دانش از نظر احادیث

دانش از نظر احادیث

۰۸ مرداد ۱۳۹۴ 0 اهل بیت علیهم السلام

 

ارزش دانش و دانايى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 قَلبٌ لَيسَ فيهِ شَيءٌ مِنَ الحِكمَةِ كَبَيتٍ خَرِبٍ ، فتَعَلَّموا ، و عَلِّموا ، و تَفَقَّهوا ، و لا تَموتوا جُهّالاً ؛ فإنَّ اللّه َ لا يَعذِرُ عَلَى الجَهلِ .
 دلى كه در آن چيزى از حكمت نباشد، مانند خانه اى مخروبه است. پس، دانش بياموزيد و بياموزانيد و فهميدگى به دست آوريد و نادان نميريد؛ زيرا خداوند عذرِ نادانى را نمى پذيرد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 إذا أتى عَلَيَّ يَومٌ لا أزدادُ فيه عِلما يُقَرِّبُني إلَى اللّه ِ تَعالى فَلا بُورِكَ لي في طُلوعِ شَمسِ ذلكَ اليَومِ! .
اگر روزى بر من بيايد كه در آن روز بر دانش خود چيزى نيفزايم كه به خداوند متعال نزديكم گرداند، طلوع خورشيد آن روز بر من مبارك مباد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 ذَنبُ العالِمِ واحِدٌ ، و ذَنبُ الجاهِلِ ذَنبانِ .
 گناه دانا يكى است و گناه نادان دو.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 ذَنبُ العالِمِ واحِدٌ ، و ذَنبُ الجاهِلِ ذَنبانِ ، العالِمُ يُعَذَّبُ عَلى رُكوبِ الذَّنبِ ، و الجاهِلُ يُعَذَّبُ عَلى رُكوبِ الذَّنبِ و تَركِهِ العِلمَ .
گناه عالم يكى است و گناه نادان دو تا. عالم فقط براى ارتكاب گناه عذاب مى شود، اما نادان هم براى ارتكاب گناه و هم براى نياموختن علم عذاب مى گردد.
امام على عليه السلام : 
 رَأسُ الفَضائلِ العِلمُ ، غايَةُ الفَضائلِ العِلمُ .
رأس فضيلتها، دانش است؛ نقطه پايان فضيلتها دانش است.
امام على عليه السلام : 
 يَتَفاضَلُ النّاسُ بِالعُلومِ و العُقولِ، لا بِالأموالِ و الاُصولِ .
برترى مردم بر يكديگر به دانشها و خردهاست، نه به ثروتها و تبارها.
 امام على عليه السلام : 
 مَعرِفَةُ العِلمِ دِينٌ يُدانُ بِهِ ، بِهِ يَكسِبُ الإنسانُ الطّاعَةَ في حَياتِهِ، و جَميلَ الاُحدُوثَةِ بَعدَ وَفاتِهِ .
شناخت (تحصيل) دانش دينى است كه بايد بدان پاى بند بود و به وسيله دانش است كه انسان در زندگيش طاعت به دست مى آورد و بعد از مرگش نام نيكو به يادگار مى گذارد.
امام على عليه السلام : 
 العِلمُ وِراثَةٌ كَريمَةٌ .
دانش، ميراثى گرانمايه است.
امام على عليه السلام : 
العِلمُ قائدٌ ، و العَمَلُ سائقٌ ، و النَّفسُ حَرونٌ . .
دانش، مهار را از جلو مى كشد و عمل از پشت سر مى راند و نفس توسنى مى كند.
امام على عليه السلام :
العِلمُ يُنجِدُ ، الحِكمَةُ تُرشِدُ .
 دانش كمك مى كند؛ حكمت ارشاد مى كند.
امام على عليه السلام : 
 العِلمُ حِجابٌ مِنَ الآفاتِ .
دانش، مانع آفتهاست.
امام على عليه السلام :
 العِلمُ أفضَلُ قِنيَةٍ .
 دانش، بهترين دارايى است.
امام على عليه السلام :
العِلمُ مِصباحُ العَقلِ .
 دانش، چراغ خرد است.
امام على عليه السلام :
 العـلمُ نِعـمَ الدَليلُ .
 دانش، نيكو راهنمايى است.
امام على عليه السلام : 
 العِلمُ أفضَلُ هِدايَةٍ .
دانش، برترين هدايتگر است.
امام على عليه السلام : 
 العِلمُ جَمالٌ لا يَخفى ، و نَسيبٌ لا يَجفى .
دانش، جمالى است كه پوشيده نمى ماند و خويشاوندى است كه پيوند خويشى نمى بُرد.
امام على عليه السلام :
 العِلمُ زَينُ الأغنِياءِ و غِنَى الفُقَراءِ .
 دانش، زيور توانگران است و بى نيازى تهيدستان.
امام على عليه السلام : 
العِلمُ أفضَلُ الأنِيسَينِ .
دانش، برترين همدم است.
امام على عليه السلام : 
 العِلمُ أفضَلُ شَرَفِ مَن لا قَديمَ لَهُ .
دانش، بالاترين شرافت براى كسى است كه پيشينه اى ندارد (از خاندانى بزرگ و سرشناس نيست).
امام على عليه السلام :
 العِلمُ أشرَفُ الأحسابِ .
 دانش، شريفترين شرافت خانوادگى است.
امام على عليه السلام :
العِلمُ يَرفَعُ الوَضيعَ ، و تَركُهُ يَضَعُ الرَّفيعَ .
 دانش، آدم پست را بلند مرتبه مى كند و فرو گذاشتن آن، بلند مرتبه را پست مى گرداند.
امام على عليه السلام :
العِلمُ ضالَّةُ المُؤمِنِ .
 دانش، گمشده مؤمن است.
امام على عليه السلام : 
  العِلمُ قائدُ الحِلمِ .
دانش، راهبر بردبارى است.
امام على عليه السلام : 
لا كَنزَ أنفَعُ مِنَ العِلمِ .
هيچ گنجى، سودمندتر از دانش نيست.
 امام على عليه السلام : 
كَفى بِالعِلمِ شَرَفا أن يَدَّعِيَهُ مَن لا يُحسِنُهُ ، و يَفرَحَ بِهِ إذا نُسِبَ إلَيهِ ، و كَفى بِالجَهلِ ذَمّا يَبرَأُ مِنهُ مَن هُوَ فيهِ .
در ارجمندى، دانش همين بس كه كسى هم كه آن را نيك دانا نيست دم از داشتن آن مى زند و هر گاه نسبت علم و دانايى به او داده شود، خوشحال مى گردد و در نكوهندگى نادانى همين بس، كه حتى آدم نادان و بى بهره از دانش، از آن بيزارى مى جويد.
امام على عليه السلام : 
 مَن كَساهُ العِلمُ ثَوبَهُ اختَفى عَنِ النّاسِ عَيبُهُ .
كسى كه دانش، جامه خود را بر قامت او بپوشاند، عيبش از چشم مردم پنهان ماند.
امام على عليه السلام : 
لا شَرَفَ كَالعِلمِ .
هيچ شرافتى، چون دانش نيست.
امام على عليه السلام :
 الشَّريفُ كُلُّ الشَّريفِ مَن شَرَّفَهُ عِلمُهُ .
 شرافتمند به تمام معنا، كسى است كه علمش او را شريف گردانيده باشد.
امام على عليه السلام : 
مَن خَلا بِالعِلمِ لَم توحِشهُ خَلوَةٌ .
هر كه با دانش خلوت كند، از هيچ خلوتى احساس تنهايى نكند.
امام على عليه السلام : 
كُلُّ وِعاءٍ يَضيقُ بِما جُعِلَ فيهِ إلاّ وِعاءَ العِلمِ ؛ فإنَّهُ يَتَّسِعُ بِهِ .
هر ظرفى وقتى چيزى در آن گذارند، گنجايش خود را از دست مى دهد، مگر ظرف دانش كه با افزودن آن گنجايشش بيشتر مى شود.
 
امام على عليه السلام : 
 كُلُّ شَيءٍ يَعِزُّ حينَ يَنزُرُ إلاّ العِلمَ ، فإنَّهُ يعِزّ حينَ يَغزُرُ .
هر چيزى كمياب شود ارزش پيدا مى كند، مگر دانش كه چون زياد گردد ارزشمند مى شود.
امام على عليه السلام :
العِلمُ يَهدي إلَى الحَقِّ .
 دانش، به حق رهنمون مى شود.
 امام على عليه السلام : 
 مَن قاتَلَ جَهلَهُ بِعِلمِهِ فازَ بِالحَظِّ الأسعَدِ .
هر كه با دانش خود به جنگ نادانيش برود، به بالاترين خوشبختى دست يافته است.
امام باقر عليه السلام : 
 إنَّ قَلبا لَيسَ فيهِ شَيءٌ مِنَ العِلمِ كالبَيتِ الخَرابِ الَّذي لا عامِرَ لَهُ .
دلى كه در آن چيزى از دانش نباشد، مانند خانه ويرانه اى است كه آباد كننده اى ندارد.
الكافى : ـ به نقل از مسعدة بن صدقة ـ امام صادق عليه السلام فرمود : 
 إنَّ خَيرَ ما وَرَّثَ الآباءُ لأِبنائهِمُ الأدَبُ لا المالُ ؛ فإنَّ المالَ يَذهَبُ و الأدَبَ يَبقى ـ قالَ مَسعَدَةُ : يَعني بِالأدَبِ العِلمَ ـ .
بهترين ارثى كه پدران براى فرزندان خود باقى مى گذارند، ادب است، نه ثروت؛ زيرا ثروت رفتنى است و ادب ماندنى. مسعده گفت: منظور امام عليه السلام از ادب، دانش است.
الكافى : امام صادق عليه السلام فرمود : 
إن اُجِّلتَ في عُمرِكَ يَومَينِ فَاجعَل أحَدَهُما لأِدَبِكَ لِتَستَعينَ بِه عَلى يَومِ مَوتِكَ . فقيلَ لَهُ : و ما تِلكَ الاستِعانَةُ ؟ قالَ : تُحسِنُ تَدبيرَ ما تُخَلِّفُ و تُحكِمُهُ .
اگر از عمرت دو روز باقى مانده باشد، يكى از آن دو روز را براى ادب (دانشِ) خود صرف كن تا براى روز مردنت از آن كمك بگيرى. عرض شد: آن كمك گرفتن چيست؟ فرمود: اين كه آنچه را پس از خود مى گذارى تدبير نيكو و محكم كارى كنى.
امام رضا عليه السلام :
العِلمُ أجمَعُ لأِهلِهِ مِنَ الآباءِ .
 دانش، براى اهل خود بيش از آن گرد مى آورد كه پدران براى فرزندان.

محروم از دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 ما استَرذَلَ اللّه ُ تَعالى عَبدا إلاّ حَظَرَ عَلَيهِ العِلمَ و الأدَبَ .
خداى بزرگ خواهان پستى هيچ بنده اى نشد مگر اين كه او را از علم و ادب محروم ساخت.
امام على عليه السلام : 
 إذا أرذَلَ اللّه ُ عَبدا حَظَرَ عَلَيهِ العِلمَ
هر گاه خداوند [بخواهد ]بنده اى را پست گرداند، او را از علم بى بهره سازد.
 

دانش ريشه همه خوبيهاست

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 العِلمُ رَأسُ الخَيرِ كُلِّهِ ، و الجَهلُ رَأسُ الشَّرِّ كُلِّهِ 
دانايى، سر همه خوبيهاست و نادانى سر همه بديها.
 امام على عليه السلام : 
العِلمُ أصلُ كُلِّ خَيرٍ ، الجَهلُ أصلُ كُلِّ شَرٍّ .
دانايى، ريشه هر خوبى است؛ نادانى ريشه هر بدى است.
 
امام صادق عليه السلام :
العِلمُ أصلُ كُلِّ حالٍ سَنِيٍّ ، و مُنتَهى كُلِّ مَنزِلَةٍ رَفيعَةٍ .
 ريشه هر رفعتى و اوج هر منزلت والايى، دانايى است.

دانش و زندگى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 العِلمُ حَياةُ الإسلامِ و عِمادُ الدِّينِ .
دانش، [مايه] زندگى اسلام و تكيه گاه دين است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 العِلمُ حَياةُ الإسلامِ و عِمادُ الإيمانِ .
 دانش، [مايه] حيات اسلام و پشتوانه ايمان است.
امام على عليه السلام : 
العِلمُ حَياةٌ .
دانش، زندگى است.
امام على عليه السلام : 
العِلمُ إحدَى الحَياتَينِ .
دانش، يكى از دو زندگى است.
امام على عليه السلام :
 بِالعِلمِ تَكونُ الحَياةُ .
 با دانش است، كه زندگى به وجود مى آيد.
امام على عليه السلام :
العِلمُ مُحيي النَّفسِ ، و مُنيرُ العَقلِ ، و مُميتُ الجَهلِ .
 دانش، زندگى بخش جان است و روشن كننده خرد و ميراننده نادانى.
امام على عليه السلام :
 إنَّ العِلمَ حَياةُ القُلوبِ ، و نورُ الأبصارِ مِنَ العَمى ، و قُوَّةُ الأبدانِ مِنَ الضَّعفِ .
 همانا دانش، [مايه] زندگى دلهاست و روشن كننده ديدگان كور و نيرو بخش بدنهاى ناتوان.
امام على عليه السلام :
ما ماتَ مَن أحيا عِلما .
 كسى كه دانشى را زنده كند هرگز نميرد.
امام على عليه السلام :
 اِكتَسِبوا العِلمَ يُكسِبْكُمُ الحَياةَ .
 دانش به دست آوريد تا به شما زندگى بخشد.

دانش و فرمانبرى از خدا

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

طَلَبُ العِلمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ ··· بِهِ يُطاعُ الرَّبُّ و يُعبَدُ ، و بِهِ تُوصَلُ الأرحامُ ، و يُعرَفُ الحَلالُ مِنَ الحَرامِ ، العِلمُ إمامُ العَمَلِ و العَمَلُ تابِعُهُ ، يُلهَمُ بِهِ السُعَداءُ ، و يُحرَمُهُ الأشقِياءُ .
 تحصيل دانش بر هر مسلمانى واجب است··· با دانش است كه پروردگار فرمانبرى و پرستش مى شود و با دانش است كه پيوندهاى خويشاوندى برقرار مى ماند و روا از ناروا باز شناخته مى شود. دانش پيشواى عمل است و عمل پيرو آن مى باشد، به نيكبختان دانش الهام مى شود و شور بختان از آن محروم مى شوند.

برترى علم بر ثروت

امام على عليه السلام ـ 
 لِكُمَيلٍ لَمّا أخَذَ بِيَدِهِ و أخرَجَهُ إلَى الجَبّانِ . فلَمّا أصحَرَ تَنَفَّسَ الصُّعَداءَ و قالَ ـ : يا كُمَيلُ ، العِلمُ خَيرٌ مِنَ المالِ ، العِلمُ يَحرُسُكَ و أنتَ تَحرُسُ المالَ ، و المالُ تَنقُصُهُ النَّفَقَةُ ، و العِلمُ يَزكو عَلَى الإنفاقِ ، و صَنيعُ المالِ يَزولُ بِزَوالِهِ .
وقتى دست كميل بن زياد را گرفت و او را به سوى گورستان برد و چون به صحرا رسيد آهى از نهاد بركشيد ـ فرمود : اى كميل! دانش بهتر از دارايى است؛ زيرا دانش از تو نگهبانى مى كند اما از دارايى تو بايد نگهبانى كنى، دارايى با خرج كردن كم مى شود، اما دانش با انفاق زياد مى گردد. و دست پرورده مال و ثروت با از بين رفتن آن از بين مى رود (احترام و موقعيت اجتماعى خود را از دست مى دهد).
امام على عليه السلام :
العِلمُ أفضَلُ مِنَ المالِ بِسَبعَةٍ : الأوّلُ : أنَّهُ مِيراثُ الأنبِياءِ و المالُ مِيراثُ الفَراعِنَةِ ، الثاني : العِلمُ لا يَنقُصُ بِالنَّفَقَةِ و المالُ يَنقُصُ بِها ، الثّالِثُ : يَحتاجُ المالُ إلَى الحافِظِ و العِلمُ يَحفَظُ صاحِبَهُ ، الرّابِعُ : العِلمُ يَدخُلُ فِي الكَفَنِ و يَبقَى المالُ ، الخامِسُ : المالُ يَحصُلُ لِلمُؤمِنِ و الكافِرِ و العِلمُ لا يَحصُلُ إلاّ لِلمُؤمِنِ ، السّادِسُ : جَميعُ النّاسِ يَحتاجونَ إلَى العالِمِ في أمرِ دينِهِم و لا يَحتاجونَ إلى صاحِبِ المالِ ، السّابِعُ : العِلمُ يُقَوِّي الرَّجُلَ عَلَى المُرورِ عَلَى الصِّراطِ و المالُ يَمنَعُهُ .
 به هفت دليل، دانش برتر از دارايى است: اوّل: دانش ميراث پيامبران است و دارايى ميراث فرعونان. دوّم: دانش با انفاق كم نمى شود، اما دارايى با خرج كردن كم مى شود. سوّم: دارايى نيازمند نگهبان است، اما دانش دارنده خود را نگهبان است. چهارم: دانش در كفن هم با صاحب خود مى آيد، اما دارايى به جا مى ماند. پنجم: دارايى براى مؤمن و كافر فراهم مى آيد، اما دانش جز براى مؤمن حاصل نمى شود. ششم: همه مردم در كارهاى دينى خود به دانشمند نياز دارند، اما به شخص دارا نيازى ندارند. هفتم: دانش، آدمى را در گذر از صراط نيرو مى بخشد، اما دارايى مانع گذشتن او مى شود.

دانش و ارزش آدمى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
أكثَرُ النّاسِ قيمَةً أكثَرُهُم عِلما ، و أقَلُّ النّاسِ قيمَةً أقَلُّهُم عِلما .
 با ارزشترين مردم كسانى هستند كه از دانش بيشترى برخوردارند و كم ارزشترين مردم كسانى هستند كه از دانش كمترى بهره مندند.
امام على عليه السلام :
قيمَةُ كُلِّ امرِئٍ ما يُحسِنُهُ .
 ارزش هر انسانى، به آن چيزى است كه مى داند .
امام على عليه السلام :
 النّاسُ أبناءُ ما يُحسِنونَ .
مردم، فرزند دانايى خود هستند.
امام على عليه السلام : 
 يا مُؤمِنُ إنَّ هذا العِلمَ و الأدَبَ ثَمَنُ نَفسِكَ فَاجتَهِدْ في تَعَلُّمِهِما ، فَما يَزيدُ مِن عِلمِكَ و أدَبِكَ يَزيدُ في ثَمَنِكَ و قَدرِكَ فإنَّ بِالعِلمِ تَهتَدي إلى رَبِّكَ ، و بِالأدَبِ تُحسِنُ خِدمَةَ رَبِّكَ ، و بِأدَبِ الخِدمَةِ يَستَوجِبُ العَبدُ وَلايَتَهُ و قُربَهُ ، فَاقبَلِ النَّصيحَةَ كَي تَنجُوَ مِنَ العَذابِ .
اى مؤمن! همانا اين دانش و ادب بهاى جان توست؛ پس در آموختن آنها بكوش؛ زيرا هر چه بر دانش و ادب تو افزوده شود، بر قدر و قيمت تو افزوده مى گردد؛ چه آن كه با دانش به پروردگارت ره مى برى و با ادب پروردگارت را نيكو خدمت مى كنى و با آدابِ خدمت گزارى است كه بنده سزاوار دوستى و نزديكى به خدا مى شود. پس، اين اندرز را پذيرا شو تا از عذاب برهى.
الأمالى للطوسى :
أحَثُّ كلمةٍ على طلبِ علمٍ قولُ عليِّ بنِ أبي طالبٍ عليه السلام : قَدرُ كُلِّ امرِئٍ ما يُحسِنُ .
 مشوّق ترين جمله به آموختن دانش اين سخن على بن ابى طالب عليه السلام است كه: ارزش هر انسانى به دانش اوست .
امام باقر عليه السلام ـ خطاب به فرزند خود حضرت صادق عليه السلام ـ فرمود : 
يا بُنَيَّ ، اِعرِفْ مَنازِلَ الشّيعَةِ عَلى قَدرِ رِوايَتِهِم و مَعرِفَتِهِم ؛ فإنَّ المَعرِفَةَ هِيَ الدِّرايَةُ لِلرِّوايَةِ ، و بِالدِّراياتِ لِلرِّواياتِ يَعلو المُؤمِنُ إلى أقصى دَرَجاتِ الإيمانِ ، إنّي نَظَرتُ في كِتابٍ لِعَلِيٍّ عليه السلام فَوَجَدتُ فِي الكِتابِ : أنَّ قيمَةَ كُلِّ امرِئٍ و قَدرَهُ مَعرِفَتُهُ .
فرزندم! منزلتِ شيعيان را از اندازه روايت و معرفتشان بشناس؛ زيرا معرفت همان فهم روايت است و با فهم روايات است كه مؤمن به عاليترين درجات ايمان مى رسد. من در كتاب على عليه السلام نگريستم؛ در آن جا اين جمله را يافتم: همانا قدر و قيمت هر انسان، به معرفت اوست.
رجال الكشىّ : امام صادق عليه السلام فرمود: 
اِعرِفوا مَنازِلَ شيعَتِنا بِقَدرِ ما يُحسِنونَ مِن رِواياتِهِم عَنّا ، فإنّا لا نَعُدُّ الفَقيهَ مِنهُم فَقيها حَتّى يَكونَ مُحَدَّثا ، فقيلَ لَهُ : أ وَ يَكونُ المُؤمِنُ مُحَدَّثا ؟ قالَ : يَكونُ مُفَهَّما ، و المُفَهَّمُ مُحَدَّثٌ .
منزلتِ شيعيان ما را از اندازه رواياتى كه از ما مى دانند بشناسيد. ما فقيه آنها را فقيه نشماريم مگر اين كه محدَّث باشد. عرض شد: آيا مؤمن هم محدَّث مى باشد؟ فرمود: مفهَّم است و مفهَّم محدَّث . مى باشد.

