آموزشهای مستقیم به فرزندان باید از چه زمانی شروع شود؟

نوشته زیر برگرفته از کتاب «نسیم مهر» (متن پیاده شده برنامه پرسش و پاسخ رادیویی استاد حسین دهنوی) می باشد.

امام على (علیه السلام) خطاب به امام حسن (علیه السلام) فرمودند: «فرزندم! من پیش از آن كه دلت سخت و ذهنت مشغول شود، به ادب آموزى‏‌ات پرداختم ... من بر تربیت تو همت گماشتم؛ در حالى كه كودك بودى و نیتى سالم و نفسى پاك داشتى». (نامه 31 نهج البلاغه)
جواب:سؤال 1ـ از چه زمانى مى‏‌توانیم فرزندمان را به آموختن علم علاقه‏‌مند كنیم؟

ایجاد علاقه به علم در فرزندان، به زمان انعقاد نطفه باز مى‏‌گردد.
براساس روایات دینى ما، اگر نطفه فرزند، شب پنجشنبه یا عصر جمعه منعقد شود، به آموختن علم علاقه‏‌مند و دانشمند خواهد شد.
رسول گرامى اسلام (صلی الله علیه وآله) خطاب به حضرت على (علیه السلام) فرمود:
«یا على ان جامعت اهلك لیلة الخمیس فقضى بینكما ولد فانه یكون... عالما من العلما... و ان جامعتها یوم الجمعة بعد العصر فقضى بینكما ولد فانه یكون معروفا مشهورا عالما...». [1]
اى على! اگر از تو و همسرت، شب پنجشنبه نطفه‏‌اى منعقد شود، دانشمندى از دانشمندان، و اگر عصر جمعه فرزندى میان شما پدید آید، مشهور و اندیشه‏‌ور خواهد شد.
از علل علاقه‏‌مندى فرزند به كتابخوانى، این است كه مادر باردار، در دوران جنینى براى فرزندش كتاب بخواند. این مسأله پس از چهار ماهگى كه دستگاه شنوایى جنین شكل مى‏‌گیرد و به ویژه در سه ماه آخر باردارى، اهمیت ویژه‏‌اى مى‏‌یابد.

سؤال 2ـ آیا در دوران جنینى هم مى‏‌توان به فرزند آموزش داد؟

جواب:
آموزش به فرزند را مى‏‌توان از دوران جنینى (به ویژه پس از 4 ماهگى) آغاز كرد؛ زیرا در این دوران، صداها را مى‏‌شنود و در مقابل آن‏‌ها واكنش نشان مى‏‌دهد؛ پس خوب است مادر باردار، با جنین خود سخن بگوید و برایش شعرهاى زیبا و با محتواى خوب و به ویژه قرآن بخواند؛ همان گونه كه حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) با جنین در رحم خود سخن مى‏‌گفت. این رفتار مادر، افزون بر شنیدن جنین، بر ضمیر ناخودآگاه او نیز اثر مى‏‌گذارد و پس از سال‏‌ها، با این سخنان و شعرها و آیات شریف قرآن، احساس انس و آشنایى خواهد كرد.

سؤال 3ـ پس از تولد فرزند، از چه زمانى مى‏‌توانیم آموزش او را آغاز كنیم؟

جواب:
آموزش فرزند، بى‏‌درنگ پس از تولد آغاز مى‏‌شود؛ زیرا نوزاد، برخلاف تصور پیشینیان، هوشیار و تأثیرپذیر است و زمینه یادگیرى در او وجود دارد؛ به همین جهت، 12 ساعت پس از تولد، به صداى انسان واكنش نشان مى‏‌دهد.
او در پایان هفته اول، نشانه‏‌هایى از مادر را به خاطر مى‏‌سپارد و از حدود هفته سوم، به چهره وى در حالى كه از نزدیك مشغول شیر دادن و حرف زدن با كودك است، چشم مى‏‌دوزد. او حدود 6 هفتگى، در واكنش به صداى گفت و گوى والدین، نجوا (غان و غون) مى‏‌كند و لبخند مى‏‌زند. در 3 ماهگى، سرش را به طور ارادى، براى خیره شدن دقیق به اطراف، به این سو و آن سو مى‏‌چرخاند و به تدریج اگر چیزى برایش خوشایند نباشد، چشم‏‌هایش را مى‏‌بندد یا سرش را بر مى‏‌گرداند و با آغاز غذاهاى كمكى، طعم غذاها را تشخیص مى‏‌دهد؛ خوردنى‏‌هاى خوش طعم را مى‏‌خورد و در برابر خوراكى‏‌هاى با طعم نامناسب و داروها مقاومت مى‏‌كند.
آموزش از لحظه تولد آغاز مى‏‌شود؛ البته به صورت غیر مستقیم و القا بر ضمیر ناخودآگاه كودك.

