميدان هاى آزمون و مسابقه به خصوص براى شخصيت هاى برجسته حساس ترين ميدان، ميدان حكمرانى است. آن جاست كه معلوم مى شود چه كسانى را غرور فرامى گيرد و پا از گليم خود فراتر مى نهند و چه كسانى به واسطه داشتن ظرفيت كامل تغييرى در وضع آن ها رخ نمى دهد. چه كسانى براى اندوختن مال و ثروت از طريق حكومت، به ظلم و ستم به ديگران مى پردازند و چه كسانى تقوا را از دست نمى دهند. چه افرادى به نفع طرفداران خود حكم ظالمانه مى كنند و چه اشخاصى همگان در برابر آن ها يكسان اند.
به راستى بسيار مشكل است كسانى را پيدا كنيم كه بعد از رسيدن به مقام هاى بالا تغيير و دگرگونى در حال آن ها پيدا نشود جز معصومين(عليهم السلام) كه كمترين تغييرى پيدا نمى كردند. اميرمؤمنان على(عليه السلام) آن روز كه در گوشه خانه نشسته بود و ديگران به ناحق حكومت مى كردند زندگى زاهدانه اى داشت و آن روز نيز كه به حكومت رسيد همان زندگى زاهدانه را ـ و شايد به طور كامل ترى ـ ادامه داد. در حكومتش فرقى ميان برادر خود و افراد عادى نگذاشت و طرفداران خود را به هنگام انحراف از طريق حق همان گونه مؤاخذه و ملامت مى كرد كه مخالفان خود را.
در زندگى روزانه خود نيز كسانى را سراغ داريم كه وقتى مقام مختصرى پيدا كردند همه چيز آن ها دگرگون شد و حتى دوستان سابق خود را به كلى فراموش كردند و از عهده امتحان مقام كوچكى برنيامدند و به عكس، افراد عالم و باتقوايى را مى بينيم كه رسيدن به مقامات بالا آن ها را دگرگون نساخت و گام جاى گام هاى مولايشان على(عليه السلام) گذاشتند. به راستى اين سخن حق است كه مقامات حكومتى، در حكم ميدان مسابقه مردان است.
مرحوم علامه آيت الله مطهرى در مجموعه آثارش سخنى از يك نويسنده عربى به نام على الوردى كه اصالتاً عراقى، و شيعه و استاد دانشگاه بود ولى تمايلات ماركسيستى نيز داشت نقل مى كند كه جالب است. او مى گويد: انصاف اين است كه على(عليه السلام) در زندگى خود اين اصل ماركس را نقض كرد كه يك انسان نمى تواند در كاخ و كوخ يك رقم فكر كند و خواه ناخواه فكر او عوض مى شود. تاريخ على(عليه السلام) نشان داد كه مطلب اين گونه نيست زيرا ما على(عليه السلام) را در وضع طبقاتى اجتماعى مختلف مى بينيم در آن حد نزديك به صفر و در آن نقطه اوج كه از آن بالاتر نبود. يك روز او را به صورت كارگر و سرباز ساده اى مى بينيم كه صبح از خانه اش حركت مى كند تا درخت و زراعتش را آبيارى كند و گاه ممكن است براى ديگرى زحمت بكشد و مانند يك كارگر اجرت بگيرد. همين على(عليه السلام) بعدها و در زمان خلافتش همان گونه فكر مى كرد كه قبلا داشت و راه و رسم زندگى اش هرگز عوض نشد.[1]
بايد گفت: ماركس چون تفكر مادى داشته و در چنين محيطى مى زيسته حق داشته چنين فكرى كند در حالى كه على (عليه السلام) در محيطى مملو از معنويت و روحانيت مى زيسته است.
اميرمؤمنان على(عليه السلام) كه جاى خود دارد; شاگردان آن حضرت همچون سلمان ها و ابوذرها و مالك اشترها نيز هيچ گونه تغييرى در دوران زندگانى شان در فراز و نشيب ها پيدا نشد.
شاعر عرب پنج نوع مستى براى افراد شمرده است كه آخرين آن را مستى حكومت مى شمرد، مى گويد:
سَكَراتٌ خَمسٌ إذا مُنِىَ المَرءُ *** بِها صارَ عُرضَةً للزَّمانِ
سَكرَةُ المالِ والحَداثةِ و العِشقِ *** و سُكرُ الشَّرابِ و السُّلطانِ
پنج نوع مستى هست كه وقتى انسان به آن مبتلا شود در معرض آزمون قرار مى گيرد.
مستى مال و مستى جوانى و مستى عشق و مستى شراب و مستى حاكميت.[2]
اين بحث را با حديثى از امام صادق(عليه السلام) پايان مى دهيم. فرمود: «ِذَا كَانَ لَكَ صَدِيقٌ فَوُلِّى وِلاَيةً فَأَصَبْتَهُ عَلَى الْعُشْرِ مِمَّا كَانَ لَكَ عَلَيهِ قَبْلَ وِلاَيتِهِ فَلَيسَ بِصَدِيقِ سَوْء; هرگاه دوستى داشته باشى كه به مقامى از مقامات حكومت برسد و حداقل يك دهم مناسبات قبل از دوران حكومتش با تو را حفظ كند دوست بدى نيست»[3]. [4]
*****
پی نوشت:
[1]. مجموعه آثار، ج 16، ص 63.
[2]. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 20، ص 88 .
[3]. بحارالانوار، ج 71، ص 176، ح 10.
[4]. سند گفتار حكيمانه: به گفته مرحوم خطيب در مصادر، ميدانى در مجمع الامثال (ضمن مطالب طولانى ترى) اين گفتار حكيمانه و گفتار بعد را نقل كرده است. (مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص 305)