نزديكترين مردم به درجه پيامبرى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
أقرَبُ النّاسِ مِن دَرَجَةِ النُّبُوَّةِ أهلُ الجِهادِ و أهلُ العِلمِ
نزديكترين مردم به درجه پيامبرى، مجاهدان و دانشمندانند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
طالِبُ العِلمِ رُكنُ الإسلامِ ، و يُعطى أجرَهُ مَعَ النَّبِيِّينَ .
جوينده دانش ركن اسلام است و مزدش با پيامبران داده مى شود.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
عُلَماءُ اُمَّتي كَأنبياءِ بَني إسرائيلَ .
علماى امّت من، همانند پيامبران بنى اسرائيلند.

علما وارثان پيامبرانند

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
العُلَماءُ وَرَثَةُ الأنبياءِ ، يُحِبُّهُم أهلُ السَّماءِ ، و يَستَغفِرُ لَهُمُ الحِيتانُ فِي البَحرِ إذا ماتوا إلى يَومِ القِيامَةِ .
علما وارثان پيامبرانند، اهل آسمان ايشان را دوست مى دارند و هر گاه بميرند ماهيان دريا تا روز رستاخيز برايشان آمرزش مى طلبند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
العُلَماءُ مَصابيحُ الأرضِ ، و خُلَفاءُ الأنبياءِ ، و وَرَثَتي و وَرَثَةُ الأنبياءِ .
عُلما چراغهاى روى زمينند و جانشينان پيامبران و وارثان من و وارثان پيامبران.
امام على عليه السلام :
 تَفَقَّهْ فِي الدِّينِ ؛ فإنَّ الفُقَهاءَ وَرَثَةُ الأنبياءِ 
 در دين فقيه (دانا) شو؛ زيرا كه فقيهان وارثان پيامبرانند.
امام صادق عليه السلام : 
إنَّ العُلَماءَ وَرَثَةُ الأنبِياءِ .
همانا علما وارثان پيامبرانند.
امام صادق عليه السلام : 
(إنَّ) العُلَماءَ وَرَثَةُ الأنبِياءِ و ذلكَ أنَّ الأنبِياءَ لَم يُوَرِّثوا دِرهَمَا و لا دينارا ، و إنَّما أورَثوا أحاديثَ مِن أحاديثِهِم ، فمَن أخَذَ بِشَيءٍ مِنها فقَد أخَذَ حَظّا وافِرا ، فَانظُروا عِلمَكُم عَمَّن تَأخُذونَهُ 
علما وارثان پيامبرانند؛ زيرا پيامبران درهم و دينار به ارث نگذاشتند، بلكه احاديثى از خويش بر جاى نهادند. پس، هر كس چيزى از اين احاديث را بياموزد، بهره اى فراوان برده است؛ بنا بر اين، بنگريد كه دانش خود را از چه كسى فرا مى گيريد.

برترى مُركّب عالمان بر خون شهيدان

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
يُوزَنُ يَومَ القِيامَةِ مِدادُ العُلَماءِ و دِماءُ الشُّهَداءِ فيَرجَحُ مِدادُ العُلَماءِ عَلى دِماءِ الشُّهَداءِ .
روز قيامت مركّب عالمان و خون شهيدان با هم وزن مى شوند و مركّب عالمان بر خون شهيدان مى چربد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 وُزِنَ حِبرُ العُلَماءِ بِدَمِ الشُّهَداءِ فرَجَحَ عَلَيهِ .
 مركّب دانشمندان با خون شهيدان وزن مى شود و مركّب بر خون مى چربد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 يوزَنُ مِدادُ العُلَماءِ و دَمُ الشُّهَداءِ ، يَرجَحُ مِدادُ العُلَماءِ عَلى دَمِ الشُّهَداءِ .
 مركّب علما و خون شهدا با هم وزن مى شود و كفه مركّب علما بر خون شهدا سنگينى مى كند.
امام صادق عليه السلام : 
إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ جَمَعَ اللّه ُ عَزَّ و جلَّ النّاسَ في صَعيدٍ واحِدٍ ، و وُضِعَتِ المَوازينُ ، فيُوزَنُ دِماءُ الشُّهَداءِ مَعَ مِدادِ العُلَماءِ، فيَرجَحُ مِدادُ العُلَماءِ عَلى دِماءِ الشُّهَداءِ .
چون روز رستاخيز شود، خداوند عزّ و جلّ مردم را در دشتى فراخ گرد مى آورد و ترازوها گذاشته مى شود و خون شهيدان با مركّب عالمان سنجيده مى شود، اما كفّه مركّب عالمان بر خون شهيدان سنگينى مى كند.

دانشمند زنده است گر چه مرده باشد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 العالِمُ بَينَ الجُهّالِ كَالحَيِّ بَينَ الأمواتِ .
دانشمند در ميان مردمان نادان، مانند زنده اى است در ميان مردگان.
امام على عليه السلام : 
 هَلَكَ خُزّانُ الأموالِ و هُم أحياءٌ ، و العُلَماءُ باقونَ ما بَقِيَ الدَّهرُ ، أعيانُهُم مَفقودَةٌ ، و أمثالُهُم فِي القُلوبِ مَوجودَةٌ .
مال اندوزان، با آن كه زنده اند، مُرده اند و اهل علم، تا دنيا هست زنده اند. پيكرهايشان از ميان مى رود، امّا يادشان در دلها هست.
امام على عليه السلام :
 العُلَماءُ باقونَ ما بَقِيَ اللَّيلُ و النَّهارُ 
 تا گردش شب و روز هست، علما هستند.
امام على عليه السلام : 
العالِمُ حَيٌّ و إن كانَ مَيِّتا ، الجاهِلُ مَيِّتٌ و إن كانَ حَيّا .
عالم زنده است، گر چه مرده باشد؛ نادان مرده است، گر چه زنده باشد.

برترى دانش بر عبادت

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 فَضلُ العِلمِ أحَبُّ إلَيَّ مِن فَضلِ العِبادَةِ .
فضليت علم نزد من خوشتر از فضيلت عبادت است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
  العِلمُ أفضَلُ مِنَ العِبادَةِ .
علم برتر از عبادت است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن خَرَجَ يَطلُبُ بابا مِن عِلمٍ لِيَرُدَّ بِه باطِلاً إلى حَقٍّ ، أو ضَلالَةً إلى هُدىً ، كانَ عَمَلُهُ ذلكَ كَعِبادَةِ مُتَعَبِّدٍ أربَعينَ عاما .
هر كه براى آموختن يك باب از دانشى بيرون رود تا به وسيله آن باطلى را به حق، يا گمراهى و ضلالتى را به هدايت باز گرداند، اين كار او مانند عبادت چهل ساله عبادت كننده است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 قَليلُ العِلمِ خَيرٌ مِن كَثيرِ العِبادَةِ .
 اندكى دانش، بهتر از بسيارى عبادت است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 نَومٌ مَعَ عِلمٍ خَيرٌ مِن صَلاةٍ عَلى جَهلٍ .
خوابِ توأم با علم و دانش، بهتر از نماز همراه با نادانى است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
طَلَبُ العِلمِ أفضَلُ عِندَ اللّه ِ مِنَ الصَّلاةِ و الصِّيامِ و الحَجِّ و الجِهادِ في سَبيلِ اللّه ِ تَعالى .
نزد خداوند، آموختن دانش برتر از نماز و روزه و حجّ و جهاد در راه خداوند متعال است.
امام على عليه السلام : 
 الكَلِمَةُ مِنَ الحِكمَةِ يَسمَعُها الرَّجُلُ فيَقولُ أو يَعمَلُ بِها خَيرٌ مِن عِبادَةِ سَنَةٍ .
سخن حكيمانه اى كه آدمى بشنود و آن را [براى ديگرى] بازگو كند، يا به آن عمل نمايد، بهتر از عبادت يك سال است.
امام على عليه السلام : 
قَليلُ العَمَلِ مَعَ كَثيرِ العِلمِ، خَيرٌ مِن كَثيرِ العَمَلِ مَعَ قَليلِ العِلمِ و الشَّكِّ و الشُّبهَةِ 
عملِ اندكى كه با علمِ بسيار همراه باشد، بهتر است از عملِ بسيارى كه با علمِ اندك و شك و شبهه همراه باشد.
امام باقر عليه السلام :
تَذاكُرُ العِلمِ ساعَةً خَيرٌ مِن قِيامِ لَيلَةٍ .
 يك ساعت مذاكره علمى، بهتر از يك شب عبادت است.

برترى عالم بر عابد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 فَضلُ العالِمِ عَلَى العابِدِ كفَضلِ القَمَرِ عَلى سائرِ النُّجومِ لَيلَةَ البَدرِ
برترى عالم بر عابد، مانند برترى ماه شب چهارده است بر ديگر ستارگان.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
إنَّ فَضلَ العالِمِ عَلى العابِدِ كفَضلِ الشَّمسِ عَلى الكَواكِبِ ، و فَضلُ العابِدِ عَلى غَيرِ العابِدِ كفَضلِ القَمَرِ عَلى الكَواكِبِ
همانا برترى عالم بر عابد، همچون برترى خورشيد است بر ستارگان و برترى عابد بر غير عابد، همانند برترى ماه است بر ستارگان.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 رَكعَةٌ مِن عالِمٍ بِاللّه ِ خَيرٌ مِن ألفِ رَكعَةٍ مِن مُتَجاهِلٍ بِاللّه ِ
يك ركعت نماز عالمِ به خدا، بهتر از هزار ركعت نماز جاهلِ به خداست.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 رَكعَتانِ يُصَلّيهِما العالِمُ أفضَلُ مِن ألفِ رَكعَةٍ يُصَلّيها العابِدُ
دو ركعت نمازى كه عالم مى گزارد، برتر از هزار ركعت نمازى است كه عابد مى خواند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
ساعَةٌ مِن عالِمٍ يَتَّكِئُ عَلى فِراشِهِ يَنظُرُ في عَمَلِهِ ، خَيرٌ مِن عِبادَةِ العابِدِ سَبعينَ عاما
يك ساعت تكيه زدن عالم بر بستر خويش و نگريستن در كار و عملش، بهتر از هفتاد سال عبادت عابد است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :  
 فَضلُ العالِمِ عَلى الشَّهيدِ دَرَجَةٌ ، و فَضلُ الشَّهيدِ عَلى العابِدِ دَرَجةٌ ، و فَضلُ النَّبِيِّ عَلَى العالِمِ دَرَجَةٌ ، و فَضلُ القُرآنِ عَلى سائرِ الكَلامِ كَفَضلِ اللّه ِ عَلى خَلقِهِ ، و فَضلُ العالِمِ عَلى سائرِ النّاسِ كَفَضلي عَلى أدناهُم
برترى عالم بر شهيد يك درجه است و برترى شهيد بر عابد يك درجه و برترى پيامبر بر عالم يك درجه و برترى قرآن بر ديگر گفتارها مانند برترى خداست بر آفريدگانش و برترى عالم بر ديگر مردمان، همچون برترى من است بر كمترين آنها.
امام باقر عليه السلام : 
 عالِمٌ يُنتَفِعُ بِعِلمِه ، أفضَلُ مِن سَبعينَ ألفِ عابِدٍ
عالمى كه از علمش بهره بَرَد، برتر از هفتاد هزار عابد است.
امام صادق عليه السلام : 
عالِمٌ أفضَلُ مِن ألفِ عابِدٍ و ألفِ زاهِدٍ
یك عالم برتر از هزار عابد و هزار زاهد است.
امام صادق عليه السلام :
يَأتي صاحِبُ العِلمِ قُدّامَ العابِدِ بِرَبوَةٍ مَسيرَةَ خَمسِ مِئَةِ عامٍ
 [در قيامت] شخص عالم، پانصد سال جلوتر از عابد به سوى تپه اى بلند [كه محل استقرار آنهاست ]مى آيد .

علت برترى دادن عالم بر عابد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
  فَضلُ العالِمِ عَلى العابِدِ بِسَبعينَ دَرَجَةً ، بَينَ كُلِّ دَرَجَتَينِ حُضْرُ الفَرَسِ سَبعينَ عاما ؛ و ذلكَ أنَّ الشَّيطانَ يَضَعُ البِدعَةَ لِلنّاسِ فيُبصِرُها العالِمُ فيَنهى عَنها ، و العابِدُ مُقبِلٌ عَلى عِبادَتِهِ لا يَتَوَجَّهُ لَها و لا يَعرِفُها .
 عالم، هفتاد درجه بر عابد برترى دارد كه فاصله هر درجه از ديگرى به اندازه اى است كه يك اسب هفتاد سال بدود. علت اين برترى آن است كه شيطان در ميان مردم بدعتى مى گذارد و دانشمند به آن پى مى برد و مردم را از آن نهى مى كند، اما عابد سرگرم عبادت خود است و به بدعت نه توجهى دارد و نه آن را مى شناسد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 وَ الّذي نَفسُ مُحَمَّدٍ بِيَدهِ ! لَعالِمٌ واحِدٌ أشَدُّ عَلى إبليسَ مِن ألفِ عابِدٍ ؛ لأِنَّ العابِدَ لِنَفسِهِ و العالِمَ لِغَيرِهِ .
 سوگند به آن كه جان محمّد در دست اوست، هر آينه وجود يك عالم براى ابليس سخت تر از هزار عابد است؛ زيرا عابد به فكر خويشتن است و عالم در انديشه ديگران.
امام على عليه السلام : 
رَكعَتانِ مِن عالِمٍ خَيرٌ مِن سَبعينَ رَكعَةً مِن جاهِلٍ ؛ لأِنَّ العالِمَ تَأتيهِ الفِتنَةُ فيَخرُجُ مِنها بِعِلمِهِ ، و تَأتي الجاهِلَ فيَنسِفُهُ نَسفا .
دو ركعت نماز عالم، بهتر از هفتاد ركعت نماز نادان است؛ زيرا عالم با فتنه (شرايط گمراه كننده) رو به رو مى شود، امّا به واسطه دانش خود از آن بيرون مى رود، ولى جاهل با فتنه رو به رو مى گردد و در آن خُرد و متلاشى مى شود.
امام صادق عليه السلام :
إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ بَعَثَ اللّه ُ عَزَّ و جلَّ العالِمَ و العابِدَ ، فإذا وَقَفا بَينَ يَدَيِ اللّه ِ عَزَّ و جلَّ قيلَ لِلعابِدِ : انطَلِق إلَى الجَنَّةِ ، و قيلَ لِلعالِمِ : قِفْ تَشفَعْ لِلنّاسِ بِحُسنِ تَأديبِكَ لَهُم .
 چون روز قيامت شود خداوند عزّ و جلّ عالم و عابد را برانگيزد. چون آن دو در پيشگاه خداوند عزّ و جلّ بايستند، به عابد گفته شود: به بهشت برو و به عالم گفته شود: بايست و به سبب آن كه مردم را نيكو تربيت كردى، شفاعتشان كن.
امام رضا عليه السلام :
 يُقالُ لِلعابِدِ يَومَ القِيامَةِ : نِعمَ الرَّجُلُ كُنتَ، هَمَّتكَ ذاتُ نَفسِكَ و كَفَيتَ النّاسَ مَؤونَتَكَ فَادخُلِ الجَنَّةَ . ألا إنّ الفَقيهَ مَن أفاضَ عَلَى النّاسِ خَيرَهُ ، و أنقَذَهُم مِن أعدائهِم ··· و يُقالُ لِلفَقيهِ : يا أيُّها الكافِلُ لأِيتامِ آلِ مُحَمَّدٍ ، الهادي لِضُعَفاءِ مُحِبّيهِم و مَواليهِم ، قِفْ حَتّى تَشفَعَ لِكُلِّ مَن أخَذَ عَنكَ أو تَعَلَّمَ مِنكَ .
 روز قيامت به عابد گفته مى شود: آدم خوبى بودى، به خودت پرداختى و زحمت خود را از دوش مردم برداشتى. به بهشت درآى. بدانيد كه فقيه كسى است كه خير خود را بر مردم فرو ريزد و آنان را از دشمنانشان برهاند··· به فقيه گفته مى شود: اى كسى كه سرپرستى يتيمان آل محمّد را به عهده گرفتى و دوستداران و پيروانِ مستضعف آنان را هدايت كردى! بايست، تا براى هر كس كه از تو بهره مند شده يا دانش آموخته شفاعت كنى.

درگذشت عالم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَوتُ العالِمِ ثُلمَةٌ في الإسلامِ لا تُسَدُّ ما اختَلَفَ اللَّيلُ و النَّهارُ .
 مرگ عالم، رخنه اى است در اسلام كه تا شب و روز در گردش است، هيچ چيز آن را نمى بندد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 ما قَبَضَ اللّه ُ تَعالى عالِما مِن هذهِ الاُمَّةِ إلاّ كانَ ثَغرَةٌ فِي الإسلامِ ، لا تُسَدُّ ثُلمَتُهُ إلى يَومِ القِيامَةِ 
 خداوند متعال عالمى را از ميان اين امت نَبرَد، مگر اين كه رفتن او رخنه اى در اسلام باشد، كه تا روز قيامت اين رخنه بسته نمى شود.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَوتُ العالِمِ مُصيبَةٌ لا تُجبَرُ و ثُلمَةٌ لا تُسَدُّ ، و هُوَ نَجمٌ طـمِسَ ، و مَوتُ قَبيلَةٍ أيسَرُ مِن مَوتِ عالِمٍ 
مرگ عالم مصيبتى جبران نا پذير و رخنه اى بسته ناشدنى است. او ستاره اى است كه غروب مى كند. مرگ يك قبيله آسانتر از مرگ يك عالم است.
امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال از آيه «آيا نديدند كه ما از اطراف زمين مى كاهيم» ـ فرمود : 
فَقدُ العُلَماءِ .
مراد از دست رفتن علماست.

نگريستن به چهره عالم عبادت است

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 النَّظَرُ إلى وَجهِ العالِمِ عِبادَةٌ .
نگريستن به چهره عالم، عبادت است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 النَّظَرُ إلى وَجهِ عَلِيٍّ عِبادَةٌ .
نگريستن به چهره على، عبادت است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 النَّظَرُ في وَجهِ العالِمِ حُبّا لَهُ عِبادَةٌ .
نگاه مهر آميز به چهره عالم، عبادت است.
امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به پرسش از اين سخن پيامبر صلى الله عليه و آله كه: نگريستن به چهره علما عبادت است ـ فرمود : 
 هُوَ العالِمُ الّذي إذا نَظَرتَ إلَيهِ ذَكَّرَكَ الآخِرَةَ ، و مَن كانَ خِلافَ ذلكَ فَالنَّظَرُ إلَيهِ فِتنَةٌ .
منظور عالمى است كه چون به او بنگرى، تو را به ياد آخرت اندازد و كسى كه بر خلاف اين باشد، نگاه كردن به او فتنه (گمراهى) است.

ترغيب به طلب دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 اُطلُبوا العِلمَ و لَو بِالصِّينِ؛ فإنَّ طَلَبَ العِلمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ .
دانش را فرا گيريد، گر چه در چين باشد؛ زيرا طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
اُطلُبوا العِلمَ ؛ فإنَّهُ السَّبَبُ بَينَكُم و بَينَ اللّه ِ عَزَّ و جلَّ .
 علم بياموزيد؛ زيرا علم، رشته پيوند ميان شما و خداوند عزّ و جلّ است.
امام صادق عليه السلام : 
 اُطلُبوا التَّعَلُّمَ و لَو بِخَوضِ اللُّجَجِ و شَقِّ المُهَجِ 
در جستجوى آموختن دانش برآييد، گر چه با فرو رفتن در ژرفاى درياها و شكافتن دل ها (ريختن خون ها) باشد.
امام صادق عليه السلام : 
لَو عَلِمَ النّاسُ ما في طَلَبِ العِلمِ لَطَلَبوهُ و لَو بِسَفكِ المُهَجِ و خَوضِ اللُّجَجِ .
اگر مردم مى دانستند كه علم چه فوايدى دارد، هر آينه در جستجوى آن بر مى آمدند گر چه در راه آن خون بريزند و در ژرفاى درياها فرو روند.
لقمان عليه السلام ـ در اندرز به فرزند خود ـ فرمود :
يا بُنَيَّ ، اِجعَلْ في أيّامِكَ و لَياليكَ و ساعاتِكَ نَصيبا لَكَ في طَلَبِ العِلمِ ، فإنَّكَ لَن تَجِدَ لَكَ تَضييعا مِثلَ تَركِهِ.
 فرزندم! در روزها و شبها و ساعات عمر خود، بهره اى را به آموختن دانش اختصاص بده؛ زيرا براى خود هرگز لطمه اى بزرگتر از ترك علم نخواهى يافت.