سؤال 4ـ با توجه به عدم درك نوزاد، آموزش در دوران نوزادى چگونه صورت مى‏‌گیرد؟

جواب:
آموزش در دوران نوزاى به صورت غیر مستقیم و با القا بر ضمیر ناخودآگاه (ذهن ناهوشیار) فرزند صورت مى‏‌گیرد كه در آینده، با انتقال از ضمیر ناخودآگاه (ذهن ناهوشیار) به ضمیر خودآگاه (ذهن هوشیار)، خود را نشان مى‏‌دهد.
گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد پس از تولد كه از مستحبات اسلامى است، در حقیقت، آموزش توحید، نبوت و امامت به همین شكل است.
انتقال آموزه‏‌ها از ضمیر ناخودآگاه به ضمیر خودآگاه در بزرگسالى، در موارد متعددى مشاهده شده است: دخترى 17 ساله كه سوره‏‌هاى متعددى از قرآن كریم را از حفظ مى‏‌خواند؛ در حالى كه آن‏‌ها را حفظ نكرده (مادرش در دوران نوزادى، این سوره‏‌هاى مباركه را فراوان تلاوت مى‏‌كرده است).
پسر نوجوانى كه دعاهایى چون ندبه و كمیل را از حفظ مى‏‌خواند؛ در حالى كه وقتى را براى حفظ آن‏‌ها صرف نكرده (پدرش او را در دوران نوزداى به محافل دعا مى‏‌برده است).
مرحوم سید رضى (در سنین جوانى) هنگام حضور در درس فقه استاد، احساس مى‏‌كرد مطالب را پیش‏‌تر شنیده است (پدرش كنار گهواره او به شاگردان خود، همان مطالب فقهى را مى‏‌آموخته است).
مرد فنلاندى كه از 4 سالگى به آمریكا رفت و زبان مادرى خود را كاملا رها كرد، هنگام مرگ در 78 سالگى به زبان فنلاندى هذیان مى‏‌گفت.
با توجه به اهمیت مطلب، به والدین عزیز توصیه مى‏‌شود كه از همان اوایل تولد فرزند، با او با واژگان زیبا سخن بگویند؛ از كاربرد الفاظ زشت بپرهیزند؛ برایش قرآن و اشعار زیبا بخوانند؛ در مكان‏‌هایى كه دیگران سخن ناشایست مى‏‌گویند، حضور نیابند، و در گفت و گو با هم از واژگان ناپسند استفاده نكنند.

سؤال 5ـ از چه زمانى مى‏‌توان آموزش‏‌هاى مستقیم به فرزند را آغاز كرد؟

جواب:
با آغاز تكلم و شناخت واژگان (در 18 ماهگى 30 تا 50 كلمه و در 3 سالگى حدود هزار كلمه)، والدین مى‏‌توانند آموزش‏‌هاى مستقیم را آغاز كنند. آموزش آداب (سلام كردن، مؤدبانه سخن گفتن، احترام گذاشتن، خداحافظى كردن، درست نشستن، درست غذا خوردن، رعایت نظافت كه شامل شستن دست‏‌ها پیش و پس از غذا، مسواك كردن، شستن دست‏‌ها پیش از خواب)، نخستین آموزش‏‌هاى این سنین است.
امام على (علیه السلام) فرمود:
«حَرّض بنیك على الاداب فى الصِغر، كَى ما تقرّ بهم عیناك فى الكِبَر» [2]: پسرانت را در كودكى به [آموختن] آداب تشویق كن تا در بزرگسالى‏‌شان چشمان تو به آنان روشن شود.
با توجه به ایجاد حس مذهبى در كودكان، حدود 3 ـ 2 سالگى، همین سن، بهترین زمان براى آموزش ارزش‏‌هاى دینى است.
امام باقر (علیه السلام) توصیه مى‏‌فرماید كه در 3 سالگى، لا اله الا الله را به فرزندان خود بیاموزید. [3]
آموزش دوست داشتن خدا، محبت پیامبر گرامى و اهل‏‌بیت و صلوات بر آنان، آغاز كار با نام خدا، شكر خداوند و سپاسگزارى از نعمت‏‌هاى او، آموزش‏‌هاى مناسب این سن هستند.
دلیل تأكید بر این گونه آموزش‏‌ها در این سن، ذهن و دل پاك كودك و فطرت خداجویى او است.
امام على (علیه السلام) خطاب به فرزندش امام حسن (علیه السلام) نوشت:
«فبادرتك بالادب قبلَ اَن یقسو قلبك و یشتغل لبّك... و اجمعت علیه من ادبك... و انت مُقبل العمر... ذو نیّة سلیمة و نفس صافیة...». [4]
[فرزندم!] من پیش از آن كه دلت سخت و ذهنت مشغول شود، به ادب آموزى‏‌ات پرداختم.... من بر تربیت تو همت گماشتم؛ در حالى كه كودك بودى و نیتى سالم و نفسى پاك داشتى.
براساس فرمایش رسول گرامى (صلی الله علیه وآله)، آنچه كودك در این سنین مى‏‌آموزد، مانند نقش كندن بر سنگ است كه به سختى از بین مى‏‌رود (مثل الذى یتعلّم فى صغره كالنقش فى الحجر). [5]

