ترجمه و شرح حکمت 460 نهج البلاغه: حلم و درنگ، نتیجۀ بلندنظری

بردبارى و ترك شتاب:
امام(عليه السلام) در اين گفتار حكيمانه خود به اهميت حلم و بردبارى و ترك شتاب در كارها و سرچشمه اين دو صفت برجسته اشاره كرده، مى فرمايد: «بردبارى و ترك شتاب، فرزندان دوقلويى هستند كه از همت بلند متولد مى شوند»; (اَلْحِلْمُ وَالاَْنَاةُ تَوْأَمَانِ يُنْتِجُهُمَا عُلُوُّ الْهِمَّةِ).
جالب اين كه ابن عبد ربه در كتاب عقد الفريد شأن ورودى براى اين گفتار حكيمانه ذكر كرده و آن اين كه يكى از بزرگان ايران خدمت امام(عليه السلام) رسيد. آن حضرت پرسيد: بهترين پادشاهان شما نزد شما چه كسى بود؟ او در پاسخ عرض كرد: اردشير در كشوردارى پيشگام بود ولى بهترين روش را انوشيروان داشت. امام(عليه السلام) سؤال كرد: كدام يك از فضايل اخلاقى در وى برجسته تر بود؟ عرض كرد: بردبارى و عدم شتاب در كارها. امام(عليه السلام) فرمود: اين دو، همچون فرزندان دوقلويى هستند كه از علو همت متولد مى شوند.[1]
«حلم» همان بردبارى در مقابل سفيهان و افراد بى منطق و همچنين در برابر متخلفان و گنهكارانى كه گناه سنگينى ندارند و ترك مجازات آن ها مى باشد.
«اناة» به معناى شتاب نكردن در انجام كارها پيش از دقت كافى در اطراف و جوانب آن و به تعبير ديگر صبر و حوصله تا روشن شدن تمام جوانب كار و همچنين شتاب نكردن در مجازات بدكاران.
البته اين دو، قرابت و نزديكى با هم دارند و به همين دليل امام(عليه السلام) اين ها را به منزله فرزندان دو قلو ذكر كرده است كه در عين دوگانگى، داراى شباهت زيادى هستند.
اما علو همت به معناى شخصيت والا و برجسته، و بلندنظرى و سعه صدر است. بديهى است كسى كه داراى چنين صفتى است هرگز دربرابر سفيهان واكنش نشان نمى دهد بلكه با تحمل و بردبارى، مى گذرد همان گونه كه قرآن درباره صفات مؤمنان فرموده است: (وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلاَماً).[2]
نيز افرادى كه داراى علو همت و سعه صدرند در كارها شتاب نمى كنند بلكه تمام جوانب را در نظر مى گيرند تا اقدام نسنجيده اى كه موجب پشيمانى است صورت نگيرد.
همان گونه كه قرآن مجيد درباره حضرت سليمان(عليه السلام) مى گويد: هنگامى كه سليمان پيام هدهد را درباره مردم سرزمين سبا شنيد، گفت: «(سَنَنظُرُ أَصَدَقْتَ أَمْ كُنتَ مِنَ الْكَاذِبِينَ); ما تحقيق مى كنيم ببينيم راست گفتى يا از دروغ گويان هستى؟».[3]
سپس نامه اى براى آن ها فرستاد و با آن ها اتمام حجت كرد و اين نشان مى دهد كه او در كارها هرگز شتاب نمى كرد.
و درباره خبرى كه وليد بن مغيره از طائفه بنى المصطلق داد كه آن ها اسلام را رها كرده و مرتد شده و به مقابله با فرستادگان پيامبر (صلى الله عليه وآله) برخاسته اند قرآن مى فرمايد: «(إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْماً بِجَهَالَة فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ); اگر شخص فاسقى خبرى براى شما بياورد، درباره آن تحقيق كنيد، مبادا به گروهى، از روى نادانى آسيب برسانيد و از كرده خود پشيمان شويد!».[4]
در اين آيه ضمناً اشاره به نتيجه منفى شتاب بدون تحقيق نيز شده است و آن، آسيب رساندن به بى گناهان و ندامت و پشيمانى است.
در حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «الاَْنَاةُ مِنَ اللَّهِ وَ الْعَجَلَةُ مِنَ الشَّيْطَانِ; ترك شتاب از سوى خداست و عجله از شيطان است».[5]
البته اين دستور مربوط به مواردى است كه مسائل روشن نيست و نياز به تأمل و دقت و تدبير دارد. اما هنگامى كه راه، روشن و برنامه معين باشد و ترديدى در صحت آن نباشد بايد عجله كرد و فرصت را غنيمت شمرده و به بهانه هاى واهى از دست نداد.
همانگونه كه در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: «إِذَا هَمَّ أَحَدُكُمْ بِخَيْر أَوْ صِلَة فَإِنَّ عَنْ يَمِينِهِ وَ شِمَالِهِ شَيْطَانَيْنِ فَلْيُبَادِرْ لاَ يَكُفَّاهُ عَنْ ذَلِكَ; هنگامى كه كسى از شما تصميم بر كار خير يا كمك به خويشاوند (يا غير خويشاوند) گرفت بايد عجله كند و آن را انجام دهد زيرا از طرف راست و چپ او دو شيطان حاضر مى شوند و او را وسوسه مى كنند».[6]
در حكمت 363 نيز آمده بود: «مِنَ الْخُرْقِ الْمُعَاجَلَةُ قَبْلَ الاِْمْكَانِ وَالاَْنَاةُ بَعْدَ الْفُرْصَةِ; عجله كردن پيش از فراهم شدن امكانات و از دست دادن امكانات، بعد از فرصت، از نادانى است».[7]
*****
پی نوشت:
[1]. عقد الفريد، ج 2، ص 143.
[2]. فرقان، آيه 63 .
[3]. نمل، آيه 27 .
[4]. حجرات، آيه 6 .
[5]. بحارالانوار، ج 68، ص 340، ح 12.
[6]. كافى، ج 2، ص 143، ح 12.
[7]. سند گفتار حكيمانه: به گفته مرحوم خطيب در مصادر ازجمله كسانى كه اين گفتار حكيمانه را از اميرمؤمنان(عليه السلام) نقل كرده اند، ابن معتز (متوفاى 296) در كتاب البديع است. (مصادر نهج البلاغه، ج 4، ص 314). اضافه مى كنيم كه ابن عبد ربه (متوفاى 328) در عقد الفريد (ج 2، ص 143) و راغب اصفهانى (متوفاى 502) در محاضرات الادباء (ج 1، ص 276) نيز آن را آورده اند.