تحصيل علم

امام على عليه السلام :
 لِقاحُ المَعرِفَةِ دِراسةُ العِلْمِ 
 بارورىِ شناخت به كسب دانش است.
امام على عليه السلام :
مُدارَسةُ العِلمِ لَذَّةُ العُلَماءِ .
 گفت و گوى علمى، لذّت دانشمندان است.
امام على عليه السلام :
 اُطلُبِ العِلمَ تَزدَدْ عِلما .
 دانش بجوى، تا بر دانشت افزوده شود.
امام حسين عليه السلام :
 دِراسةُ العِلمِ لِقاحُ المَعرِفَةِ، و طولُ التَّجارِبِ زِيادَةٌ فِي العَقلِ 
 فراگيرى دانش، معرفت را بارور مى كند و تجربه هاى زياد، بر خِرد مى افزايد.

تحصيل علم واجب است

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
طَلَبُ العِلمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ و مُسلِمَةٍ
تحصيلِ دانش بر هر مرد و زن مسلمانى واجب است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
طَلَبُ العِلمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ 
تحصيل دانش بر هر مسلمانى واجب است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
طَلَبُ العِلمِ فَريضَةٌ عَلى كُلِّ مُسلِمٍ ، ألا إنَّ اللّه َ يُحِبُّ بُغاةَ العِلمِ .
طلب دانش بر هر مسلمانى واجب است. بدانيد كه خداوند جويندگان دانش را دوست دارد.
امام صادق عليه السلام :
 طَلَبُ العِلمِ فَريضَةٌ في كُلِّ حالٍ .
 فرا گرفتنِ دانش در هر حالى واجب است.
امام صادق عليه السلام : 
طَلَبُ العِلمِ فَريضَةٌ مِن فَرائضِ اللّه ِ .
طلبِ علم يكى از فرايض خداوند است.

دو پرخور سير ناشدنى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَنهومانِ لا يَشبَعُ طالِبُهُما: طالِبُ العِلمِ و طالِبُ الدّنيا .
 دو پُر خورند كه هيچ گاه سير نمى شوند: جوينده دانش و جوينده دنيا.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَنهومانِ لا يَشبَعانِ : طالِبُ عِلمٍ ، و طالِبُ دُنيا ، فأمّا طالِبُ العِلمِ فيَزدادُ رِضَى الرَّحمنِ ، و أمّا طالِبُ الدّنيا فيَتَمادى فِي الطُّغيانِ .
دو پُر خورند كه سير نمى شوند: جوينده دانش و جوينده دنيا. اما جوينده دانش بر خشنودى خداوند بخشنده مى افزايد و جوينده دنيا در ورطه طغيان و سركشى فرو مى رود.
 
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 أجوَعُ النّاسِ طالِبُ العِلمِ ، و أشبَعُهُمُ الّذي لا يَبتَغيهِ
گرسنه ترين مردم، جوينده دانش است و سيرترين آنها كسى است كه جوياى دانش نيست.
 پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 كُلُّ صاحِبِ عِلمٍ غَرثانُ إلى عِلمٍ .
هر دارنده دانشى، گرسنه دانشى ديگر است.
امام على عليه السلام :
العالِمُ مَن لا يَشبَعُ مِنَ العِلمِ و لا يَتَشَبَّعُ بِه 
 دانشمند كسى است كه از دانش سير نشود و وانمود به سير شدن از آن نيز نكند.
امام صادق عليه السلام : 
  مَنهومانِ لا يَشبَعانِ : مَنهومُ عِلمٍ ، و مَنهومُ مالٍ .
دو حريصند كه سيرى ناپذيرند: حريص دانش و حريص ثروت.

جوياى دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
طالِبُ العِلمِ بَينَ الجُهّالِ كَالحَيِّ بَينَ الأمواتِ 
جوياى دانش در ميان مردمانِ نادان، همچون شخص زنده است در ميان مردگان.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
طالِبُ العِلمِ لا يَموتُ ، أو يُمَتِّعَ جِدَّهُ بِقَدرِ كَدِّهِ .
 جوينده دانش نميرد تا اين كه از كوشش خود به اندازه رنجى كه برده است بهره مند شود.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
إذا جاءَ المَوتُ لِطالِبِ العِلمِ و هُوَ عَلى هذهِ الحالَةِ ماتَ و هُوَ شَهيدٌ .
هر گاه مرگ دانش جويى در حال آموختن دانش فرا رسد، شهيد مرده است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن طَلَبَ العِلمَ فهُوَ في سَبيلِ اللّه ِ حَتّى يَرجِعَ .
هر كه در طلب دانش بيرون رود، تا زمانى كه برگردد، در راه خدا گام برمى دارد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن طَلَبَ عِلما فَأدرَكَهُ كَتَبَ اللّه ُ لَهُ كِفلَينِ مِنَ الأجرِ ، و مَن طَلَبَ عِلما فلَم يُدرِكْهُ كَتَبَ اللّه ُ لَهُ كِفلاً مِنَ الأجرِ .
هر كه در طلب دانشى برآيد و آن را فرا چنگ آورد، خداوند برايش دو بهره از پاداش نويسد و هر كه در طلب دانشى برآيد و به آن دست نيابد، خداوند برايش يك بهره از پاداش رقم زند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن طَلَبَ العِلمَ فهُوَ كالصّائمِ نَهارَهُ ، القائمِ لَيلَهُ ، و إنَّ بابا مِنَ العِلمِ يَتَعَلَّمُهُ الرَّجُلُ خَيرٌ لَهُ مِن أن يَكونَ أبو قُبَيسٍ ذَهَبا فأنفَقَهُ في سَبيلِ اللّه ِ .
هر كه دانش بجويد، مانند كسى است كه روز خود را به روزه گذراند و شبش را به عبادت. اگر كسى يك باب علم بياموزد، برايش بهتر است از اين كه كوه ابو قبيس طلا باشد و او آن را در راه خدا انفاق كند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن طَلَبَ العِلمَ تَكَفَّلَ اللّه ُ لَهُ بِرِزقِهِ .
هر كه دانش بجويد، خداوند روزى او را به عهده گيرد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن تَفَقَّهَ في دِينِ اللّه ِ كَفاهُ اللّه ُ هَمَّهُ و رَزَقَهُ مِن حَيثُ لا يَحتَسِبُ .
هر كه در راه آموختن و فهميدن دين خدا بكوشد، خداوند خواهش و روزى او را، از جايى كه گمانش را هم نمى برد تأمين كند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 طالِبُ العِلمِ طالِبُ الرَّحمَةِ ، طالِبُ العِلمِ رُكنُ الإسلامِ ، و يُعطى أجرَهُ مَعَ النَّبِيّينَ .
جوياى دانش جوياى رحمت است. جوينده دانش ركن اسلام است و پاداشش با پيامبران داده مى شود.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن طَلَبَ بابا مِنَ العِلمِ لِيُصلِحَ بِه نَفسَهُ أو لِمَن بَعدَهُ ، كَتَبَ اللّه ُ لَهُ مِنَ الأجرِ بِعَدَدِ رَملِ عالِجٍ .
هر كه در جستجوى بابى از دانش برآيد تا به وسيله آن خود يا آيندگان را اصلاح گرداند، خداوند به شمار ريگهاى ريگستان برايش پاداش نويسد.
امام على عليه السلام : 
 الشّاخِصُ في طَلَبِ العِلمِ كَالمُجاهِدِ في سَبيلِ اللّه ِ 
سفر كننده در جستجوى دانش، مانند جهاد كننده در راه خداست.
امام على عليه السلام : 
 لِطالِبِ العِلمِ عِزُّ الدّنيا و فَوزُ الآخِرَةِ .
براى جوينده دانش عزّت دنيا و رستگارى آخرت است.
امام باقر عليه السلام : 
ما مِن عَبدٍ يَغدو في طَلَبِ العِلمِ أو يَروحُ إلاّ خاضَ الرَّحمَةَ .
هيچ بنده اى نيست كه روز يا شب در طلب دانش برآيد مگر اين كه غرق رحمت [خدا ]شود.

جوينده دانش و پيامبرى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :  
مَن جاءَ أجَلُهُ و هُوَ يَطلُبُ العِلمَ لِيُحيِيَ بِهِ الإسلامَ لَم يَفضُلْهُ النَّبِيّونَ إلاّ بِدَرَجَةٍ .
هر كس در جستجوى دانشى براى زنده كردن اسلام باشد و در آن حال مرگش فرا رسد، پيامبران بر او برترى ندارند مگر يك درجه.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن طَلَبَ بابا مِنَ العِلمِ لِيُحيِيَ بِهِ الإسلامَ كانَ بَينَهُ و بَينَ الأنبياءِ دَرَجَةٌ فِي الجَنَّةِ .
هر كس در جستجوى بابى از علم برآيد تا به وسيله آن اسلام را زنده بدارد، در بهشت، ميان او و پيامبران، تنها يك درجه فاصله باشد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :  
مَن جاءَ أجَلُهُ و هُوَ يَطلُبُ العِلمَ لَقِيَ اللّه َ تَعالى و لَم يَكُن بَينَهُ و بَينَ النَّبِيّينَ إلاّ دَرَجَةُ النُّبُوَّةِ 
هر كس در حال طلب دانش مرگش فرا رسد، خداوند متعال را در حالى ديدار كند كه ميان او و پيامبران جز درجه پيامبرى فاصله نباشد.
امام على عليه السلام :
 مَن جاءَتهُ مَنِيَّتُهُ و هُوَ يَطلُبُ العِلمَ فبَينَهُ و بَينَ الأنبياءِ دَرَجَةٌ .
 هر كس در حال طلب دانش مرگش فرا رسد، ميان او و پيامبران تنها يك درجه تفاوت باشد.

جوينده دانش و فرشتگان

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 طالِبُ العِلمِ تَبسُطُ لَهُ المَلائكَةُ أجنِحَتَها رِضىً بِما يَطلُبُ .
فرشتگان بالهاى خود را براى جوينده دانش مى گسترانند؛ چون از آنچه او مى جويد خشنودند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 إنَّ المَلائكَةَ لَتَضَعُ أجنِحَتَها لِطالِبِ العِلمِ حَتّى يَطَأ عَلَيها ، رِضىً بِهِ 
همانا فرشتگان بالهاى خود را زير پاهاى جوينده دانش مى گسترانند؛ چون از او خشنودند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 إنَّ طالِبَ العِلمِ لَتَحُفُّهُ المَلائكَةُ بِأجنِحَتِها ، ثُمَّ يَركَبُ بَعضُها بَعضا حَتّى يَبلُغوا سَماءَ الدّنيا مِن مَحَبَّتِهِم لِما يَطلُبُ .
همانا جوينده دانش را فرشتگان، با بالهاى خود در ميان مى گيرند و آن گاه بر دوش يكديگر سوار مى شوند تا به آسمان دنيا برسند؛ زيرا كه فرشتگان آنچه را او مى جويد دوست مى دارند.
 
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
إنَّ طالِبَ العِلمِ تَبسُطُ لَهُ المَلائكَةُ أجنِحَتَها و تَستَغفِرُ لَهُ .
 فرشتگان، بالهاى خود را براى جوينده دانش مى گسترانند و برايش آمرزش مى طلبند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 
 مَن غَدا في طَلَبِ العِلمِ أظَلَّت عَلَيهِ المَلائكَةُ، و بُورِكَ لَهُ في مَعيشَتِهِ، و لَم يَنقُصْ مِن رِزقِهِ .
هر كه صبحگاهان در طلب دانش بيرون رود، فرشتگان بر سر او سايه افكنند و زندگيش با بركت شود و از روزيش چيزى كاسته نگردد.

جوينده دانش و بهشت

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَن سَلَكَ طَريقا يَطلُبُ فيهِ عِلما ، سَلَكَ اللّه ُ بِهِ طَريقا مِن طُرُقِ الجَنَّةِ .
 هر كه براى آموختن دانشى راهى را بپيمايد، خداوند او را بر يكى از راههاى بهشت برد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَن سَلَكَ طَريقا يَطلُبُ فيهِ عِلما ، سَلَكَ اللّه ُ بهِ طَريقا إلَى الجَنَّةِ .
 هر كس در جستجوى دانشى راهى را بپيمايد، خداوند او را در راهى به سوى بهشت حركت دهد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 أوحَى اللّه ُ إلَيَّ أنَّهُ مَن سَلَكَ مَسلَكا يَطلُبُ فيهِ العِلمَ ، سَهَّلتُ لَهُ طَريقا إلَى الجَنَّةِ .
 خداوند به من وحى فرمود كه هر كس در طلب دانش راهى را بپيمايد، برايش راهى به سوى بهشت هموار كنم.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 لِكُلِّ شَيءٍ طَريقٌ ، و طَريقُ الجَنَّةِ العِلمُ .
هر چيزى راهى دارد و راه بهشت دانش است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن خَرَجَ يُريدُ عِلما يَتَعَلَّمُهُ فُتِحَ لَهُ بابٌ إلَى الجَنَّةِ .
هر كه براى آموختن دانشى بيرون رود، درى به سوى بهشت به رويش گشوده شود.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَن كانَ في طَلَبِ العِلمِ كانَتِ الجَنَّةُ في طَلَبِهِ .
 هر كه در جستجوى دانش باشد، بهشت در جستجوى او برآيد.

آمرزش خواهى همه اشياء براى جوينده دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 إنَّ طالِبَ العِلمِ يَستَغفِرُ لَهُ كُلُّ شَيءٍ حَتَّى الحِيتانُ فِي البَحرِ .
 همه اشياء، حتى ماهيان دريا، براى جوينده دانش آمرزش مى طلبند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
إنَّ طالِبَ العِلمِ لَيَستَغفِرُ لَهُ كُلُّ شَيءٍ ؛ حَتّى حِيتانُ البَحرِ ، و هَوامُّ الأرضِ ، و سِباعُ البَرِّ و أنعامُهُ 
همه اشياء، حتى ماهيان دريا و حشرات و خزندگان روى زمين و درندگان و چرندگان صحرا، براى جوينده دانش آمرزش مى طلبند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَن خَرَجَ مِن بَيتِه يَطلُبُ عِلما شَيَّعَهُ سَبعونَ ألفَ مَلَكٍ يَستَغفِرونَ لَهُ .
 هر كس براى آموختن دانشى از خانه اش بيرون رود، هفتاد هزار فرشته در پى او روان شوند و برايش آمرزش طلبند.
امام باقر عليه السلام : 
إنَّ جَميعَ دَوابِّ الأرضِ لَتُصَلّي عَلى طالِبِ العِلمِ حَتَّى الحِيتانُ فِي البَحرِ .
همه جنبندگان روى زمين و حتى ماهيان دريا، بر جوينده دانش درود مى فرستند.
امام صادق عليه السلام :
طالِبُ العِلمِ يَستَغفِرُ لَهُ كُلُّ شَيءٍ ؛ حَتَّى الحِيتانُ فِي البحار ، و الطَّيرُ في جَوِّ السَّماءِ .
 همه اشياء، حتى ماهيان درياها و مرغان هوا، براى جوينده دانش آمرزش مى طلبند.

آموختن

عيسى عليه السلام :
 مَن عَلِمَ ، و عَمِلَ ، و عَلَّمَ ، عُدَّ فِي المَلَكوتِ الأعظمِ عَظيما .
 هر كس بداند و عمل كند و ياد دهد، در ملكوت اعظم با عظمت به شمار آيد!
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مِنَ الصَّدَقَةِ أن يَتَعَلَّمَ الرَّجُلُ العِلمَ و يُعَلِّمَهُ النّاسَ .
 اگر كسى علم بياموزد و آن را به مردم بياموزاند، اين كار او صدقه است.
 
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 أفضَلُ الصَّدَقَةِ أن يَعلَمَ المَرءُ عِلما ثُمَّ يُعَلِّمَهُ أخاهُ .
 بهترين صدقه اين است كه انسان علمى را بياموزد و سپس آن را به برادر خود آموزش دهد.
 
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 زَكاةُ العِلمَ تَعليمُهُ مَن لا يَعلَمُهُ .
زكات دانش، آموختن آن است به كسى كه نمى داند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 ما تَصَدَّقَ النّاسُ بِصَدَقَةٍ أفضَلَ مِن عِلمٍ يُنشَرُ .
مردم هيچ صدقه اى ندادند كه برتر از دانشى باشد كه در ميان مردم پخش شود.
امام على عليه السلام : 
ما أخَذَ اللّه ُ عَلى أهلِ الجَهلِ أن يَتَعَلَّموا حَتّى أخَذَ عَلى أهلِ العِلمِ أن يُعَلِّموا .
خداوند، نادانان را براى آموختن علم متعهّد نكرد مگر اين كه پيشتر دانايان را به آموزش دادن آن متعهد و موظّف ساخت.
امام على عليه السلام : 
ما أخَذَ اللّه ُ سُبحانَهُ عَلى الجاهِلِ أن يَتَعَلَّمَ حَتّى أخَذَ عَلى العالِمِ أن يُعَلِّمَ .
خداوند سبحان، نادان را براى آموختن علم متعهّد نكرد مگر اين كه [قبلاً ]دانا را به آموزش دادن متعهّد و موظّف ساخت.
امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه «از آنچه روزيشان داده ايم، انفاق مى كنند» ـ فرمود : 
 مِمّا عَلَّمناهُم يُنبِؤونَ ، و مِمّا عَلَّمناهُم مِنَ القُرآن يَتلُونَ .
يعنى از آنچه به آنها ياد داده ايم ، [ديگران را] آگاه مى سازند و آنچه از قرآن به آنها آموخته ايم، تلاوت مى كنند.
امام صادق عليه السلام : 
إنَّ لِكُلِّ شَيءٍ زَكاةً ، و زَكاةُ العِلمِ أن يُعَلِّمَهُ أهلَهُ .
هر چيزى، زكاتى دارد و زكات دانش، آموختن آن است به اهلش.
معانى الأخبار ـ به نقل از عبد السلام بن صالح ـ : از امام رضا عليه السلام شنيدم كه مى فرمود : 
يَتَعَلَّمُ عُلومَنا و يُعَلِّمُها النّاسَ ، فإنَّ النّاسَ لَو عَلِموا مَحاسِنَ كَلامِنا لاَتَّبَعونا .
رحمت خدا بر آن بنده اى كه امرِ (امامت) ما را زنده كند. عرض كردم: چگونه امرِ شما را زنده كند؟ فرمود: علوم ما را بياموزد و آنها را به مردم بياموزاند؛ زيرا اگر مردم زيبايى هاى سخنان ما را بدانند، بي گمان از ما پيروى مى كنند.

ثواب آموختن

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
يَجيءُ الرَّجُلُ يَومَ القِيامَةِ و لَهُ مِنَ الحَسَناتِ كالسَّحابِ الرُّكامِ أو كالجِبالِ الرَّواسي ، فيَقولُ : يا رَبِّ ، أنّى لي هذا و لَم أعمَلها ؟ فيَقولُ : هذا عِلمُكَ الّذي عَلَّمتَهُ النّاسَ يُعمَلُ بِهِ مِن بَعدِكَ
روز قيامت، مردى را مى آورند با حسناتى چون ابرهاى انبوه، يا كوههاى سر به فلك كشيده. او مى گويد: پروردگارا! اينها را من انجام نداده ام، از كجا آمده اند؟ خداوند مى فرمايد: اينها همان دانشى است كه به مردم آموختى و بعد از تو به آنها عمل مى شد.
امام باقر عليه السلام : 
مَن عَلَّمَ بابَ هُدىً فلَهُ مِثلُ أجرِ مَن عَمِلَ بِهِ ، و لا يُنقَصُ اُولئكَ مِن اُجورِهِم شَيئا
هر كه يك باب هدايت آموزش دهد، براى او همانند پاداش كسى باشد كه به آن عمل كند و از پاداش عمل كنندگانِ به آن نيز چيزى كاسته نمى شود.
بحار الأنوار ـ به نقل از ابو بصير ـ : 
سَمِعتُ أبا عبد اللّه ِ عليه السلام يقولُ : مَن عَلَّمَ خَيرا فَلَهُ بِمِثلِ أجرِ مَن عَمِلَ بِهِ ، قُلتُ : فإن عَلَّمَهُ غَيرَهُ يَجري ذلكَ لَهُ ؟ قالَ : إن عَلَّمَهُ النّاسَ كُلَّهُم جَرى لَهُ ، قُلتُ : فإن ماتَ ؟ قالَ : و إن ماتَ
از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: هر كس كار خوبى را به ديگرى بياموزد، برايش همانند پاداش كسى باشد كه به آن عمل كند. عرض كردم: اگر متعلّم آن علم را به ديگرى بياموزد، آيا باز هم پاداشى براى او (معلّم اولى) هست؟ فرمود: اگر به همه مردم [هر يك به واسطه ديگرى ]آموزش دهد براى او همانند آن پاداش هست. عرض كردم: حتى اگر [معلّم اول] مرده باشد؟ فرمود: حتى اگر مرده باشد .