سؤال 6ـ تا چه حد مى‏‌توانم فرزند 4 ساله‏‌ام را تحت آموزش‏‌هاى رسمى قرار دهم؟

جواب:
سنین زیر 7 سال، سنین آموزش‏‌هاى رسمى و كلاسیك نیست. آموزش‏‌هاى زیر 7 سال باید غیر رسمى (در قالب بازى، شعر، سرود، قصه، بازى با كلمات) و قطره‏‌اى باشد.
امام على (علیه السلام) مى‏‌فرماید: «ولدك ریحانتك سبعا». [6] فرزند تو تا 7 سال دسته گل است [لطیف است و نباید تحت فشار قرار گیرد].
7 سال اول زندگى فرزند، دوران بازى و شادابى او است؛ به همین جهت، رسول خدا (صلی الله علیه وآله) دستور مى‏‌دهد كه فرزندت را تا 7 سال رها كن بازى كند (دَع ابنك یلعب سبعَ سنین)، [7] و امام صادق (علیه السلام) نیز بر این امر تأكید مى فرماید: «الغلام یلعب سبع سنین» [8] پس باید فرزندان خود را تا 7 سالگى از آموزش‏‌هاى رسمى و كلاسیك رها سازیم تا به شادابى آنان لطمه‏‌اى نخورد.
امام صادق (علیه السلام) مى‏‌فرماید: «أمهِل صبیّك حتى یأتى له ستّ سنین». [9] فرزندت را رها كن تا 6 سالگى‏‌اش پایان پذیرد.
آموزش‏‌هاى غیر رسمى و قطره‏‌اى، براى زیر 7 سال مطلوب است و مانع شادابى فرزند نمى‏‌شود. دلیل دستور امام باقر و صادق (علیهما السلام) بر تدریجى بودن آموزش در 7 سال اول زندگى كودك، همین امر مهم است كه فرمودند:
«در 3 سالگى لا اله الا الله، در 4 سالگى صلى الله على محمد و آله، در 5 سالگى آموزش قبله و سجده و در 7 سالگى نماز را به او بیاموزید».[10]

سؤال 7ـ دوست دارم فرزند خردسالم تا قبل از پایان خردسالى، حافظ قرآن شود؛ چه راهكارى را پیشنهاد مى‏‌كنید؟

جواب:
سنین خردسالى (زیر 7 سال) سنین آموزش‏‌هاى سخت و فشرده نیست. شما مى‏‌توانید این كار را با ورود فرزندتان به دوره آموزش‏‌پذیرى (7 سال دوم زندگى) آغاز كنید.
امام صادق (علیه السلام) فرمود:
«الغلام یلعب سبع سنین و یتعلّم الكتاب سبع سنین». [11] كودك 7 سال بازى مى‏‌كند و 7 سال قرآن مى‏‌آموزد.
حتى توصیه مى‏‌شود در سن آموزش‏‌پذیرى نیز مراقب فشارهاى آموزش و حفظ قرآن باشید. مایل نیستیم فرزند شما خداى نخواسته از قرآن زده شود.
اگر اصرار دارید حفظ قرآن فرزندتان را پیش از دوره‏‌ى آموزشگاهى (زیر 7 سال) آغاز كنید، حتما پس از 4 سالگى باشد تا هم، سطح شناختى مناسب در او ایجاد شود و هم انگیزه پیدا كند. این زمان، به تعبیر دكتر ژان پیاژه (1980 ـ 1896)، مرحله پیش عملیاتى است و فرزند شما را براى مراحل بعد (عملیات عینى و صورى) آماده مى‏‌كند.
تأكید مى‏‌كنم كه براى حفظ قرآن در دوران خردسالى، هیچ گونه فشارى نباشد. نشاط فرزند، فضاى مناسب براى حفظ، علاقه‏‌مندى فرزند و حفظ در دراز مدت، مانع از آثار سوء احتمالى مى‏‌شود.
امام على (علیه السلام) مى‏‌فرماید: «قلیلٌ مَدومٌ علیه خیرٌ مِن كثیر مملولٌ منه». [12] كم با دوام، بهتر از زیاد خسته كننده است.

