ترجمه و شرح حکمت 444 نهج البلاغه: آهسته و پیوسته

بهترين روش براى كار كردن:
امام(عليه السلام) در اين گفتار حكيمانه خود به يك اصل اساسى در همه فعاليت هاى فردى و اجتماعى اشاره كرده، مى فرمايد: «كار كم اما مستمر (و پرنشاط) از كار بسيار امّا ملالت آور (و زودگذر) بهتر است»; (قَلِيلٌ مَدُومٌ عَلَيْهِ خَيْرٌ مِنْ كَثِير مَملُول مِنْهُ).
اين جمله حكيمانه در حكمت 278 با تفاوت مختصرى گذشت و به نظر مى رسد همان گونه كه مرحوم سيد رضى در مقدمه نهج البلاغه اشاره كرده گاه براثر فاصله زمانى فراموش مى كرده كه فلان جمله را قبلا آورده لذا آن را تكرار مى كرده است. ولى به هر حال به گفته شاعر: «هو المِسْكُ ما كرَّرتَهُ يتضوَّع; كلمات امام(عليه السلام) همچون مشك است هرقدر تكرار شود بوى عطر بيشترى مى دهد».
هدف امام(عليه السلام) از اين گفتار حكيمانه اين است كه نبايد همچون كسانى بود كه وقتى مدح و فضيلت كارى را مى شنوند با شتاب به آن روى مى آورند و به صورتى خسته كننده آن را انجام مى دهند ولى چيزى نمى گذرد كه از آن ملول شده رهايش مى سازند. چه بهتر كه انسان كار سبك ترى را انتخاب كند و همواره پرنشاط آن را انجام دهد. اين سخن، هم درمورد عبادات صادق است و هم درمورد مسائل اخلاقى و كمك هاى اجتماعى و فراگيرى علم و دانش و مانند آن.
بعضى هستند هنگامى كه فضيلت عملى مانند تلاوت قرآن را مى شنوند شب و روز و وقت و بى وقت به تلاوت مى پردازند و خود را خسته و ملول مى كنند و آن را به زودى رها مى سازند. يا در مسير علم و دانش شروع به فراگيرى از اين استاد و آن استاد و بحث با دوستان مختلف و مطالعه كتب تا نيمه شب و فراتر از آن مى كنند اما به زودى خسته مى شوند و گاه متنفر و بيزار، و براى هميشه آن را رها مى سازند و اين خطرى است بزرگ براى پويندگان راه حق. ولى عاقلان و هشياران كار سبك تر و مستمر را بر چنين كارهاى پرفشار و ملالت خيزى ترجيح مى دهند. اولى مانند رگبارى است كه در زمين خشك و تشنه اى بريزد; موقتاً آن را سيراب مى كند ولى بعد از آن، آفتاب سوزان، گياهانى را كه با آن رگبار سر از زمين بيرون آورده اند مى خشكاند. دومى مانند باران هاى ملايم و يا آبيارى قطره اى در عصر ماست كه دست پرورده خود را رهانمى كند و پيوسته آن درخت و گياه را سيراب و سرسبز و خرم و باطراوت نگه مى دارد. اضافه بر اين، كار پرفشار و كوتاه مدت هرگز براى انسان به صورت ملكه درنمى آيد در حالى كه كار كم فشار و مستمر تبديل به ملكه اى مى شود كه انسان همواره به راحتى آن را انجام مى دهد و از آن لذت مى برد. شاعر عرب مى گويد:
إنّى كثّرتُ عليهِ فى زيارتِه *** فَمَلّ و الشَّىءُ مَملولٌ إذا كَثُرا
وَ رابَنى أنّى لا أزالُ أرى *** فى طَرْفِه قصراً عنّى إذا نَظَرا
هنگامى كه من زياد به زيارت او (دوستم) مى روم خسته مى شود و هرچيزى كه زياد گردد خسته كننده است. و اين امر مرا نگران ساخته كه پيوسته هنگامى كه مرا نگاه مى كند نگاهش كوتاه و بى رمق است. (گويى نمى خواهد مرا ببيند).[1]
شاعر پارسى زبان نيز مى گويد:
رهرو آن نيست گهى تند و گهى خسته رود *** رهرو آن است كه آهسته و پيوسته رود
مرحوم سيد رضى در كتاب المجازات النبوية حديثى در اين زمينه از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل مى كند: «إِنَّ هَذَا الدِّينَ مَتِينٌ فَأَوْغِلْ فِيهِ بِرِفْق وَ لاَ تُبَغِّضْ إِلَى نَفْسِكَ عِبَادَةَ اللَّهِ فَإِنَّ الْمُنْبَتَّ لاَ أَرْضاً قَطَعَ وَ لاَ ظَهْراً أَبْقَى; اين دين متين و استوار است. با رفق و مدارا در آن رفتار كن و عبادت خداوند را (براثر افراط و زياده روى) منفور و مبغوض خود نساز زيرا كسى كه افراط در سِير مى كند نه به مقصد مى رسد و نه مركب خود را سالم باقى مى گذارد».[2]
در حديث ديگرى كه در كتاب شريف كافى آمده است مى خوانيم كه امام سجاد(عليه السلام) مى فرمايد: «إِنِّى لاَُحِبُّ أَنْ أُدَاوِمَ عَلَى الْعَمَلِ وَ إِنْ قَلَّ; من دوست دارم كارهاى نيك را ادامه دهم هر چند كم باشد».[3]
اهميت اين موضوع به اندازه اى است كه مرحوم كلينى در جلد دوم اصول كافى بابى تحت عنوان «استواء العمل و المداوة عليه» آورده و با سند معتبر اين حديث را از امام صادق(عليه السلام) نقل كرده است: «إِذَا كَانَ الرَّجُلُ عَلَى عَمَل فَلْيدُمْ عَلَيهِ سَنَةً ثُمَّ يتَحَوَّلُ عَنْهُ إِنْ شَاءَ إِلَى غَيرِهِ وَ ذَلِكَ أَنَّ لَيلَةَ الْقَدْرِ يكُونُ فِيهَا فِى عَامِهِ ذَلِكَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يكُونَ; هنگامى كه كسى كار نيكى انجام مى دهد حداقل يك سال آن را ادامه دهد سپس اگر مايل بود كار نيك ديگرى به جاى آن انتخاب كند و اين به دليل آن است كه شب قدر در آن يك سال خواهد بود و اين چيزى است كه خداوند مى خواهد انجام شود. (اشاره به اين كه خداوند مى خواهد اعمال نيك مصادف با شب قدر شود تا ارزش آن بسيار فزونى يابد)»[4]. [5]
*****
پی نوشت:
[1]. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 20، ص 94.
[2]. المجازات النبويه، ص 244; بحارالانوار، ج 68، ص 218، ح 23.
[3]. كافى، ج 2، ص 83، ح 4.
[4]. همان، ص 82، ح 1.
[5]. سند گفتار حكيمانه: مرحوم خطيب مى گويد: اين جمله با اضافه اى در امالى ابوطالب يحيى بن الحسين الحسنى (متوفاى 425) آمده است و از عبارت او استفاده مى شود كه امام(عليه السلام) اين جمله را در لابه لاى خطبه اى بيان فرموده است. سپس مى افزايد: نويسنده روض الاخيار نيز آن را در كتاب خود آورده است. (مصادر نهج البلاغه،ج 4، ص306)