آثار انفاق كردن علم

امام على عليه السلام : 
 إنَّ النارَ لا يَنقُصُها ما اُخِذَ مِنها ، و لكِن يُخمِدُها أن لا تَجِدَ حَطَبا ، و كذلكَ العِلمُ لا يَفنيهِ الإقتِباسُ لكِنّ بُخلَ الحامِلينَ لَهُ سَبَبُ عَدَمِهِ .
از آتش اگر چيزى برگرفته شود، كم نمى شود اما اگر هيمه اى نيابد خاموش مى شود. دانش نيز چنين است: بر گرفتنِ [ديگران ]از دانشِ [كسى] آن را از بين نمى برد، اما بخل ورزىِ دارندگانِ علم سبب نابودى آن مى شود.
امام على عليه السلام : 
 كلُّ شَيءٍ يَنقُصُ عَلَى الإنفاقِ إلاّ العِلمَ .
هر چيزى با خرج كردن كم مى شود، مگر دانش.
امام على عليه السلام : 
 أعوَنُ الأشياءِ عَلى تَزكِيَةِ العَقلِ التَّعليمُ .
بهترين كمك براى پرورش خِرد، آموزش دادن است.
 امام حسن عليه السلام :
 عَلِّمِ النّاسَ ، و تَعَلَّمْ عِلمَ غَيرِكَ ، فتَكونَ قَد أتقَنتَ عِلمَكَ ، و عَلِمتَ ما لَم تَعلَمْ .
 دانش خود را به ديگران بياموزان و دانش ديگران را بياموز؛ زيرا با اين كار هم دانش خودت را محكم و استوار كرده اى و هم آنچه را نمى دانسته اى آموخته اى.

پيمان گرفتن براى آموزش دادن و روشنگرى

امام على عليه السلام : 
ما أخَذَ اللّه ُ ميثاقا مِن أهلِ الجَهلِ بِطَلَبِ تِبيانِ العِلمِ حَتّى أخَذَ ميثاقا مِن أهلِ العِلمِ بِبَيانِ العِلمِ لِلجُهّالِ ؛ لأِنَّ العِلمَ كانَ قَبلَ الجَهلِ .
خداوند از نادانان پيمان طلب علم نگرفت مگر اين كه پيشتر از دانايان پيمان گرفت كه علم را به نادانان بياموزند؛ زيرا كه علم پيش از جهل بوده است.
امام صادق عليه السلام :
 قَرَأْتُ في كِتابِ عَلِيٍّ عليه السلام : إنَّ اللّه َ لَم يَأخُذْ عَلى الجُهّالِ عَهدا بِطَلَبِ العِلمِ حَتّى أخَذَ عَلى العُلَماءِ عَهدا بِبَذلِ العِلمِ لِلجُهّالِ ؛ لأِنَّ العِلمَ كانَ قَبلَ الجَهلِ
 در كتاب على عليه السلام خواندم كه خداوند از نادانان پيمان بر طلب علم نگرفت مگر اين كه پيشتر از دانايان پيمان گرفت كه به نادانان علم بخشند؛ زيرا علم مقدّم بر جهل بوده است.

پرهيز از پوشيده داشتن دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
كاتِمُ العِلمِ يَلعَنُهُ كُلُّ شَيءٍ ؛ حَتَّى الحُوتُ فِي البَحرِ ، و الطَّيرُ فِي السَّماءِ 
 پوشاننده دانش را همه اشياء، حتى ماهى دريا و مرغ هوا، لعنت مى كنند.
 
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 أيُّما رَجُلٍ آتاهُ اللّه ُ عِلما فكَتَمَهُ و هُوَ يَعلَمُهُ ، لَقِيَ اللّه َ عَزَّ و جلَّ يَومَ القِيامَةِ مُلجَما بِلِجامٍ مِن نارٍ .
هر مردى كه خداوند به او دانشى دهد و او آن را، با اين كه مى داند، مخفى نگه دارد، در روز قيامت در حالى كه لگامى از آتش بر او زده شده است خداوند عزّ و جلّ را ديدار كند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن كَتَمَ عِلما نافِعا عِندَهُ ألجَمَهُ اللّه ُ يَومَ القِيامَةِ بِلِجامٍ مِن نارٍ .
هر كس از دانشى سودمند برخوردار باشد و آن را مخفى نگه دارد، در روز قيامت خداوند بر او لگامى از آتش زند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن كَتَمَ عِلما مِمّا يَنفَعُ اللّه ُ بِهِ ـ في أمرِ النّاسِ ـ أمرَ الدينِ ، ألجَمَهُ اللّه ُ يَومَ القِيامَةِ بِلِجامٍ مِنَ النّارِ .
هر كس دانشى را كه خداوند آن را براى كار دين ـ در كار مردم ـ سودمند قرار داده است، مخفى نگه دارد، در روز رستاخيز خداوند لگامى از آتش بر او زند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
إذا لَعَنَ آخِرُ هذِه الاُمَّةِ أوَّلَها فمَن كَتَمَ حَديثا فقَد كَتَمَ ما أنزَلَ اللّه ُ .
هر گاه پسينيان اين امت پيشينيان آن را لعنت كنند، هر كس را مخفى نگه دارد، آنچه را خداوند نازل فرموده است مخفى نگه داشته است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
لا أعرِفَنَّ رَجُلاً مِنكُم عَلِمَ عِلما فكَتَمَهُ فَرَقا مِنَ النَّاسِ .
مبادا بفهمم كسى از شما علم و اطلاعى داشته باشد و از ترس مردم آن را كتمان كند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
ما آتَى اللّه ُ عَزَّ و جلَّ عالِما عِلما إلاّ أخَذَ عَلَيهِ الميثاقَ أن لا يَكتُمَهُ أحَدا 
خداوند عزّ و جلّ، به هيچ عالمى دانشى نداد مگر اين كه از او پيمان گرفت كه آن را از هيچ كس مخفى نكند.
امام على عليه السلام : 
مَن كَتَمَ عِلما فكَأنَّهُ جاهِلٌ .
هر كس دانش را پنهان نگه دارد، مانند شخصى است كه نادان باشد.
امام على عليه السلام : 
 إنَّ العالِمَ الكاتِمَ عِلمَهُ يُبعَثُ أنتَنَ أهلِ القِيامَةِ ريحا، يَلعَنُه كُلُّ دابَّةٍ حَتّى دَوابُّ الأرضِ الصِّغارِ .
عالمى كه علم خود را مخفى نگه دارد، در روز قيامت با گَندترين بو برانگيخته شود و [در دنيا] همه جنبندگان، حتى جنبندگان ريز روى زمين، او را لعن و نفرين كنند.

ارزش آموزگار

تنبيه الخواطر: خداوند متعال به موسى وحى فرمود كه: 
يا موسى ، تَعَلَّمِ الخَيرَ و عَلِّمْهُ النّاسَ ؛ فإنّي مُنَوِّرٌ لِمُعَلِّمي الخَيرِ و مُتَعَلِّميهِ قُبورَهُم ؛ حَتّى لا يَستَوحِشوا بِمَكانِهِم
اى موسى! خوبيها را فرا گير و آنها را به مردم نيز بياموز؛ زيرا من گورهاى آموزگاران و آموزندگان خوبيها را روشن مى سازم تا از جاى خود احساس وحشت و تنهايى نكنند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 إنَّ اللّه َ و مَلائكَتَهُ حَتَّى النَّملَةَ فِي جُحرِها و حَتَّى الحوتَ فِي البَحرِ يُصَلّونَ عَلى مُعَلِّمِ النّاسِ الخَيرَ
خداوند و فرشتگانِ او و حتى مور در لانه اش و حتى ماهى در دريا، بر كسى كه به مردم خير و خوبى بياموزد درود مى فرستند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 إنَّ مُعَلِّمَ الخَيرِ يَستَغفِرُ لَهُ دَوابُّ الأرضِ ، و حِيتانُ البَحرِ ، و كُلُّ ذي رُوحٍ فِي الهَواءِ، و جَميعُ أهلِ السَّماءِ و الأرضِ
جنبندگان زمين و ماهيان دريا و هر جاندارى در هوا و همه اهل آسمان و زمين براى آموزگار خوبيها آمرزش مى طلبند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در سفارشى به معاذ هنگامى كه وى را به يمن فرستاد ـ فرمود : 
ثُمَّ بُثَّ فيهِمُ المُعَلِّمينَ
سپس، آموزگاران را در ميان مردم پخش كن.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 
ثَلاثَةٌ لا يَستَخِفُّ بِحَقِّهِم إلاّ مُنافِقٌ : ذو شَيبَةٍ فِي الإسلامِ ، و إمامٌ مُقسِطٌ ، و مُعَلِّمُ الخَيرِ
سه نفرند، كه جز انسان منافق در حق آنان بى حرمتى نمى كند: ريش سفيد مسلمان، پيشواى دادگر و آموزنده خوبيها.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 أ لا اُخبِرُكُم عَنِ الأجوَدِ الأجوَدِ ؟ اللّه ُ الأجوَدُ الأجوَدُ ، و أنا أجوَدُ وُلدِ آدَمَ ، و أجوَدُكُم مِن بَعدي رَجُلٌ عُلِّمَ عِلما فنَشَرَ عِلمَهُ ، يُبعَثُ يَومَ القِيامَةِ اُمَّةً وَحدَهُ ، و رَجُلٌ جادَ بِنَفسِهِ للّه ِِ عَزَّ و جلَّ حَتّى يُقتَلَ
آيا شما را از بخشنده ترين بخشنده خبر ندهم؟ خداوند بخشنده ترين بخشنده است. و من بخشنده ترين فرزند آدم هستم و بعد از من بخشنده ترين شما، مردى است كه دانش را آموزش دهد و از اين راه دانش او پخش شود. او در روز قيامت به تنهايى همچون يك امت برانگيخته مى گردد و نيز مردى كه در راه خداوند عزّ و جلّ جانبازى كند تا كشته شود.
تنبيه الخواطر: 
 ذُكِرَ عِندَ النَّبِيِّ صلى الله عليه و آله رَجُلانِ مِن بَني إسرائيلَ كانَ أحَدُهُما يُصَلّي المَكتوبَةَ ثُمَّ يَجلِسُ فيُعَلِّمُ النّاسَ الخَيرَ ، و كانَ الآخَرُ يَصومُ النَّهارَ و يَقومُ اللَّيلَ ، فقالَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : فَضلُ الأوَّلِ عَلى الثّاني كَفَضلي عَلى أدناكُم !
در حضور پيامبر صلى الله عليه و آله از دو مرد بنى اسرائيلى سخن به ميان آمد و چنين گفته شد كه يكى از آنها نماز فريضه را مى گزارد و سپس مى نشيند و به مردم خوبيها را آموزش مى دهد، امّا ديگرى روزها را روزه مى گيرد و شبها را به عبادت مى گذراند. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: برترى اوّلى بر دوّمى همچون برترى من است بر كمترين فرد شما!
امام باقر عليه السلام :
 مُعَلِّمُ الخَيرِ يَستَغفِرُ لَهُ دَوابُّ الأرضِ ، و حِيتانُ البُحورِ ، و كُلُّ صَغيرَةٍ و كَبيرَةٍ في أرضِ اللّه ِ و سَمائهِ
 جنبندگان زمين و ماهيان درياها و هر موجود ريز و درشتى در زمين و آسمان خدا، براى آموزگار خوبيها آمرزش مى طلبند.

نكوهش كسى كه از راه علم ارتزاق كند

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَكتوبٌ فِي الكِتابِ الأوّلِ : يَا بنَ آدَمَ ، عَلِّمْ مَجّانا كَما عُلِّمتَ مَجّانا .
 در نخستين كتاب نوشته شده است: اى فرزند آدم! به رايگان آموزش ده؛ همچنان كه به رايگان آموزش داده شدى.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 عَلَّمَ اللّه ُ تَعالى آدَمَ ألفَ حِرفَةٍ مِنَ الحِرَفِ ، و قالَ لَهُ : قُل لِوُلدِكَ و ذُرِّيَّتِكَ : إن لَم تَصبِروا فَاطلُبوا الدّنيا بِهذِه الحِرَفِ ، و لا تَطلُبوها بِالدِّينِ فإنَّ الدِّينَ لي وَحدي خالِصا ، وَيلٌ لِمَن طَلَبَ الدّنيا بِالدِّينِ ، وَيلٌ لَهُ ! .
خداوند متعال هزار حرفه به آدم ياد داد و به او فرمود: به فرزندان و نسل خود بگو: اگر صبر نداريد، با اين حرفه ها و پيشه ها دنيا را بجوييد و دين را وسيله رسيدن به آن قرار ندهيد؛ زيرا دين يكسره از آنِ من است. واى بر كسى كه دنيا را با دين بجويد، واى بر او !
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
وَيلٌ لاُِمَّتي مِن عُلَماءِ السُّوءِ يَتَّخِذونَ هذا العِلمَ تِجارَةً يَبيعونَها مِن اُمَراءِ زَمانِهِم رِبحا لِأنفُسِهِم ، لا أربَحَ اللّه ُ تِجارَتَهُم! .
 واى بر علماى نابكار امّت من، كه اين علم را وسيله سوداگرى قرار مى دهند و آن را براى منافع شخصى خود به زمام داران روزگار خويش مى فروشند؛ خداوند سَودايشان را سود ندهاد!
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن طَلَبَ الدّنيا بِعَمَلِ الآخِرَةِ فلَيسَ لَهُ فِي الآخِرَةِ مِن نَصيبٍ .
هر كه با كار آخرت دنيا را بطلبد، در آخرت هيچ بهره اى برايش نباشد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 مَن أكَلَ بِالعِلمِ طَمَسَ اللّه ُ عَلى وَجهِه ، و رَدَّهُ عَلى عَقِبَيهِ ، و كانَتِ النّارُ أولى بِهِ .
 هر كه به وسيله دانش [دينى ]ارتزاق كند، خداوند چهره اش را مسخ كند و او را به قهقرايش برگرداند و آتش برايش سزاوارتر باشد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَن كَتَمَ عِلما عِندَهُ ، أو أخَذَ عَلَيهِ اُجرَةً ، لَقِيَ اللّه َ تَعالى يَومَ القِيامَةِ مُلجَما بِلُجامٍ مِن نارٍ .
 هر كس دانشى را كه نزد اوست مخفى نگه دارد، يا براى [آموختن ]آن مزد بگيرد، روز قيامت در حالى كه لگامى از آتش بر او زده شده است خداوند متعال را ديدار كند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 تَعَلَّموا القُرآنَ و لا تَأكُلوا بِهِ ، و لا تَستَكبِروا بِهِ .
 قرآن را بياموزيد و به وسيله آن ارتزاق نكنيد و با آن بزرگى نفروشيد.
امام باقر عليه السلام : 
 لَعَنَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله مَن نَظَرَ إلى فَرْجِ امرَأةٍ لا تَحِلُّ لَهُ ، و رَجُلاً خانَ أخاهُ فِي امرَأتِه ، و رَجُلاً احتاجَ النّاسُ إلَيهِ لِيُفَقِّهَهُم فسَألَهُمُ الرُّشوَةَ .
رسول خدا صلى الله عليه و آله نفرين كرد كسى را كه به شرمگاه زنى بنگرد كه بر او حلال نيست و مردى را كه به زنِ برادر [دينى ]خود خيانت كند و مردى را كه مردم براى آموختن علوم [دينى ]خود به او نياز پيدا كنند و او از آنها مزد بطلبد.
امام صادق عليه السلام :
 مَنِ احتاجَ النّاسُ إلَيهِ لِيُفَقِّهَهُم في دِينِهِم فيَسألُهُمُ الاُجرَةَ ، كانَ حَقيقا عَلَى اللّه ِ تَعالى أن يُدخِلَهُ نارَ جَهَنَّمَ .
 هر كس كه مردم براى فهم دين خود به او نياز پيدا كنند و او از آنان مزد طلب كند، سزاوار است كه خداوند متعال او را به آتش دوزخ برد.
امام صادق عليه السلام : 
  مَن أرادَ الحَديثَ لِمَنفَعَةِ الدّنيا لَم يَكُن لَهُ فِي الآخِرَةِ نَصيبٌ ، و مَن أرادَ بِهِ خَيرَ الآخِرَةِ أعطاهُ اللّه ُ خَيرَ الدّنيا و الآخِرَةِ .
هر كه را براى سود دنيوى بخواهد [و فرا گيرد] در آخرت او را بهره اى نباشد و هر كه آن را براى خير آخرت بخواهد، خداوند خير دنيا و آخرت را به او دهد.

معناى ارتزاق با علم

امام صادق عليه السلام ـ در پاسخ به اين سخن كه گفته شد: اينها مى گويند كه درآمدِ آموزگار [علوم دينى ]حرام است ـ فرمود : 
كَذَبوا أعداءُ اللّه ِ ، إنَّما أرادوا أن لا يُعَلِّموا القُرآنَ ، و لَو أنَّ المُعَلِّمَ أعطاهُ رَجُلٌ دِيَةَ وَلَدِهِ لَكانَ لِلمُعَلِّمِ مُباحا .
دروغ مى گويند اين دشمنان خدا. هدف آنها اين است كه قرآن را آموزش ندهند. اگر كسى خون بهاى فرزند خود را هم [براى يادگيرى] به آموزگار بدهد، آن خون بها براى آن آموزگار مباح و رواست.
معانى الأخبار ـ به نقل از حمزة بن حمران ـ :
 سَمِعتُ أبا عبد اللّه عليه السلام يقولُ: مَنِ استَأكَلَ بِعِلمِهِ افتَقَرَ ، فقُلتُ لَهُ : جُعِلتُ فِداكَ ! إنَّ في شيعَتِكَ و مَواليكَ قَوما يَتَحَمَّلونَ عُلومَكُم ، و يَبُثّونَها في شيعَتِكُم ، فلا يُعدَمونَ عَلى ذلكَ مِنهُمُ البِرَّ و الصِّلَةَ و الإكرامَ ، فقالَ عليه السلام : لَيسَ اُولئكَ بِمُستَأكِلينَ ، إنَّما المُستَأكِلُ بِعِلمِه الّذي يُفتي بِغَيرِ عِلمٍ و لا هُدىً مِنَ اللّه ِ عَزَّ و جلَّ ؛ لِيُبطِلَ بِهِ الحُقوقَ طَمَعا في حُطامِ الدّنيا .
 از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود : هر كه علم خود را وسيله ارتزاق قرار دهد، نيازمند شود. عرض كردم: فدايت شوم! در ميان شيعيان و دوستداران شما گروهى هستند كه دانشهاى شما را فرا مى گيرند و آنها را در ميان شيعيان شما پخش مى كنند و براى اين كار به آنها هديه مى دهند و احسان و احترام مى شوند. حضرت فرمود: اينان ارتزاق كننده نيستند، بلكه ارتزاق كننده با علم كسى است كه بى آن كه از علم و هدايتى از جانب خداوند عزّ و جلّ برخوردار باشد، براى پايمال كردن حقوق و رسيدن به حطام دنيوى، فتوا دهد.

تشويق به آموختن دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

مَن لَم يَصبِر عَلى ذُلِّ التَّعَلُّمِ ساعَةً بَقِيَ في ذُلِّ الجَهلِ أبَدا .
هر كس بر خوارى ساعتى دانش آموختن صبر نكند، براى هميشه در خوارى نادانى بماند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
ما مِن مُتَعَلِّمٍ يَختَلِفُ إلى بابِ العالِمِ إلاّ كَتَبَ اللّه ُ لَهُ بِكُلِّ قَدَمٍ عِبادَةَ سَنَةٍ .
 هيچ دانش آموزى نيست كه به درِ خانه دانشمندى آمد و شد كند، مگر اين كه خداوند براى هر گامى كه بر مى دارد، عبادت يك سال رقم زند.
امام على عليه السلام : 
 لا يَستَحِيَنَّ أحَدٌ إذا لَم يَعلَمِ الشَّيءَ أن يَتَعَلَّمَهُ .
هيچ يك از شما، وقتى چيزى را نمى داند، از آموختن آن شرم نكند.
امام على عليه السلام :
تَعَلَّموا العِلمَ ؛ فإنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ ، و مُدارَسَتَهُ تَسبيحٌ ، و البَحثَ عَنهُ جِهادٌ ، و تَعليمَهُ لِمَن لا يَعلَمُه صَدَقَةٌ ··· و هُوَ أنيسٌ فِي الوَحشَةِ ، و صاحِبٌ فِي الوَحدَةِ ، و سِلاحٌ عَلى الأعداءِ ، و زَينُ الأخِلاّءِ ، يَرفَعُ اللّه ُ بِه أقواما يَجعَلُهُم فِي الخَيرِ أئمَّةً يُقتَدى بِهِم ، تُرمَقُ أعمالُهُم ، و تُقتَبَسُ آثارُهُم .
 دانش بياموزيد؛ زيرا كه آموختنِ دانش ثواب و حسنه است و مذاكره اش تسبيح و جستجوى از آن جهاد و ياد دادنش به كسى كه آن را نمى داند صدقه··· دانش انيس خلوت است و يار تنهايى و حربه اى عليه دشمن و زيور دوستان. خداوند به واسطه دانش مردمانى را بلند مرتبه گرداند و آنها را پيشواى خوبيها كند تا به آنها تأسى جويند و كردارشان مورد توجّه قرار گيرد و آثارشان اقتباس شود.
امام على عليه السلام ـ در وصف پرهيزگاران ـ فرمود : 
 فمِن عَلامَةِ أحَدِهِم أنَّكَ تَرى لَهُ قُوَّةً في دِينٍ ، و حَزما في لِينٍ ، و إيمانا في يَقينٍ، و حِرصا في عِلمٍ ، و عِلما في حِلمٍ .
و از نشانه هاى هر كدام آنها اين است كه او را در دين نيرومند مى يابى و در عين نرمى، قاطع و داراى ايمانِ توأم با يقين و حرصِ به دانش و دانشِ همراه با بردبارى.
لقمان عليه السلام ـ در اندرز به فرزندش ـ فرمود : 
 يا بُنَيَّ ، اجعَلْ في أيّامِكَ و لَياليكَ و ساعاتِكَ نَصيبا لَكَ في طَلَبِ العِلمِ ؛ فإنَّكَ لَن تَجِدَ لَكَ تَضييعا مِثلَ تَركِهِ .
فرزندم! در روزها و شبها و ساعات زندگى خود بهره اى براى تحصيل علم در نظر گير؛ زيرا تو هرگز براى خودت ضايعه اى مانند ترك علم نخواهى يافت.