سؤال 8ـ فرزندم كلاس اول دبستان است. مى‏‌خواهم كنار درس مدرسه، ارزش‏‌هاى دینى را نیز به او بیاموزم. چه مطالبى مناسب است؟

جواب:
شما فرزندتان را در دوران خردسالى، با دوست داشتن خدا و محبت پیامبر گرامى و اهل‏‌بیت حضرت آشنا ساختید. اكنون لازم است او را با باورهاى اسلامى به ویژه توحید نیز آشنا سازید.
پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله) فرمود: «مَن ربّى صغیراً حتى یقول: لا اله الا الله، لم یحاسبه الله». [13] كسى كه خردسالى را تربیت كند تا بگوید لا اله الا الله، خداوند از او حساب نمى‏‌كشد.
آشنایى فرزند با واجبات دینى به ویژه نماز و روزه در این سن مناسب است. این سفارش امام على (علیه السلام) است:
«اذا عقل الغلام و قرأ شیئا من القرآن، علم الصلاة». [14]هرگاه پسر به سن درك رسید و قسمتى از قرآن را خواند، باید به او نماز آموخته شود.
آموزش قرآن با توجه به ورود او به دوره آموزش‏‌پذیرى توصیه شده است.
پیامبر اكرم (صلی الله علیه وآله) مى‏‌فرماید: «ما من رجل علّم ولده القرآن الّا تُوجَ ابواه یوم القیامة بتاج الملك و كُسِى حلّتین لم یرَ الناس مثلهما». [15]
هیچ كس نیست كه به فرزندش قرآن بیاموزد، مگر آن كه روز قیامت، بر سر پدر و مادرش تاج پادشاهى گذاشته، و دو لباس بر آن‏‌ها پوشانده مى‏‌شود كه مردم، همانند آن را ندیده‏‌اند.
آموزش احادیث امامان فرزند را از انحراف و گرایش به افكار نادرست غیر دینى باز مى‏‌دارد؛ به ویژه امروزه كه «به رنگ آمده دشمن، اگر به جنگ نبُرد».
امام صادق (علیه السلام) توصیه مى‏‌فرماید كه: «در آشنا ساختن فرزندانتان به حدیث امامان بشتابید، پیش از آن كه مُرجئه (گروهى منحرف) بر شما پیشى گیرند». [16]
افزون بر این موارد، براساس روایات دینى ما، بر آموزش مسائل بهداشتى، حكمت‏‌هاى اخلاقى، شعرهاى سودمند و مهارت‏‌هایى چون شنا و تیراندازى تأكید شده است.
____________________________
پی نوشت:
[1] ـ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 553 .
[2] ـ دیوان منسوب به امام على 7، ص 242
[3] ـ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 281 .
[4] ـ نهج‏‌البلاغه، نامه 31.
[5] ـ متقى هندى، كنز العمال، ج 10، ص 249 .
[6] ـ ابن ابى‏‌الحدید، شرح نهج‏‌البلاغه، ج 20، ص 343.
[7] ـ حر عاملى، وسائل الشیعه، ج 21، ص 473.
[8] ـ كلینى، كافى، ج 6، ص 47 .
[9] ـ همان، ص 46 .
[10] ـ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 281.
[11] ـ كلینى، كافى، ج 6، ص 47.
[12] ـ نهج‏‌البلاغه، كلمه قصار 444.
[13] ـ محمدی ری شهری، حکمت نامه کودک، ص 148، به نقل از الجامع الصغیر، ج2، ص 603.
[14] ـ علامه مجلسى، بحارالانوار، ج 8، ص 133 .
[15] ـ متقى هندى، كنزالعمال، ج 1، ص 540 .
[16] ـ كلینى، كافى، ج 6، ص 47 .

منبع:
نسیم مهر جلد 3، پرسش و پاسخ تربیت کودک و نوجوان؛ حسین دهنوی