كسى كه براى خدا دانش آموزد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
العالِمُ إذا أرادَ بِعِلمِهِ وَجهَ اللّه ِ تَعالى هابَهُ كُلُّ شَيءٍ، و إذا أرادَ أن يَكِنزَ بِهِ الكُنوزَ هابَ مِن كُلِّ شَيءٍ .
هر گاه هدفِ عالم از علمش رضاى خداوند متعال باشد، همه چيز از او بترسد و هر گاه هدفش از آن مال اندوزى باشد، او از همه چيز بترسد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 رَجُلٌ آتاهُ اللّه ُ عِلما فطَلَبَ بِه وَجهَ اللّه ِ و الدّارَ الآخِرَةَ ، و بَذَلَهُ لِلنّاسِ و لَم يَأخُذ عَلَيهِ طَمَعا ، و لَم يَشتَرِ بِه ثَمَنا قَليلاً ، فذلِكَ يَستَغفِرُ لَهُ مَن فِي البُحورِ ، و دَوابُّ البَرِّ و البَحرِ ، و الطَّيرُ في جَوِّ السَّماءِ ، و يَقدُمُ عَلَى اللّه ِ سَيِّدا شَريفا ً، و رَجُلٌ آتاهُ اللّه ُ عِلما فبَخِلَ بِهِ عَلى عِبادِ اللّه ِ ، و أخَذَ عَلَيهِ طَمَعا ، وَ اشتَرى بِه ثَمَنا قَليلاً ، فذلكَ يُلجَمُ يَومَ القِيامَةِ بِلِجامٍ مِن نارٍ .
علماى اين امّت دو كس اند: يكى آن كه خداوند او را دانشى داد و او به واسطه آن رضاى خدا و سراى آخرت را جُست و از دانش خود به مردم بخشيد و گرفتار طمع نشد و آن را به بهايى اندك نفروخت. براى چنين كسى جانوران درياها و جنبندگان هامون و دريا و مرغان هوا آمرزش طلبند و با سرورى و بزرگوارى بر خداوند وارد شود. دوم آن كه خداوند به او دانشى داد و او آن را از بندگان خدا دريغ ورزيد و گرفتار طمع شد و دانش خود را به بهايى ناچيز فروخت. چنين كسى در روز رستاخيز با لگامى آتشين لگام مى شود.
امام على عليه السلام :
لَو أنَّ حَمَلَةَ العِلمِ حَمَلوهُ بِحَقِّهِ لَأحَبَّهُمُ اللّه ُ و مَلائكَتُهُ و أهلُ طاعَتِهِ مِن خَلقِهِ ، و لكِنَّهُم حَمَلوهُ لِطَلَبِ الدّنيا فمَقَتَهُمُ اللّه ُ ، و هانُوا عَلَى النّاسِ .
 اگر دانشمندان دانش را به خاطر حق و حرمتى كه دارد بياموزند، هر آينه خداوند و فرشتگان او و آفريدگان فرمانبردارش آنان را دوست داشته باشند ؛ اما آنها علم را براى طلب دنيا آموختند و از اين رو خداوند از ايشان نفرت گرفت و نزد مردم خوار و بى مقدار شدند.
امام صادق عليه السلام : 
 مَن تَعَلَّمَ للّه ِِ و عَمِلَ للّه ِِ و عَلَّمَ للّه ِِ دُعِيَ في مَلَكوتِ السَّماواتِ عَظيما، فقيلَ : تَعَلَّمَ للّه ِِ ، و عَمِلَ للّه ِِ ، و عَلَّمَ للّه ِِ ! 
هر كه براى خدا علم بياموزد و براى خدا [به آن] عمل كند و براى خدا به ديگران آموزش دهد، در ملكوت آسمانها از او به بزرگى ياد شود و گفته آيد: براى خدا آموخت، براى خدا عمل كرد و براى خدا آموزش داد!
امام صادق عليه السلام :
مَن تَعَلَّمَ العِلمَ و عَمِلَ بِهِ و عَلَّمَ للّه ِِ ، دُعِيَ في مَلَكوتِ السَّماواتِ عَظيما ، فقيلَ : تَعَلَّمَ للّه ِِ ، و عَمِلَ للّه ِِ ، و عَلَّمَ للّه ِِ ! .
 هر كه براى خدا علم بياموزد و به آن عمل كند و به ديگران آموزش دهد، در ملكوت آسمانها به بزرگى ياد شود و گفته آيد: براى خدا آموخت، براى خدا عمل كرد و براى خدا آموزش داد!

ويژگيهاى كسى كه براى خدا مى آموزد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن طَلَبَ العِلمَ للّه ِِ لَم يُصِبْ مِنهُ بابا إلاّ ازدادَ بِهِ في نَفسِهِ ذُلاًّ ، و فِي النّاسِ تَواضُعا ، و للّه ِِ خَوفا ، و فِي الدِّينِ اجتِهادا ، و ذلكَ الّذي يَنتَفِعُ بِالعِلمِ فَليَتَعَلَّمْهُ ، و مَن طَلَبَ العِلمَ لِلدّنيا و المَنزِلَةِ عِندَ النّاسِ و الحَظوَةِ عِندَ السُّلطانِ لَم يُصِبْ مِنهُ بابا إلاّ ازدادَ في نَفسِهِ عَظَمَةً ، و عَلى النّاسِ استِطالَةً ، و بِاللّه ِ اغتِرارا ، و مِنَ الدِّينِ جَفاءً ، فذلكَ الّذي لا يَنتَفِعُ بِالعِلمِ ، فَلْيَكُفَّ وَ ليُمسِكْ عَنِ الحُجَّةِ عَلى نَفسِهِ ، و النَّدامَةِ و الخِزيِ يَومَ القِيامَةِ .
هر كه دانش را براى خدا بياموزد، به هيچ بابى از آن نرسد مگر اين كه بيش از پيش خود را حقيرتر بيند، با مردم افتاده تر شود، ترسش از خدا بيشتر گردد و در دين كوشاتر شود. چنين كسى از علم بهره مند مى شود. پس، بايد آن را بياموزد. اما كسى كه دانش را براى دنيا و منزلت يافتن نزد مردم و موقعيت يافتن نزد سلطان و حاكم فرا گيرد، به هيچ بابى از آن نرسد مگر اين كه خود بزرگ بين تر شود و بر مردم بيشتر بزرگى فروشد و از خدا بيشتر غافل شود و از دين بيشتر فاصله گيرد. چنين كسى از دانش سود نمى برد؛ بنا بر اين، بايد [از تحصيل دانش ]خوددارى ورزد و عليه خود حجّت و پشيمانى و رسوايى در روز قيامت فراهم نياورد.
امام على عليه السلام : 
مَن تَعَلَّمَ العِلمَ لِلعَمَلِ بِهِ لَم يُوحِشْهُ كَسادُهُ .
هر كس علم را براى به كار بستن آن بياموزد، بى رونقى بازار علم او را به هراس نيفكند.

كسى كه براى غير خدا علم بياموزد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن أخَذَ العِلمَ مِن أهلِهِ و عَمِلَ بِه نَجا ، و مَن أرادَ بِهِ الدّنيا فهُوَ حَظُّهُ 
هر كه دانش را از اهل آن فرا گيرد و آن را به كار بندد برهد و هر كه هدفش از آموختن آن دنيا باشد بهره اش همان علم است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 مَنِ ابتَغى العِلمَ لِيَخدَعَ بِهِ النّاسَ لَم يَجِدْ رِيحَ الجَنَّةِ .
 هر كس دانش را براى فريفتن مردم بجويد، بوى بهشت را نيابد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن تَعَلَّمَ العِلمَ رِياءً و سُمعَةً يُريدُ بِهِ الدّنيا نَزَعَ اللّه ُ بَرَكَتَهُ ، و ضَيَّقَ عَلَيهِ مَعيشَتَهُ ، و وَكَلَهُ اللّه ُ إلى نَفسِهِ ، و مَن وَكَلَهُ اللّه ُ إلى نَفسِه فقَد هَلَكَ .
هر كس دانش را براى خودنمايى و شهرت طلبى بياموزد و هدفش از آن دنيا باشد، خداوند بركتش را از او بگيرد و زندگيش را بر او تنگ سازد و او را به خودش وا گذارد و هر كس كه خداوند او را به خودش وا گذارد، هلاك شود.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن تَعَلَّمَ العِلمَ لِغَيرِ اللّه ِ تَعالى فَلْيَتَبَوَّأْ مَقعَدَهُ مِن نارٍ .
هر كه دانش را براى غير خدا بياموزد، جايگاهش دوزخ باشد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن طَلَبَ العِلمَ لِغَيرِ العَمَلِ فهُوَ كَالمُستَهزِئِ بِرَبِّهِ عَزَّ و جلَّ 
هر كس دانش را براى غير عمل فرا گيرد، همانند كسى است كه پروردگار عزّ و جلّ خود را به تمسخر گرفته باشد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 أوحَى اللّه ُ إلى بَعضِ أنبِيائهِ : قُل لِلذينَ يَتَفَقَّهونَ لِغَيرِ الدِّينِ ، و يَتَعَلَّمونَ لِغَيرِ العَمَلِ ، و يَطلُبونَ الدّنيا لِغَيرِ الآخِرَةِ ، يَلبَسونَ لِلنّاسِ مُسوكَ الكِباشِ و قُلوبُهُم كَقُلوبِ الذِّئابِ ، ألسِنَتُهُم أحلى مِنَ العَسَلِ ، و أعمالُهُم أمَرُّ مِنَ الصَّبرِ : إيّايَ يُخادِعونَ ؟ ! و لاَُتيحَنَّ لَكُم فِتنَةً تَذَرُ الحَكيمَ حَيرانا! 
 خداوند به يكى از پيامبران خود وحى فرمود: به كسانى كه براى غير دينْ علمِ دين مى آموزند و براى غير عملْ علم مى اندوزند و دنيا را براى غير آخرت مى جويند، در نظر مردم به لباس ميش در مى آيند اما دلهايشان چون دلهاى گرگهاست، زبانشان از عسل شيرين تر است و كردارشان از صبرِ زرد تلختر. به اينان بگو: آيا مرا مى فريبند؟ برايِشان چنان فتنه اى بسازم كه [حتى] شخص حكيم را سرگشته كند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 مَن تَعَلَّمَ عِلما مِمّا يُبتَغى بِهِ وَجهُ اللّه ِ لا يَتَعَلَّمُهُ إلاّ لِيُصيبَ بِهِ عَرَضا مِنَ الدّنيا ، لَم يَجِدْ عَرفَ الجَنَّةِ يَومَ القِيامَةِ
 هر كس علمى را كه بايد براى خدا طلب شود، فقط براى اين بياموزد كه به چيزى از مال دنيا دست يابد، در روز قيامت بوى خوش بهشت را نيابد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن تَعَلَّمَ صَرفَ الكَلامِ لِيَسبِيَ بِهِ قُلوبَ النّاسِ لَم يَقبَلِ اللّه ُ مِنهُ يَومَ القِيامَةِ صَرْفا و لا عَدْلاً .
هر كس سخنان زيبا و خوش را بياموزد تا به وسيله آنها دلهاى مردم را اسير خود كند، خداوند در روز قيامت از او نه توبه اى پذيرد و نه فديه اى (نه عبادت مستحبى را پذيرد نه واجبى را).
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 ما مِن عَبدٍ يَخطُبُ خُطبَةً إلاّ اللّه ُ سائلُه عَنها ما أرادَ بِها .
 هيچ بنده اى نيست كه خطابه اى ايراد كند، مگر اين كه خداوند بپرسد كه هدفش از ايراد آن چه بوده است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن قامَ بِخُطبَةٍ لا يَلتَمِسُ بِها إلاّ رِياءً و سُمعَةً أوقَفَهُ اللّه ُ يَومَ القِيامَةِ مَوقِفَ رِياءٍ و سُمعَةٍ .
هر كس خطابه اى ايراد كند و هدفش از آن خودنمايى و شهرت طلبى باشد، خداوند در روز قيامت او را در ايستگاه ريا و شهرت طلبى نگه دارد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَن سَمَّعَ النّاسَ بِعِلمهِ سَمَّعَ اللّه ُ بِه سامِعَ خَلقِهِ و حَقَّرَهُ و صَغَّرَهُ .
 هر كس با علم خود مردم را رسوا كند، خداوند كه گوش شنواى مردم است، او را رسوا سازد و خُرد و حقيرش گرداند .

دانش را براى چند چيز نبايد آموخت

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
لا تَعَلَّموا العِلمَ لِتُماروا بِهِ السُّفَهاءَ ، و تُجادِلوا بِهِ العُلَماءَ ، و لِتَصرِفوا (بهِ) وُجوهَ النّاسِ إلَيكُم ، وَ ابتَغوا بِقَولِكُم ما عِندَ اللّه ِ فإنَّهُ يَدومُ و يَبقى ، و يَنفَدُ ما سِواهُ .
 علم را براى اين نياموزيد كه با نادانان بستيزيد و با دانايان مجادله كنيد و مردم را به طرف خود بكشانيد. بلكه با سخنان خود آنچه را نزد خداست بجوييد؛ زيرا آن است كه پايدار و باقى مى ماند و جز آن هر چه هست از بين مى رود.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَن طَلَبَ العِلمَ لِأربَعٍ دَخَلَ النّارَ : لِيُباهِيَ بِهِ العُلَماءَ ، أو يُمارِيَ بِهِ السُّفَهاءَ ، أو لِيَصرِفَ بِهِ وُجوهَ النّاسِ إلَيهِ ، أو يَأخُذَ بِهِ مِنَ الاُمَراءِ .
 هر كس علم را براى چهار چيز فرا گيرد به دوزخ رود: براى فخر فروشى بر علما، يا ستيزه كردن با نادانان، يا جلب توجّه مردم به سوى خود، يا براى اخّاذى از فرمانروايان.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 مَن طَلَبَ العِلمَ لِيُمارِيَ بِهِ السُّفَهاءَ ، أو يُكاثِرَ بِهِ العُلَماءَ ، أو يَصرِفَ بِهِ وُجوهَ النّاسِ إلَيهِ ، فَلْيَتَبَوَّأْ مَقعَدَهُ مِنَ النّارِ .
 هر كسى علم بياموزد براى اين كه با نادانان بستيزد، يا به علما فضل فروشى كند، يا توجّه مردم را به سوى خود جلب كند، جايگاهش دوزخ باشد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن طَلَبَ العِلمَ لِيُباهِيَ بِهِ العُلَماءَ ، أو يُمارِيَ بِهِ السُّفَهاءَ فِي المَجالِسِ ، لَم يَرَحْ رائحَةَ الجَنَّةِ .
هر كس علم بياموزد براى اين كه بر دانايان فخر فروشد، يا در مجالس با نادانان بحث و جدل كند، بوى بهشت را استشمام نكند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 مَن طَلَبَ هذِه الأحاديثَ لِيُمارِيَ بِها السُّفَهاءَ ، و يُباهِيَ بِها لِيُحَدِّثَ بِها ، لَم يَرَحْ رائحَةَ الجَنَّةِ .
 هر كس اين احاديث را فرا گيرد تا به وسيله آنها با نادانان مجادله كند و براى فخر فروشى نقل كند، بوى بهشت را استشمام نكند.
امام على عليه السلام : 
 
خُذوا مِنَ العِلمِ ما بَدا لَكُم ، و إيّاكُم أن تَطلُبوهُ لِخِصالٍ أربَعٍ : لِتُباهوا بِهِ العُلَماءَ ، أو تُماروا بِهِ السُّفَهاءَ ، أو تُراؤوا بِهِ فِي المَجالِسِ ، أو تَصرِفوا وُجوهَ النّاسِ إلَيكُم لِلتَّرَؤّسِ .
از علم هر آنچه كه برايتان پيش مى آيد فرا گيريد و زنهار كه آن را براى چهار كار بياموزيد: براى فخر فروشى بر علما، يا ستيزه كردن با نادانان، يا خودنمايى در مجالس، يا جلب كردن توجه مردم به خود و رياست كردن بر آنها.
معانى الأخبار ـ به نقل از عبد السلام بن صالح ـ : 
 يا بنَ رَسولِ اللّه ِ، فَقَد رُويَ لَنا عَن أبي عَبد اللّه ِ عليه السلام أنّه قالَ : مَن تَعَلَّمَ عِلما لِيُمارِيَ بِهِ السُّفَهاءَ ، أو يُباهِيَ بِهِ العُلَماءَ ، أو لِيُقبِلَ بِوُجوهِ النّاسِ إلَيهِ ، فهُوَ فِي النّارِ، فقال عليه السلام : صَدَقَ جَدّي ، أ فَتَدري مَنِ السُّفَهاءُ ؟ فقُلتُ : لا يَا بنَ رسولِ اللّه ِ ، فَقالَ : هُم قُصّاصٌ مِن مُخالِفينا ، و تَدري مَنِ العُلَماءُ ؟ فقُلتُ : لا يَا بنَ رسولِ اللّه ِ ، قالَ : فَقالَ : هُم عُلَماءُ آلِ مُحَمَّدٍ عليهم السلام الّذينَ فَرَضَ اللّه ُ عَزَّ و جلَّ طاعَتَهُم و أوجَبَ مَوَدَّتَهُم ثُمَّ قالَ : أ تَدري ما مَعنى قَولِهِ : أو لِيُقبِلَ بِوُجوهِ النّاسِ إلَيهِ ؟ قُلتُ : لا ، قالَ : يَعني بِذلكَ وَ اللّه ِ ادّعاءَ الإمامَةِ بِغَيرِ حَقِّها ، و مَن فَعَلَ ذلكَ فهُوَ فِي النّارِ .
از امام رضا عليه السلام درباره اين كه حضرت صادق عليه السلام فرمود : هر كس دانشى را فرا گيرد تا به وسيله آن با نادانان مجادله كند، يا بر دانايان فخر فروشد، يا توجّه مردم را به سوى خود جلب كند، او در آتش است ، سؤال كردم ؟ حضرت فرمود : جدّم درست فرمود. آيا مى دانى نادانان كيستند؟! عرض كردم: نه، يا بن رسول اللّه . فرمود: آنان نقّالان مخالف ما هستند. آيا مى دانى دانايان كيستند؟ عرض كردم: نه، يا بن رسول اللّه ! فرمود: آنان دانايان خاندان محمّد عليهم السلام هستند كه خداوند عزّ و جلّ اطاعت از آنان و دوستيشان را واجب فرموده است
سپس فرمود: آيا مى دانى معناى اين جمله حضرت صادق عليه السلام كه: يا توجّه مردم را به سوى خود جلب كنند، چيست؟ عرض كردم: خير. فرمود: معناى آن، به خدا سوگند، ادّعاى بنا حقّ امامت است. كسى كه چنين كند، در آتش باشد.

طبقات جويندگان دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 العُلَماءُ ثَلاثَةٌ : رَجُلٌ عاشَ بِهِ النّاسُ و عاشَ بِعِلمِهِ ، و رَجُلٌ عاشَ بِه النّاسُ و أهلَكَ نَفسَهُ ، و رَجُلٌ عاشَ بِعِلمِهِ و لَم يَعِش بِهِ أحَدٌ غَيرُهُ .
علما سه گونه اند: عالمى كه مردم به او زنده اند و او به علم خود زنده است، و عالمى كه مردم به او زنده اند و او خود را به هلاكت انداخته است و عالمى كه به علم خود زنده است، امّا هيچ كس جز خودش از علم او بهره اى نمى برد.
امام على عليه السلام : 
طَلَبَةُ هذا العِلمِ عَلى ثَلاثَةِ أصنافٍ ، ألا فَاعرِفوهُم بِصِفاتِهِم و أعيانِهِم : صِنفٌ مِنهُم يَتَعَلَّمونَ لِلمِراءِ و الجَدَلِ، و صِنفٌ مِنهُم يَتَعَلَّمونَ لِلإستِطالَةِ و الخَتْلِ ، و صِنفٌ مِنهُم يَتَعَلَّمونَ لِلفِقهِ و العَمَلِ
فأمّا صاحِبُ المِراءِ و الجَدَلِ تَراهُ مُؤذِيا مُمارِيا لِلرِّجالِ في أندِيَةِ المَقالِ ، قَد تَسَربَلَ بِالتَّخَشُّعِ ، و تَخَلّى مِنَ الوَرَعِ ، فَدَقَّ اللّه ُ مِن هذا حَيزومَهُ ، و قَطَعَ مِنهُ خَيشومَهُ و أمّا صاحِبُ الإستِطالَةِ و الخَتْلِ فإنَّهُ يَستَطيلُ عَلى أشباهِهِ مِن أشكالِهِ ، و يَتَواضَعُ لِلأغنِياءِ مِن دونِهِم ، فهُوَ لِحَلوائهِم هاضِمٌ ، و لِدينِهِ حاطِمٌ ، فأعمَى اللّه ُ مِن هذا بَصَرَهُ ، و قَطَعَ مِن آثارِ العُلَماءِ أثَرَهُ و أمّا صاحِبُ الفِقهِ و العَمَلِ تَراهُ ذا كَآبَةٍ و حُزنٍ ، قَد قامَ اللَّيلَ في حِندِسِهِ ، و قَدِ انحَنى في بُرنُسِهِ ، يَعمَلُ و يَخشى ، خائفا وَجِلاً مِن كُلِّ أحَدٍ إلاّ مِن كُلِّ ثِقَةٍ مِن إخوانِهِ ، فشَدَّ اللّه ُ مِن هذا أركانَهُ ، و أعطاهُ يَومَ القِيامَةِ أمانَهُ .
جويندگان اين دانش سه گروهند. هان! آنان را به اسم و رسم بشناسيد: گروهى از آنها دانش را به منظور ستيزه و جدل مى آموزند، گروهى براى بزرگى كردن و فريفتن فرا مى گيرند و گروهى براى فهميدن و به كار بستن مى آموزند اما آن كه براى بحث و جدل مى آموزد در انجمنهاى بحث و مذاكره علمى، مردم آزارى و ستيزه گرى مى كند، به فروتنى تظاهر مى كند، ولى از پرهيزگارى تهى است. از اين رو، خداوند كمر او را بشكند و بينى اش را به خاك مالد و آن كه براى بزرگى كردن و فريفتن مى آموزد، بر همتايان خود گردن فرازى مى كند، اما در برابر توانگران كه [از نظر علمى ]كمتر از آنهايند و فروتنى مى نمايد. شيرينى آنها را مى خورد و دين خود را درهم مى شكند. پس، خداوند ديده چنين كسى را كور گرداند و [نام و ]اثرش را از ميان آثار علما بر اندازد و آن كه براى فهميدن و به كار بستن فرا مى گيرد، او را مى بينى كه دلگرفته و غمزده است. در تاريكى شب برخاسته و در بُرنُس . خود خزيده است. كار مى كند و ترسان است؛ از همه كس، جز برادران مورد اعتماد خويش، بيمناك و هراسان است. خداوند اركان [وجود ]چنين كسى را استوار گرداند و روز قيامت امانش دهد.
امام على عليه السلام :
العُلَماءُ باقونَ ما بَقِيَ الدَّهرُ ، أعيانُهُم مَفقودَةٌ ، و أمثالُهُم فِي القُلوبِ مَوجودَةٌ ، هاه (و) إنّ هاهُنا ـ و أشارَ بِيَدِه إلى صَدرِهِ ـ لَعِلما جَمّا لَو أصَبتُ لَهُ حَمَلَةً ! بَلى أصَبتُ لَقِنا غَيرَ مَأمونٍ ، يَستَعمِلُ آلَةَ الدِّينِ فِي الدّنيا ، و يَستَظهِرُ بِحُجَجِ اللّه ِ عَلى خَلقِهِ ، و بِنِعَمِهِ عَلى عِبادِهِ ؛ لِيَتَّخِذَهُ الضُّعَفاءُ وَليجَةً مِن دونِ وَلِيِّ الحَقِّ أو مُنقادا لِحَمَلَةِ العِلمِ ، لا بَصيرَةَ لَهُ في أحنائهِ ، يَقدَحُ الشَّكُّ في قَلبِهِ بِأوَّلِ عارِضٍ مِن شُبهَةٍ
ألاَ ، لا ذا ، و لا ذاكَ ، فمَنهومٌ بِاللَّذّاتِ سَلِسُ القِيادِ ، أو مَغرِيٌّ بِالجَمعِ و الإدِّخارِ ، لَيسا مِن رُعاةِ الدِّينِ ، أقرَبُ شَبَها بِهِما الأنعامُ السّائمَةُ ! كَذلكَ يَموتُ العِلمُ بِمَوتِ حامِليهِ . اللّهُمَّ بَلى لا تَخلو الأرضُ مِن قائمٍ بِحُجَّةٍ ظاهرٍ أو خافٍ مَغمورٍ ؛ لِئَلاّ تَبطُلَ حُجَجُ اللّه ِ و بَيِّناتُهُ ، و كَم و أينَ؟! اُولئكَ الأقَلُّونَ عَدَدا الأعظَمُونَ خَطَرا ! .
 تا دنيا باقى است دانشمندان باقى اند، پيكرهايشان از ميان مى رود، امّا يادهايشان در دلها مى ماند. ـ حضرت آن گاه با دستش به سينه خود اشاره كرد و فرمود: ـ هان! در اين جا دانش فراوانى است، كاش براى آن حاملانى مى يافتم! البته تيز هوشانى هستند، امّا يا امين و مورد اطمينان نيستند؛ زيرا ابزار دين را براى دنيا به كار مى گيرند و نعمتهاى خدا و حجّتها و براهين او را وسيله سلطه گرى بر بندگان و دوستان او قرار مى دهند. يا در برابر حاملان حق منقاد و مطيعند، اما به پيچ و خمهاى حق آشنايى و بصيرت ندارند و با اوّلين شبهه اى كه پيش آيد آتش شك و ترديد در دلشان فروزان مى شود. هان! نه اين گروه صلاحيت برخوردارى از دانش مرا دارند و نه آن گروه. گروهى هم هستند كه آزمند لذّتهايند و رام شهوتها. گروهى هم شيفته گرد آوردن مال و اندوختن ثروتند. اين دو گروه دين نگه دار نيستند. ماننده ترين چيز به آنها، حيوانات چرنده اند! چنين است كه با مرگ دانشمندان دانش نيز مى ميرد. آرى، البته زمين از كسى كه حجّت خدا را بر پاى دارد تهى نمى ماند كه او يا آشكار و شناخته شده است و يا ترسان و پنهان؛ براى اين كه برهانهاى خدا و نشانه هاى روشن او از ميان نرود. اينان چند نفرند و كجايند؟ شمار اينان اندك است و مقام و منزلتشان بزرگ!
امام على عليه السلام : 
 إنَّ مِن أحَبِّ عِبادِ اللّه ِ إلَيهِ عَبدا أعانَهُ اللّه ُ عَلى نَفسِهِ ··· مِصباحُ ظُلُماتٍ ، كَشّافُ عَشَواتٍ (غَشَواتٍ) ، مِفتاحُ مُبهَماتٍ ، دَفَّاعُ مُعضَلاتٍ ، دَليلُ فَلَواتٍ ، يَقولُ فَيُفهِمُ ، و يَسكُتُ فَيَسلَمُ ···و آخَرُ قَد تَسَمّى عالِما و لَيسَ بِهِ ، فَاقتَبَسَ جَهائلَ مِن جُهّالٍ ، و أضاليلَ مِن ضُلاّلٍ ، و نَصَبَ لِلنّاسِ أشراكا مِن حَبائلِ (حِبالِ) غُرورٍ و قَولِ زُورٍ··· يَقولُ : أقِفُ عِندَ الشُّبُهاتِ و فيها وَقَعَ، و يَقولُ : أعتَزِلُ البِدَعَ و بَينَها اضطَجَعَ ، فَالصُّورَةُ صورَةُ إنسانٍ، و القَلبُ قَلبُ حَيوانٍ ، لا يَعرِفُ بابَ الهُدى فيَتَّبِعَهُ ، و لا بابَ العَمى فَيَصُدَّ عَنهُ ، و ذلكَ مَيِّتُ الأحياءِ .
از محبوبترين بندگان خدا نزد او بنده اى است كه خداوند او را در برابر نفْسش يارى رسانده است··· چراغ تاريكيهاست، برطرف كننده كوريها، كليد مبهمات، زداينده مشكلات و راهنماى بيابانها. [به موقع] مى گويد و مى فهماند و [به موقع ]خاموش مى شود و سالم مى ماند···و ديگرى كه خود را دانشمند مى نامد ولى دانشمند نيست. او از نادانها و گمراهان، نادانيها و گمراهيها را فرا گرفته و دامهايى از ريسمانهاى فريب و گفتار دروغ براى مردم گسترده است···مى گويد: به گاه شبهات درنگ مى كنم، در حالى كه در آنها فرو افتاده است. مى گويد: از بدعتها كناره مى گيرم، در حالى كه ميان آنها فرو خفته است. چهره اش چهره انسان است اما دلش دل حيوان. نه باب هدايت را مى شناسد تا به دنبال آن برود و نه باب كورى [دل] را تا از آن جلوگيرى كند. او مرده اى در ميان زندگان است .

آنچه بايد در گزينش آموزگار رعايت شود

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 العِلمُ دِينٌ ، الصَّلاةُ دِينٌ ، فَانظُروا عَمَّن تَأخُذونَ هذا العِلمَ .
علم، دين است. نماز، دين است. پس بنگريد كه اين علم را از چه كسى فرا مى گيريد.
امام حسن عليه السلام :
عَجَبٌ لِمَن يَتَفَكَّرُ في مَأكولِهِ كَيفَ لا يَتَفَكَّرُ في مَعقولِهِ ، فيُجَنِّبَ بَطنَهُ ما يُؤذيهِ ، و يُودِعَ صَدرَهُ ما يُردِيهِ ! .
 در شگفتم از كسى كه درباره خوراك جسم خود مى انديشد چگونه درباره خوراك فكر خود نمى انديشد؟ شكمش را از آنچه زيانبار است پرهيز مى دهد، اما در سينه خود چيزهايى مى سپارد كه مايه نابوديش مى شود.
امام باقر عليه السلام ـ درباره آيه «انسان بايد به خوراك خود بنگرد» ـ فرمود : 
عِلمِهِ الّذي يَأخُذُه مِمَّن يَأخُذُه .
يعنى دانشى را كه مى آموزد، مواظب باشد از چه كسى فرا مى گيرد.
امام كاظم عليه السلام :
  لا عِلمَ إلاّ مِن عالِمٍ رَبّانِيٍّ ، و مَعرِفَةُ العالِمِ بِالعَقلِ .
علم جز از عالم ربّانى به دست نيايد (آن را جز از عالم ربّانى نبايد فرا گرفت) و شناخت چنين عالمى به خِرَد است.
ذو القرنين عليه السلام ـ در سفارش خود ـ فرمود :
 لا تَتَعَلَّمِ العِلمَ مِمَّن لَم يَنتَفِعْ بِهِ ؛ فَإنَّ مَن لَم يَنفَعْهُ عِلمُهُ لا يَنفَعُكَ .
 علم را از كسى كه از آن بهره نمى برد، فرا نگير؛ زيرا كسى كه علمش به حال خودش سودى نداشته باشد، به حال تو نيز نخواهد داشت.

بنگر كه چه گفت

عيسى عليه السلام :
مَعشَرَ الحَوارِيِّينَ ، ما يَضُرُّكُم مِن نَتنِ القَطِرانِ إذا أصابَكُم سِراجُهُ ؟! خُذوا العِلمَ مِمَّن عِنْدَهُ و لا تَنظُروا إلى عَمَلِهِ
 اى گروه حواريان! بوىِ گند روغن چراغ، شما را چه زيان، اگر [نور ]چراغش به كارتان آيد، دانش را نيز از هر كه دارد فراگيريد و به كردار او منگريد.
عيسى عليه السلام : 
 خُذوا الحَقَ مِن أهلِ الباطِ، و لا تأخُذوا الباطِلَ مِن أهلِ الحَقِّ ، كونوا نُقّادَ الكَلامِ
حق را از اهل باطل فراگيريد و باطل را از اهل حق فرا نگيريد. سخن سنج باشيد.
امام على عليه السلام : 
 تَعَلَّمْ عِلمَ مَن يَعلَمُ ، و عَلِّمْ عِلمَكَ مَن يَجهَلُ
علم را از هر كه مى داند بياموز و علم خود را به كسى كه نمى داند بياموزان.
امام على عليه السلام :
  لا تَنظُرْ إلى مَن قالَ ، وَ انظُرْ إلى ما قالَ
 منگر كه چه كس گفت، بنگر كه چه چيز گفت.
امام على عليه السلام : 
 خُذِ الحِكمَةَ مِمَّن أتاكَ بِها ، وَ انظُرْ إلى ما قالَ ، و لا تَنظُرْ إلى مَن قالَ
حكمت را از هر كه برايت آورد فراگير و بنگر كه چه گفت و منگر كه گوينده كيست

حقّ دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 تَعَلَّموا العِلمَ و تَعَلَّموا لِلعِلمِ السَّكِينَةَ و الوَقارَ ، و تَواضَعوا لِمَن تَعَلَّمونَ مِنهُ .
علم را بياموزيد و براى آن آرامش و وقار فراگيريد و در برابر كسى كه از او دانش مى آموزيد فروتن باشيد.
امام على عليه السلام :
 تَواضَعوا لِمَن تَتَعَلَّمونَ . مِنهُ العِلمَ و لِمَن تُعَلِّمونَهُ ، و لا تَكونوا مِن جَبابِرَةَ العُلَماءِ فَلا يَقومَ جَهلُكُم بِعِلمِكُم .
 با كسى كه از او دانش مى آموزيد و با كسى كه به او دانش مى آموزيد فروتن باشيد و از علماى متكبّر مباشيد كه در اين صورت علم شما اين جهل (تكبر) را نمى پوشاند.
امام صادق عليه السلام ـ به نقل از پدرش ـ فرمود : 
 جاءَ رجلٌ إلى النَّبيِّ صلى الله عليه و آله ، فقالَ يا رَسولَ اللّه ِ ، ما العِلمِ؟ قالَ: الإنصاتُ ، قالَ : ثُمَّ مَهْ ؟ قالَ : الإستِماعُ لَهُ ، قالَ : ثُمَّ مَهْ ؟ قالَ : الحِفظُ لَهُ، قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : العَمَلُ بِه ، قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : ثُمَّ نَشرُه .
مردى خدمت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد اى رسول خدا علم چيست؟ حضرت فرمود : خاموش ماندن. پرسيد: سپس چه؟ فرمود: گوش سپردن به آن. پرسيد: بعد چه؟ فرمود: حفظ كردن آن. پرسيد: زان پس چه؟ فرمود: به كار بستن آن. پرسيد: ديگر چه؟ فرمود: سپس، انتشار دادن آن.
امام صادق عليه السلام : 
 تَواضَعوا لِمَن تُعَلِّمونَهُ العِلمَ ، و تَواضَعوا لِمَن طَلَبتُم مِنهُ العِلمَ ، و لا تَكونوا عُلَماءَ جَبّارينَ فيذَهَبَ باطِلُكُم بِحَقِّكُم .
با كسى كه به او دانش مى آموزيد فروتن باشيد و با كسى كه از او دانش مى جوييد فروتن باشيد و عالمانى گردن فراز نباشيد، كه [اين رفتار ]باطل شما حق شما را از بين مى برد.

حقوق دانش آموز بر آموزگار

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 لِينُوا لِمَن تُعلِّمونَ ، و لِمَن تَتَعَلَّمونَ مِنهُ .
با كسى كه به او علم مى آموزيد و با كسى كه از او علم فرا مى گيريد، نرم و ملايم باشيد.
امام زين العابدين عليه السلام : 
  أمّا حَقُّ رَعِيَّتِكَ بِالعِلمِ : فأن تَعلَمَ أنَّ اللّه َ عَزَّ و جلَّ إنَّما جَعَلَكَ قَيِّما لَهُم فيما آتاكَ مِنَ العِلمِ ، و فَتَحَ لَكَ مِن خَزائنِهِ ، فإذا أحسَنتَ في تَعليمِ النّاسِ و لَم تَخرُقْ بِهِم و لَم تَضجَرْ عَلَيهِم زادَكَ اللّه ُ مِن فَضلِهِ ، و إن أنتَ مَنَعتَ النّاسَ عِلمَكَ أو خَرَقتَ بِهِم عِندَ طَلَبِهِمِ العِلمَ كانَ حَقّا عَلَى اللّه ِ عَزَّ و جلَّ أن يَسلُبَكَ العِلمَ و بَهاءَهُ ، و يُسقِطَ مِنَ القُلوبِ مَحَلَّكَ .
حق شاگرد تو اين است كه بدانى خداوند، به واسطه علم و دانشى كه به تو داده و از خزانه هاى [دانش ]خود براى تو گشوده، تو را سرپرست شاگردانت ساخته است. بنا بر اين، اگر مردم را خوب آموزش دهى و با آنان درشتى و بدرفتارى نكنى و از تعليمشان به ستوه نيايى، خداوند از فضل خود بر دانش تو بيفزايد. اما اگر دانش خود را از مردم مضايقه كنى يا وقتى براى آموختن دانش نزد تو آمدند با ايشان درشتى و بدرفتارى كنى، بر خداوند عزّ و جلّ سزاوار است كه علم و شكوه آن را از تو بگيرد و جايگاه تو را از دل مردم بيندازد.
امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه «به تكبّر از مردم روى مگردان» ـ فرمود :
 لِيَكُنِ النّاسُ عِندَكَ فِي العِلمِ سَواءً .
 بايد مردمى كه براى آموختن علم نزد تو مى آيند، در نظرت يكسان باشند.
منية المريد : عيسى عليه السلام فرمود : 
يا مَعشَرَ الحَوارِيِّينَ ، لي إلَيكُم حاجَةٌ اقضُوها لي . قالوا : قُضِيَتْ حاجَتُكَ يا روحَ اللّه ِ ، فقامَ فغَسَلَ أقدامَهُم ، فقالوا : كُنّا نَحنُ أحَقَّ بِهذا يا روحَ اللّه ِ ! فقالَ : إنَّ أحقَّ النّاسِ بِالخِدمَةِ العالِمُ ، إنَّما تَواضَعتُ هكَذا لِكَيما تَتَواضَعوا بَعدي فِي النّاسِ كَتَواضُعي لَكُم .
اى گروه حواريان! مرا با شما كارى است، آن را از من بپذيريد. عرض كردند: پذيرفته است، اى روح خدا! عيسى عليه السلام برخاست و شروع به شستن پاهاى آنها كرد. عرض كردند: ما به اين كار سزاوارتر بوديم، اى روح خدا! فرمود: سزاوارترين مردم به خدمت كردن عالم است. من اينچنين فروتنى كردم، تا شما بعد از من در ميان مردم فروتن باشيد، همچنان كه من با شما فروتنم.

حقوق آموزگار بر دانش آموز

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

 مَن عَلَّمَ شَخصا مَسألَةً فقَد مَلَكَ رَقَبَتَهُ . فَقيلَ لَهُ : يا رَسولَ اللّه ِ ، أ يَبيعُهُ ؟ فقالَ عليه السلام : لا ، و لكِنْ يَأمُرُهُ و يَنهاهُ .
هر كس مسأله اى را به شخصى بياموزد او را بنده خود كرده باشد. عرض شد: اى رسول خدا! يعنى مى تواند او را بفروشد؟ فرمود: نه، بلكه به او امر و نهى مى كند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
لا حَسَدَ و لا مَلَقَ إلاّ في طَلَبِ العِلمِ 
حسد ورزى و چاپلوسى زشت است مگر در راه آموختن دانش.
امام على عليه السلام : 
مِن حَقِّ العالِمِ عَلَيكَ أن تُسَلِّمَ عَلَى القَومِ عامَّةً و تَخُصَّهُ دونَهُم بِالتَّحِيَّةِ ، و أن تَجلِسَ أمامَهُ ، و لا تُشيرَنَّ عِندَهُ بِيَدِكَ ، و لا تَغمِزَنَّ بِعَينَيكَ ، و لا تَقولَنَّ : «قالَ فُلانٌ» خِلافا لِقَولِهِ ، و لا تَغتابَنَّ عِندَهُ أحَدا ، و لا تُسارَّ في مَجلِسِهِ ، و لا تَأخُذَ بِثَوبِهِ ، و لا تَلِجَّ عَلَيهِ إذا مَلَّ ، و لا تُعرِضَ مِن طُولِ صُحبَتِهِ ، فإنَّما هِيَ بِمَنزِلَةِ النَّخلَةِ تَنتَظِرُ مَتى يَسقُطُ عَلَيكَ مِنها شَيءٌ ؛ فإنَّ المُؤمِنَ العالِمَ لَأعظَمُ أجرا مِنَ الصّائمِ القائمِ الغازي في سَبيلِ اللّه ِ ، فإذا ماتَ العالِمُ انثَلَمَت في الإسلامِ ثُلمَةٌ لا يَسُدُّها شَيءٌ إلى يَومِ القِيامَةِ .
از جمله حقوق شخص دانشمند بر تو اين است كه [هر گاه در ميان جمعى بود] بر همگان سلام كنى و به او نيز اختصاصا سلام گويى، رو به رويش بنشينى، در حضور او با دست و چشم و ابرو اشاره نكنى، در مخالفت با نظر او نگويى: «فلانى چنين گفته است». نزد او از كسى غيبت نكنى، در مجلسش در گوشى صحبت نكنى، جامه اش را نگيرى، اگر خسته بود، در سؤال كردن اصرار نورزى. از طول مجالسش به تنگ نيايى؛ زيرا حكايت همنشينى با او حكايت درخت خرمايى است كه انتظار مى كشى تا كى از آن چيزى براى تو بيفتد. همانا پاداش مؤمن دانشمند بيشتر از روزه دار شب زنده دارى است كه در راه خدا بجنگد. هر گاه دانشمند بميرد، رخنه اى در اسلام پديد آيد كه تا قيامت چيزى آن را نبندد.
امام على عليه السلام : 
 لَيسَ مِن أخلاقِ المُؤمِنِ التَّمَلُّقُ وَ لا الحَسَدُ إلاّ في طَلَبِ العِلمِ .
چاپلوسى و حسادت از اخلاق مؤمن نيست، مگر در تحصيل دانش.
امام زين العابدين عليه السلام :  
حَقُّ سائسِكَ بِالعِلمِ : التَّعظيمُ لَهُ ، و التَّوقيرُ لِمَجلِسِهِ ، و حُسنُ الاستِماعِ إلَيهِ ، و الإقبالُ عَلَيهِ ، و أن لا تَرفَعَ عَلَيهِ صَوتَكَ ، و أن لا تُجيبَ أحَدا يَسألُهُ عَن شَيءٍ حَتّى يَكونَ هُوَ الّذي يُجيبُ ، و لا تُحَدِّثَ في مَجلسِهِ أحَدا ، و لا تَغتابَ عِندَهُ أحَدا ، و أن تَدفَعَ عَنهُ إذا ذُكِرَ عِندَكَ بِسُوءٍ ، و أن تَستُرَ عُيوبَهُ ، و تُظهِرَ مَناقِبَهُ ، و لا تُجالِسَ لَهُ عَدُوّا ، و لا تُعادِيَ لَهُ وَلِيّا ، فإذا فَعَلتَ ذلكَ شَهِدَ لَكَ مَلائكَةُ اللّه ِ بِأنَّكَ قَصَدتَهُ و تَعَلَّمتَ عِلْمَهُ للّه ِِ جَلَّ اسمُهُ لا لِلنّاسِ .
حق استاد تو اين است كه به او احترام گذارى، محضرش را موقّر دارى، با دقت به سخنانش گوش بسپارى، رويت به او باشد و به او توجّه نمايى، صدايت را بر صداى او بلندتر نكنى، هرگاه كسى از او سؤالى كند تو جواب ندهى، بلكه بگذارى خودش جواب دهد. در محضر او با كسى سخن نگويى، در حضور او از كسى غيبت نكنى، اگر پيش تو از او بدگويى شود، از وى دفاع كنى. عيبهايش را بپوشانى، خوبيها و صفات نيكش را آشكار سازى، با دشمن او همنشينى نكنى و با دوستش دشمنى نورزى. هر گاه اين كارها را كردى فرشتگان خدا درباره ات گواهى دهند كه تو براى رضاى خداى بلند نام، نه براى مردم، نزد آن استاد رفته اى و دانش او را فرا گرفته اى.
امام باقر عليه السلام : 
 إذا جَلَستَ إلى عالِمٍ فَكُن عَلى أن تَسمَعَ أحرَصَ مِنكَ عَلى أن تَقولَ ، و تَعَلَّمْ حُسنَ الاستِماعِ كَما تَتَعَلَّمُ حُسنَ القَولِ ، و لا تَقطَعْ عَلى أحَدٍ حَديثَهُ .
هر گاه در محضر دانشمندى نشستى براى شنيدن حريصتر باش تا براى سخن گفتن و همچنان كه خوب سخن گفتن را فرا مى گيرى، خوب گوش دادن را نيز بياموز و سخن هيچ كس را قطع مكن.

گراميداشت دانشمند

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَنِ استَقبَلَ العُلَماءَ فقَدِ استَقبَلَني ، و مَن زارَ العُلَماءَ فقَد زارَني ، و مَن جالَسَ العُلَماءَ فقَد جالَسَني ، و مَن جالَسَني فَكأنَّما جالَسَ رَبّي .
هر كه به استقبال دانشمندان رود، مرا استقبال كرده است و هركه به ديدار دانشمندان رود، مرا ديدار كرده است و هركه با دانشمندان نشيند، با من نشسته است و هر كه با من نشيند، چنان است كه با پروردگار من همنشينى كرده باشد.
امام على عليه السلام : 
لا تَزدَرِيَنَّ العالِمَ و إن كانَ حَقيرا ، و لا تُعَظِّمَنَّ الأحمَقَ و إن كانَ كَبيرا .
دانشمند را هرگز حقير مشمار، هر چند كوچك باشد و نادان را بزرگ مشمار، هر چند [به لحاظ موقعيتهاى اجتماعى و دنيايى] بزرگ باشد.
امام على عليه السلام :
إذا رَأيتَ عالِما فَكُن لَهُ خادِما .
 هر گاه دانشمندى را ديدى، چاكرى او كن.
امام على عليه السلام : 
 مَن وَقَّرَ عالِما فقَد وَقَّرَ رَبَّهُ 
هر كه دانشمندى را احترام نهد خدا را احترام كرده است .

نكاتى كه بايد دانش آموز رعايت كند

خضر عليه السلام ـ به موسى عليه السلام ـ گفت :
يا موسى ، تَفَرَّغْ لِلعِلمِ إن كُنتَ تُريدُهُ، فإنَّ العِلمَ لِمَن تَفَرَّغَ .
 اى موسى! اگر دانش مى خواهى، خود را وقف آموختن آن كن؛ زيرا دانش از آنِ كسى است كه تمام وقتِ خود را صرف آموختن آن كند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
لا يَتِمُّ عَقلُ المَرءِ حَتّى يَتِمَّ فيهِ عَشرُ خِلالٍ ··· لا يَسأمُ مِن طَلَبِ العِلمِ طُولَ عُمرِهِ .
 خرد آدمى كامل نگردد مگر آن گاه كه ده خصلت در او فراهم آيد··· و تا زنده است از دانشجويى خسته نشود.
امام على عليه السلام : 
 عَلى المُتَعَلِّمِ أن يُدئبَ نَفسَهُ في طَلَبِ العِلمِ ، و لا يَمَلَّ مِن تَعَلُّمِهِ ، و لا يَستَكثِرَ ما عَلِمَ .
بر دانش آموز است كه خود را در طلب علم كوشا سازد و از آموختن دانش خسته نشود و دانسته هاى خود را زياد نشمارد.
امام على عليه السلام : 
 كُلُّ شَيءٍ يَعِزُّ حينَ يَنزُرُ إلاّ العِلمَ ، فإنَّهُ يَعِزُّ حين يَغزُرُ .
هر چيزى وقتى كم شود ارزش پيدا مى كند، مگر دانش كه وقتى زياد شود ارزشمند مى گردد.
امام على عليه السلام : 
 لا يُحرِزُ العِلمَ إلاّ مَن يُطيلُ دَرسَهُ .
دانش را به دست نياورَد مگر كسى كه مدتها بياموزد.
امام على عليه السلام : 
مَن أكثَرَ الفِكرَ فيما تَعَلَّمَ أتقَنَ عِلمَهُ ، و فَهِمَ ما لَم يَكُن يَفهَمُ .
هر كه در آموخته هايش زياد بينديشد، دانش خود را استوار گرداند و آنچه را نمى فهميده است بفهمد.
امام على عليه السلام : 
لا فِقهَ لِمَن لا يُديمُ الدَّرسَ .
كسى كه در خواندن و آموختن پيگير نباشد، از فهم و دانش برخوردار نشود.
امام على عليه السلام :
 اُطلُبِ العِلمَ تَزدَدْ عِلما .
 دانش بجوى تا دانشت زياد شود.
امام على عليه السلام :
 لَن يُحرِزَ العِلمَ إلاّ مَن يُطِيلُ دَرسَهُ .
 دانش را به دست نياوَرد، مگر آن كس كه در آموختن آن، پشتكار نشان دهد.

يك جامع در باب تحصيل دانش

علامه مجلسى ـ رضوان اللّه تعالى عليه ـ فرمود :
وجدت بخطّ شيخنا البهائيّ قدّس اللّه روحه ما هذا لفظه : قال الشيخ شمس الدين محمّد بن مكّيّ : نقلتُ من خطّ الشيخ أحمد الفراهانيّ رحمه الله عَن عُنوانِ البَصريِّ ـ وَ كانَ شَيخا كَبيرا قَد أتى عَلَيهِ أربَعٌ و تِسعونَ سَنَةً ـ قالَ : كُنتُ أختَلِفُ إلى مالِكِ بنِ أنَسٍ سِنينَ ، فلَمّا قَدِمَ جَعفَرٌ الصَّادِقُ عليه السلام المَدينَةَ اختَلَفتُ إلَيهِ ، و أحبَبتُ أن آخُذَ عَنهُ كما أخَذتُ عَن مالِكٍ ، فقالَ لي يَوما : إنّي رَجُلٌ مَطلوبٌ و مَعَ ذلكَ لي أورادٌ في كُلِّ ساعَةٍ مِن آناءِ اللَّيلِ و النَّهارِ ، فَلا تَشغَلْني عَن وِردي ، و خُذْ عَن مالِكٍ وَ اختَلِفْ إلَيهِ كَما كُنتَ تَختَلِفُ إلَيهِ فَاغتَمَمتُ مِن ذلكَ ، و خَرَجتُ مِن عِندِهِ ، و قُلتُ في نَفسي : لَو تَفَرَّسَ فِيَّ خَيرا لَما زَجَرَني عَنِ الاختِلافِ إلَيهِ و الأخذِ عَنهُ ، فَدَخَلتُ مَسجِدَ الرَّسولِ صلى الله عليه و آله و سَلَّمتُ عَلَيهِ ، ثُمَّ رَجَعتُ مِنَ الغَدِ إلَى الرَّوضَةِ و صَلَّيتُ فيها رَكعَتَينِ ، و قُلتُ : أسألُكَ يا اَللّه ُ يا اَللّه ُ أن تَعطِفَ عَلَيَّ قَلبَ جَعفَرٍ و تَرزُقَني مِن عِلمِهِ ما أهتَدي بِهِ إلى صِراطِكَ المُستَقيمِ . و رَجَعتُ إلى داري مُغتَمّا و لَم أختَلِفْ إلى مالِكِ بنِ أنَسٍ لِما اُشرِبَ قَلبي مِن حُبِّ جَعفَرٍ ، فَما خَرَجتُ مِن داري إلاّ إلَى الصَّلاةِ المَكتوبَةِ حَتّى عِيلَ صَبري ، فَلَمّا ضاقَ صَدري تَنَعَّلتُ و تَرَدَّيتُ و قَصَدتُ جَعفَرا و كانَ بَعدَ ما صَلَّيتُ العَصرَ ، فلَمّا حَضَرتُ بابَ دارِهِ استَأذَنتُ عَلَيهِ فخَرَجَ خادِمٌ لَهُ فقالَ : ما حاجَتُكَ ؟ فقُلتُ : السَّلامُ عَلَى الشَّريفِ ، فقالَ : هُوَ قائمٌ في مُصَلاّهُ ، فجَلَستُ بِحِذاءِ بابِهِ ، فَما لَبِثتُ إلاّ يَسيرا إذ خَرَجَ خادِمٌ فقالَ : اُدخُلْ عَلى بَرَكَةِ اللّه ِ ، فدَخَلتُ و سَلَّمتُ عَلَيهِ ، فرَدَّ السَّلامَ و قالَ : اِجلِسْ غَفَرَ اللّه ُ لَكَ ، فجَلَستُ ، فأطرَقَ مَلِيّا ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ ، و قالَ : أبو مَن ؟ قُلتُ : أبو عَبدِ اللّه ِ ، قالَ : ثَبَّتَ اللّه ُ كُنيَتَكَ و وَفَّقَكَ ، يا أبا عَبدِ اللّه ِ ما مَسألَتُكَ ؟ فقُلتُ في نَفسي : لَو لَم يَكُن لي مِن زِيارَتِهِ و التَّسليمِ غَيرُ هذا الدُّعاءِ لَكانَ كَثيرا . ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ ، ثُمَّ قالَ : ما مَسألَتُكَ ؟ فقُلتُ : سَألتُ اللّه َ أن يَعطِفَ قَلبَكَ عَلَيَّ و يَرزُقَني مِن عِلمِكَ ، و أرجو أنَّ اللّه َ تَعالى أجابَني في الشَّريفِ ما سَألتُهُ ، فقالَ : يا أبا عَبدِ اللّه ِ ، لَيسَ العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، إنَّما هُوَ نورٌ يَقَعُ في قَلبِ مَن يُريدُ اللّه ُ تَبارَكَ و تَعالى أن يَهدِيَهُ ، فإن أرَدتَ العِلمَ فَاطلُبْ أوَّلاً في نَفسِكَ حَقيقَةَ العُبودِيَّةِ ، وَ اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِهِ ، وَ استَفهِمِ اللّه َ يُفهِمْكَ . قُلتُ : يا شَريفُ ، فقالَ : قُل : يا أبا عَبدِ اللّه ِ ، قُلتُ : يا أبا عَبدِ اللّه ِ ما حَقيقَةُ العُبودِيَّةِ ؟ قالَ : ثَلاثَةُ أشياءَ : أن لا يَرَى العَبدُ لِنَفسِه فيما خَوَّلَهُ اللّه ُ مِلْكا ؛ لأِنَّ العَبيدَ لا يَكونُ لَهُم مِلكٌ ، يَرَونَ المالَ مالَ اللّه ِ يَضَعونَهُ حَيثُ أمَرَهُمُ اللّه ُ بِهِ ، و لا يُدَبِّرُ العَبدُ لِنَفسِهِ تَدبيرا ، و جُملَةُ اشتِغالِه فيما أمَرَهُ تَعالى بِهِ و نَهاهُ عَنهُ ، فإذا لَم يَرَ العَبدُ لِنَفسِهِ فيما خَوَّلَهُ اللّه ُ تَعالى مِلكا هانَ عَلَيهِ الإنفاقُ فيما أمَرَهُ اللّه ُ تَعالى أن يُنفِقَ فيهِ ، و إذا فَوَّضَ العَبدُ تَدبيرَ نَفسِهِ عَلى مُدَبِّرِهِ هانَ عَلَيهِ مَصائبُ الدّنيا ، و إذا اشتَغَلَ العَبدُ بِما أمَرَهُ اللّه ُ تَعالى و نَهاهُ لا يَتَفَرَّغُ مِنهُما إلَى المِراءِ و المُباهاةِ مَعَ النّاسِ ، فإذا أكرَمَ اللّه ُ العَبدَ بِهذِه الثَّلاثَةِ هانَ عَلَيهِ الدّنيا و إبليسُ و الخَلقُ ، و لا يَطلُبُ الدّنيا تَكاثُرا و تَفاخُرا ، و لا يَطلُبُ ما عِندَ النّاسِ عِزّا و عُلُوّا ، و لا يَدَعُ أيّامَهُ باطِلاً ، فَهذا أوَّلُ دَرَجَةِ التُّقى ، قالَ اللّه ُ تَبارَكَ و تَعالى : «تِلكَ الدّارُ الآخِرَةُ نَجعَلُها لِلّذينَ لا يُريدونَ عُلُوّا في الأرضِ وَ لا فَسادا وَ العاقِبَةُ لِلمُتَّقينَ»قُلتُ : يا أبا عَبدِ اللّه ِ أوصِني ، قالَ : اُوصيكَ بِتِسعَةِ أشياءَ فإنَّها وَصِيَّتي لِمُريدي الطَّريقِ إلَى اللّه ِ تَعالى ، وَ اللّه َ أسألُ أن يُوَفِّقَكَ لاِستِعمالِه؛ ثَلاثَةٌ مِنها في رِياضَةِ النَّفسِ ، و ثَلاثَةٌ مِنها فِي الحِلمِ ، و ثَلاثَةٌ مِنها فِي العِلمِ ، فَاحفَظْها و إيّاكَ و التَّهاوُنَ بِها ، قالَ عُنوانٌ : ففَرَّغتُ قَلبي لَهُ فقالَ : أمّا اللَّواتي فِي الرِّياضَةِ : فإيّاكَ أن تَأكُلَ ما لا تَشتَهيهِ فإنَّهُ يورِثُ الحَماقَةَ و البَلَهَ ، و لا تَأكُلْ إلاّ عِندَ الجُوعِ ، و إذا أكَلتَ فكُلْ حَلالاً و سَمِّ اللّه َ ، وَ اذكُرْ حَديثَ الرَّسولِ صلى الله عليه و آله : ما مَلَأَ آدَمِيٌّ وِعاءً شَرّا مِن بَطنِهِ ، فإن كانَ و لا بُدَّ فثُلثٌ لِطَعامِهِ و ثُلثٌ لِشَرابِهِ و ثُلثٌ لِنَفَسِهِ و أمّا اللَّواتي فِي الحِلمِ : فمَن قالَ لَكَ : إن قُلتَ واحِدَةً سَمِعتَ عَشرا فقُلْ : إن قُلتَ عَشرا لَم تَسمَعْ واحِدَةً ، و مَن شَتَمَكَ فقُلْ لَهُ : إن كُنتَ صادِقا فيما تَقولُ فَأسألُ اللّه َ أن يَغفِرَ لي ، و إن كُنتَ كاذِبا فيما تَقولُ فَاللّه َ أسألُ أن يَغفِرَ لَكَ ، و مَن وَعَدَكَ بِالخَنى . فَعِدْهُ بِالنَّصيحَةِ و الرِّعاءِ و أمّا اللَّواتي فِي العِلمِ : فَاسألِ العُلَماءَ ما جَهِلتَ ، و إيّاكَ أن تَسألَهُم تَعَنُّتا و تَجرِبَةً ، و إيّاكَ أن تَعمَلَ بِرَأيِكَ شَيئا ، و خُذْ بِالإحتِياطِ في جَميعِ ما تَجِدُ إلَيهِ سَبيلاً ، وَ اهرَبْ مِنَ الفُتيا هَرَبَكَ مِنَ الأسَدِ ، و لا تَجعَلْ رَقَبَتَكَ لِلنّاسِ جِسرا . قُم عَنّي يا أبا عَبدِ اللّه ِ فقَد نَصَحتُ لَكَ وَ لا تُفسِدْ عَلَيَّ وِردي ، فَإنّي امرُؤٌ ضَنينٌ بِنَفسي ، وَ السَّلامُ عَلى مَنِ اتَّبَعَ الهُدى .
 دستخطى از استادمان شيخ بهايى ـ قدس اللّه روحه ـ ديدم كه عين آن اين است: شيخ شمس الدين محمد بن مكّى گفت: از دستخط شيخ احمد فراهانى ـ رحمه اللّه ـ از قول عُنوان بصرى ـ كه پير سالخورده نود و چهار ساله اى بود ـ نقل كردم كه گفت: من سالها به محضر درس مالك بن انس آمد و شد مى كردم. اما وقتى [امام ]جعفر صادق عليه السلام به مدينه آمد، به مجلس درس ايشان رفتم و دوست داشتم همچنان كه از مالك بهره گرفتم از ايشان نيز بهره مند شوم. روزى به من فرمود: من آدم گرفتارى هستم (ارباب رجوع زياد دارم) و با اين حال، در هر ساعتى از ساعات شب و روز براى خودم اوراد و ادعيه اى دارم؛ مرا از دعا خواندن باز ندار. از همان مالك علم بياموز و همچون گذشته پيش او برو
من از اين سخن غمگين شدم و آن حضرت را ترك كردم و با خود گفتم: اگر در من حُسنى مى ديد، مرا از آمد و رفت پيش خود و فراگرفتن دانش از خويش نمى راند. پس به مسجد رسول صلى الله عليه و آله رفتم و به آن حضرت سلام دادم و فرداى آن روز به روضه [حرم رسول خدا صلى الله عليه و آله ] برگشتم و دو ركعت نماز خواندم و گفتم: خدايا! خداوندا! از تو مى خواهم كه دل جعفر را به من متمايل و مهربان گردانى و از دانش او آن روزيم فرمايى كه در پرتو آن به راه راست تو رهنمون شوم. غمزده به خانه ام برگشتم و چون دلم از عشق و محبّت جعفر پر شده بود، ديگر به درس مالك بن انس نرفتم. از خانه ام فقط براى خواندن نماز واجب بيرون مى رفتم، تا آن كه سرانجام صبرم تمام شد و حوصله ام سر آمد. بعد از آن كه نماز عصر را خواندم، كفشهايم را پوشيدم و ردايم را بر تن كردم و به طرف خانه جعفر رفتم. چون به در منزل او رسيدم در زدم، خدمتكارش بيرون آمد و گفت: چه مى خواهى؟ گفتم: سلام بر شريف. خدمتكار گفت: ايشان در حال خواندن نمازند. من مقابل در نشستم. ديرى نگذشت كه خدمتكار بيرون آمد و گفت: به اميد خدا، وارد شو. من داخل خانه رفتم و به حضرت سلام كردم. جواب سلامم را داد و فرمود: بنشين، خدا تو را بيامرزد. من نشستم. حضرت مدتى سر به زير افكند و آن گاه سرش را بلند كرد و فرمود: كنيه ات چيست؟ گفتم: ابو عبد اللّه . فرمود: خداوند كنيه ات را راست و استوار بدارد و تو را توفيق دهاد. اى ابو عبد اللّه . ! چه مى خواهى؟ با خودم گفتم: اگر از ديدار او و سلام گفتن براى من بهره اى جز همين دعا نباشد، باز هم بهره زيادى برده ام. حضرت دوباره سرش را بلند كرد و فرمود: چه مى خواهى؟ گفتم: من از خداوند خواستم كه دل تو را نسبت به من متمايل و مهربان گرداند و از دانش تو روزيم فرمايد و اميدوارم كه خداوند متعال خواهشى را كه از او درباره شريف كردم اجابت كرده باشد. حضرت فرمود: اى ابو عبد اللّه ! دانش به آموختن نيست، بلكه نورى است كه در دل هر كس كه خداوند تبارك و تعالى خواهان هدايتش باشد، مى افتد. بنا بر اين، اگر خواهان دانش هستى پيش از هر چيز حقيقت عبوديت را در جان خودت جستجو كن و علم را با به كار بستن آن بجوى و از خداوند فهم بخواه تا به تو بفهماند. گفتم: اى شريف (آقا)! فرمود: بگو، اى ابو عبد اللّه . گفتم: اى ابو عبد اللّه ! حقيقت عبوديت چيست؟ فرمود : سه چيز: اوّل اين كه بنده در آنچه خداوند به او عطا فرموده است، براى خود مالكيتى قائل نباشد؛ زيرا بندگان و غلامان مالك چيزى نيستند، مال را مال خدا مى دانند و آن را در هر جا كه خداوند فرموده است به مصرف مى رسانند. دوم اين كه بنده براى خود تدبير و چاره انديشى نكند. سوم اين كه همه سرگرمى و اشتغالش به چيزى باشد كه خداوند متعال او را به انجام آن فرمان داده يا از ارتكابش نهى فرموده است؛ زيرا هر گاه بنده در آنچه خداوند متعال به او داده است، براى خود مالكيتى قائل نباشد، انفاق كردن آنها در مواردى كه خداوند فرمان به انفاق داده است، برايش آسان مى شود و هر گاه بنده تدبير و چاره گرى كار خود را به مدبّر خويش وا گذارد، مصائب و گرفتاريهاى دنيا بر وى آسان گردد و هر گاه بنده به اوامر و نواهى خدا سرگرم شود، ديگر فرصتى براى ستيزه گرى و فخر فروشى با مردم پيدا نمى كند. پس، هر گاه خداوند بنده را با اين سه خصلت بنوازد، مشكل دنيا و شيطان و مردم بر او آسان شود و دنيا را براى فزون خواهى و فخر فروشى نجويد و چشمش به دنبال جاه و جلال مردم نباشد و روزگار خويش را بيهوده نگذراند. اين نخستين پلكان پرهيزگارى است. خداوند تبارك و تعالى فرموده است: «اين سراى آخرت را براى كسانى قرار مى دهيم كه خواهان برترى و تبهكارى در زمين نيستند و فرجام [نيك ]از آنِ پرهيزگاران است»
گفتم: اى ابو عبد اللّه ! به من سفارشى بفرما. فرمود: تو را به نُه چيز سفارش مى كنم كه اينها سفارش من به جويندگان راه خداوند متعال است و از خداوند مى خواهم كه تو را در به كار بستن آنها توفيق دهد. سه چيز از اين نُه چيز به رياضت نفْس مربوط مى شود و سه چيز به بردبارى و سه ديگر به دانش. اينها را حفظ كن و زنهار كه ناچيزشان شمارى. عُنوان مى گويد: دلم را بكلّى به آن حضرت سپردم حضرت فرمود: آن سه چيز كه به رياضت مربوط مى شود اينهاست: از خوردن آنچه كه ميل و اشتها بدان ندارى، خوددارى كن؛ زيرا اين كار حماقت و كودنى به بار مى آورد. ديگر آن كه تا گرسنه نشده اى غذا نخور و هر گاه غذا خوردى، حلال بخور و نام خدا بگو و اين رسول خدا صلى الله عليه و آله را به ياد آر كه: آدمى هيچ ظرفى را بدتر از شكم خويش پر نكرد. اما چون چاره اى از خوردن نيست، پس يك سوم معده را براى غذا، يك سوم ديگر براى نوشيدنى و يك سوم هم براى هوا باشد آن سه چيز كه به بردبارى مربوط مى شود اينهاست: چنانچه كسى به تو گفت: اگر يكى بگويى ده تا مى شنوى، در پاسخش بگو: اگر ده تا بگويى يكى هم نخواهى شنيد. اگر كسى به تو ناسزا گفت، به او بگو: اگر آنچه مى گويى راست باشد، از خداوند مى خواهم كه مرا بيامرزد و اگر دروغ باشد، از خداوند مى خواهم كه تو را بيامرزد. [سوم اين كه] اگر كسى به تو سخن زشتى گفت، تو او را نصيحت و ارشاد كن آن سه چيز كه به دانش مربوط مى شود، اينهاست: آنچه نمى دانى از دانشمندان بپرس و زنهار كه به قصد مجادله و آزمودن از ايشان سؤالى كنى. زنهار كه بر اساس رأىِ خود كارى كنى. در كارها تا جايى كه راه دارد، به احتياط عمل كن. از فتوا دادن بگريز، چنان كه از شير مى گريزى و گردن خود را پلى براى مردم قرار مده. اينك؛ اى ابو عبد اللّه ، تو را نصيحت و راهنمايى كردم. برخيز و مرا تنها بگذار و ورد و دعايم را بر من خراب مَكن؛ زيرا من مردى هستم كه نسبت به نفْس خود بخل و مضايقه مى ورزم درود بر كسى كه از راه هدايت پيروى كند.

ارزش علما

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 العُلَماءُ قادَةٌ ، و المُتَّقونَ سـادَةٌ .
 علما، پيشوايند و پرهيزگاران، مهتر.
امام على عليه السلام :
 لَولا حُضورُ الحاضِرِ ، و قِيامُ الحُجَّةِ بِوُجودِ النّاصِرِ ، و ما أخَذَ اللّه ُ عَلى العُلَماءِ ألاّ يُقارُّوا عَلى كَظَّةِ ظالِمٍ و لا سَغَبِ مَظلومٍ ، لأَلقَيتُ حَبلَها عَلى غارِبِها .
 اگر نبود گرد آمدن آن جمعيت انبوه و اين كه با وجود يار و ياور، حجّت تمام است و اگر نبود كه خداوند از دانشمندان پيمان گرفته است كه در برابر سيرىِ ستمگر و گرسنگىِ ستمديده آرام ننشينند و بدان رضايت ندهند، هر آينه مهار شتر خلافت را بر پشت آن مى انداختم.
امام على عليه السلام : 
 العُلَماءُ حُكّامٌ عَلَى النّاسِ .
عالمان، فرمانرواى بر مردمند.
امام على عليه السلام : 
 العُلَماءُ غُرَباءُ لِكَثرَةِ الجُهّالِ بَينَهُـم .
دانشمندان به سبب فراوانى نادانان، در ميان آنها، غريبند.
امام على عليه السلام : 
العُلَماءُ أطهَرُ النّاسِ أخلاقا ، و أقَلُّهُم فِي المَطامِعِ أعراقا .
علما اخلاقشان از همه مردم پاكتر و ريشه طمعهايشان از همه كمتر است.
امام صادق عليه السلام :
 عُلَماءُ شيعَتِنا مُرابِطونَ فِي الثَّغرِ الّذي يَلي إبليسَ و عَفاريتَهُ ، يَمنَعونَهُم عَنِ الخُروجِ عَلى ضُعَفاءِ شيعَتِنا ، و عَن أن يَتَسَلَّطَ عَلَيهِم إبليسُ و شيعَتُهُ .
 علماى شيعه ما، نگهبانان مرزى هستند كه در آن سويش ابليس و ديوهايش قرار دارند و [اين علما ]جلوى يورش آنها به شيعيان ناتوان ما و تسلّط يافتن ابليس و پيروان او بر ايشان را مى گيرند.
امام صادق عليه السلام :
العُلَماءُ اُمَناءُ ، و الأتقِياءُ حُصونٌ ، و الأوصِياءُ سادَةٌ .
 علما، امينند و پرهيزگاران، دژ و جانشينان [پيامبر] مهتر .
امام صادق عليه السلام :
 المُلوكُ حُكّامٌ عَلَى النّاسِ ، و العُلَماءُ حُكّامٌ عَلَى المُلوكِ .
 شهرياران، فرمانرواى بر مردمند و عالمان فرمانرواى بر شهرياران.
امام هادى عليه السلام : 
  لَولا مَن يَبقى بَعدَ غَيبَةِ قائمِنا عليه السلام مِنَ العُلَماءِ الدّاعينَ إلَيهِ ، و الدالّينَ عَلَيهِ ، و الذابّينَ عَن دينِهِ بِحُجَجِ اللّه ِ ، و المُنقِذينَ لِضُعَفاءِ عِبادِ اللّه ِ مِن شِباكِ إبليسَ و مَرَدَتِهِ ، و مِن فِخاخِ النَّواصِبِ ، لَما بَقِيَ أحَدٌ إلاّ ارتَدَّ عَن دينِ اللّه ِ .
اگر بعد از غيبت قائم ما عليه السلام نبود وجود علمايى كه به سوى او مى خوانند و به وجود او رهنمون مى شوند و با حجتهاى الهى از دين او دفاع مى كنند و بندگان ناتوان خدا را از دامهاى ابليس و پيروان او مى رهانند، بي گمان همه مردم از دين خدا برمى گشتند.

عالمان امانتداران خدايند

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
العُلَماءُ اُمَناءُ اللّه ِ عَلى خَلقِهِ
 عالمان اُمناى خدا در ميان خلق اويند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 العُلَماءُ اُمَناءُ اُمَّتي
عالمان اُمناى امت من هستند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 العالِمُ أمينُ اللّه ِ في الأرضِ
عالم امانتدار خدا در زمين است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
العلِمُ وَديعَةُ اللّه ِ في أرضِهِ ، و العُلَماءُ اُمَناؤهُ عَلَيهِ ، فَمَن عَمِلَ بِعِلمِهِ أدّى أمانَتَهُ ، و مَن لَم يَعمَلْ كُتِبَ في ديوانِ اللّه ِ تَعالى أنَّهُ مِنَ الخائنينَ
علم سپرده خدا در روى زمين اوست و عالمان امانتداران اين سپرده خدايند. پس، هر كه به علمش عمل كند، امانت او را پرداخته است و هر كه عمل نكند، در ديوان خداوند متعال نوشته شود كه او از خيانتكاران است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
العُلَماءُ اُمَناءُ الرُّسُلِ ما لَم يُخالِطوا السُّلطانَ و يُداخِلوا الدُّنيا
 عالمان اُمناى پيامبرانند، تا زمانى كه با سلطان (حكومت) معاشرت نكنند و دنيايى نشوند.

عالم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
فَضلُ العالِمِ عَلى غَيرِهِ كَفَضلِ النَّبِيِّ عَلى اُمَّتِهِ
 برترى عالم بر ديگران، همچون برترى پيامبر بر امّت خود است.
امام على عليه السلام : 
 العالِمُ يَعرِفُ الجاهِلَ لأنَّهُ كانَ قَبلُ جاهِلاً ، الجاهِلُ لا يَعرِفُ العالِمَ لأنَّهُ لَم يَكُنْ قَبلُ عالِما
عالم، نادان را مى شناسد، چون خودش قبلاً نادان بوده است، اما نادان عالم را نمى شناسد؛ زيرا قبلاً عالم نبوده است.
امام على عليه السلام : 
العالِمُ يَنظُرُ بِقَلبِهِ و خاطِرِهِ ، الجاهِلُ يَنظُرُ بِعَينِهِ و ناظِرِهِ
عالم با دل و جانِ خود نگاه مى كند؛ نادان با چشم و ديده خود مى نگرد.
امام على عليه السلام : 
 إنَّما العالِمُ مَن دَعاهُ عِلمُهُ إلَى الوَرَع وَ التُّقى، وَ الزُّهدِ في عالَمِ الفَناءِ، و التَّوَلُّهِ بِجَنَّةِ المَأوى
عالم، در حقيقت، كسى است كه دانش او وى را به پارسايى و پرهيزگارى و دل بركندن از دنياى فانى و شيفتگى به بهشت فرا خواند.
امام على عليه السلام : 
لا يَكونُ السَّفَهُ و الغِرَّةُ في قَلبِ العالِمِ
سبكسرى و غفلت در دل عالم وجود ندارد.
امام على عليه السلام :
 لا يَكونُ العالِمُ عالِما حَتّى لا يَحسُدَ مَن فَوقَهُ ، و لا يَحتَقِرَ مَن دونَهُ ، و لا يَأخُذَ عَلى عِلمِهِ شَيئا مِن حُطامِ الدّنيا
 عالم، عالم نيست مگر آن گاه كه به فرا دست خود رشك نورزد، فرو دست خود را كوچك نشمارد، و در برابر [آموختن ]دانشِ خود، چيزى از متاع بى ارزش دنيا نگيرد.
امام على عليه السلام : 
مِن صِفَةِ العالِمِ أن لا يَعِظَ إلاّ مَن يَقبَلُ عِظَتَهُ ، و لا يَنصَحَ مُعجَبا بِرَأيِهِ ، و لا يُخبِرَ بِما يَخافُ إذاعَتَهُ
از ويژگيهاى عالم اين است كه اندرز ندهد مگر به كسى كه اندرز او را بپذيرد و كسى را كه به رأى و انديشه خود مغرور باشد، نصيحت نكند و دانشى را كه مى ترسد هدر رود، به كسى نياموزد.
امام على عليه السلام :
 أ لا اُنَبِّئُكُم بِالعالِمِ كُلِّ العالِمِ ؟ مَن لَم يُزَيِّنْ لِعِبادِ اللّه ِ مَعاصِيَ اللّه ِ ، و لَم يُؤَمِّنْهُم مَكرَهُ ، و لَم يُؤيِسْهُم مِن رَوحِهِ
 آيا عالم حقيقى را به شما معرفى نكنم؟ كسى [است] كه معصيتهاى خدا را براى بندگان خدا خوب جلوه ندهد و آنان را از عذاب و مكر خداوند آسوده خاطر نگرداند و از رحمت خدا نيز نوميدشان نسازد.
امام باقر عليه السلام : 
 لا يَكونُ العَبدُ عالِما حَتّى لا يَكونَ حاسِدا لِمَن فَوقَهُ ، و لا مُحَقِّرا لِمَن دونَهُ
بنده عالم نباشد مگر آن گاه كه به فرادست خود حسادت نورزد و فرو دست خود را تحقير نكند.

نشانه هاى عالم

لقمان عليه السلام ـ در اندرز به فرزندش ـ فرمود : 
 لِلعالِمِ ثَلاثُ عَلاماتٍ : العِلمُ بِاللّه ِ ، و بِما يُحِبُّ ، و بِما يَكرَهُ
عالم را سه نشانه است: شناخت خدا و شناخت آنچه او دوست دارد و آنچه دوست ندارد.
امام على عليه السلام ـ بارها ـ مى فرمود :
 إنَّ لِلعالِمِ ثَلاثَ عَلاماتٍ : العِلمَ ، و الحِلمَ ، و الصَّمتَ
 عالم را سه نشانه است: دانش و بردبارى و خاموشى.
امام حسين عليه السلام :
  مِن دَلائلِ العالِمِ : انتِقادُهُ لِحَديثِهِ ، و عِلمُهُ بِحَقائقِ فُنونِ النَّظَرِ
 از نشانه هاى عالم اين است كه گفتار خود را نقّادى كند و به حقايق فنونِ نظر و انديشه، دانا باشد.

ويژگيهاى عالم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
أنا عالِمٌ فَهُوَ جاهِلٌ
 هر كه بگويد: من دانا هستم، او شخص نادانى است.
 
 پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : هر كه بگويد: 
 إنّي عالِمٌ فهُوَ جاهِلٌ
من دانا هستم، او نادان است.
 امام على عليه السلام : 
العالِمُ مَن عَرَفَ قَدرَهُ ، و كَفى بِالمَرءِ جَهلاً ألاّ يَعرِفَ قَدرَهُ
عالم كسى است كه قدر و منزلت خود را بشناسد و آدمى را همين نادانى بس كه منزلت خود را نشناسد.
امام على عليه السلام :
العالِمُ مَن لا يَشبَعُ مِنَ العِلمِ ، و لا يَتَشبَّعُ بِهِ
 عالم كسى است كه از دانش سير نشود و وانمود به سير شدن از آن نيز نكند.
 امام على عليه السلام :
 العالِمُ الّذي لا يَمَلُّ مِن تَعَلُّمِ العِلمِ
 عالم كسى است كه از آموختن دانش خسته نشود.
امام على عليه السلام ـ در سفارش به فرزند خود حضرت حسن عليه السلام ـ فرمود :
 قَرَعتُكَ بِأنواعِ الجَهالاتِ لِئَلاّ تَعُدَّ نَفسَكَ عالِما ··· فإنَّ العالِمَ مَن عَرَفَ أنَّ ما يَعلَمُ فيما لا يَعلَمُ قَليلٌ فعَدَّ نَفسَهُ بِذلكَ جاهِلاً ، فَازدادَ بِما عَرَفَ مِن ذلكَ في طَلَبِ العِلمِ اجتِهادا ، فَما يَزالُ لِلعِلمِ طالِبا ، و فيهِ راغِبا ، و لَهُ مُستَفيدا ، و لأِهلِهِ خاشِعا مُهتَمّا ، و لِلصَّمتِ لازِما ، و لِلخَطَأِ حاذِرا ، و مِنهُ مُستَحيِيا ، و إن وَرَدَ عَلَيهِ ما لا يَعرِفُ لَم يُنكِرْ ذلكَ لِما قَرَّرَ بِهِ نَفسَهُ مِنَ الجَهالَةِ
 انواع نادانيها را به تو گوشزد كردم تا خود را عالم نشمارى··· زيرا عالم كسى است كه بداند: آنچه مى داند، در برابر آنچه نمى داند اندك است و از اين رو خود را نادان مى شمارد و با اطلاع از اين امر (كه دانسته هايش اندك است) بر كوشش خود براى تحصيل دانش مى افزايد. لذا پيوسته دانشجو و شيفته دانش باشد و از آن بهره گيرد و نسبت به عالمان فروتن و با اعتنا باشد و خاموشى اختيار كند و از خطا پرهيز و شرم داشته باشد و اگر به چيزى رسد كه نمى داند، آن را انكار و رد نكند؛ زيرا به نادانى خود معترف است.
امام على عليه السلام :
 مَنِ ادَّعى مِنَ العِلمِ غايَتَهُ، فَقد أظهَرَ مِن جَهلِهِ نِهايَتَهُ
 هر كه ادعا كند كه به پايانِ دانش رسيده است، اوج نادانى خود را نشان داده است.
 امام على عليه السلام ـ در وصف منفورترين مردمان نزد خداوند ـ فرمود :
و رَجُلٌ قَمَشَ جَهلاً ··· قَد سَمّاهُ أشباهُ النّاسِ عالِما و لَيسَ بِهِ ··· لَم يَعَضَّ عَلَى العِلمِ بِضِرسٍ قاطِعٍ ··· لا يَحسَبُ العِلمَ في شَيءٍ مِمّا أنكَرَهُ ، و لا يَرى أنَّ مِن وَراءِ ما بَلَغَ مَذهَبا لِغَيرِهِ ، و إن أظلَمَ عَلَيهِ أمرٌ اكتَتَمَ بِهِ لِما يَعلَمُ مِن جَهلِ نَفسِهِ
 و مردى كه نادانى را در خود فراهم آورده است··· انسانْ نمايان (عوام الناس دگر انديش) او را عالم مى نامند در حالى كه چنين نيست··· دانش را خوب نجويده است [از مهارت و استادى در دانش و ژرفاى علمى برخوردار نيست]··· براى چيزى كه خود معتقد نيست ارزش علمى قائل نيست و خيال نمى كند كه غير از رأى و نظر او، نظر ديگرى هم وجود داشته باشد و اگر موضوعى برايش مبهم و تاريك باشد، آن را پوشيده مى دارد؛ چون از نادانى خود آگاه است [و مى ترسد با اظهار بى اطلاعى خود از آن مسأله و پرسيدن آن از ديگرى نادانيش آشكار شود].

نادانى عالم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 إنَّ مِنَ البَيانِ لَسِحرا ، و مِنَ العِلمِ جَهلاً .
 راستى كه برخى بيانها جادوست و برخى دانشها نادانى.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ به سعد بن ابى وقّاص كه عرض كرد: من از نزد مردمى پيش شما آمده ام كه با چارپايانشان فرقى ندارند ـ فرمود : 
 يا سَعدُ ، أ لا اُخبِرُكَ بِأعجَبَ مِن ذلكَ ؟ ! قَومٌ عَلِموا ما جَهِلَ هؤلاءِ ثُمَّ جَهِلوا كَجَهلِهِم ! .
اى سعد! آيا به چيزى شگفت تر از اين تو را آگاه نسازم؟ مردمى كه آنچه را آنها نمى دانند، آموختند و با اين حال همانند آنها نادانى ورزيدند!
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ خطاب به عمّار بن ياسر كه داستان مردمى را كه پيامبر او را به ميان آنها فرستاده بود تا شرايع و احكام اسلام را به ايشان آموزش دهد براى پيامبر بازگو كرد و گفت كه مانند شتر وحشى خيره چشمند و همّ و غمشان گوسفندان و شترانشان است ـ فرمود : 
 يا عَمّارُ ، أ لا اُخبِرُكَ بِأعجَبَ مِنهُم ؟ قَومٌ عَلِموا ما جَهِلَ اُولئكَ ثُمّ سَهَوا كَسَهوِهِم ! .
اى عمار! آيا تو را از مردمانى شگفت انگيزتر از آنها آگاه نسازم؟ مردمانى كه آنچه را آنان نمى دانند آموختند، با اين حال همچون آنها در غفلت و بى خبرى به سر مى برند.
امام على عليه السلام : 
لا تَجعَلوا عِلمَكُم جَهلاً ، و يَقينَكُم شَكّا ، إذا عَلِمتُم فَاعمَلوا ، و إذا تَيَقَّنتُم فَأقدِموا 
دانش خود را به نادانى، و يقين خود را به دو دلى تبديل نكنيد؛ هر گاه دانستيد، به كار بنديد و هر گاه [به كارى ]يقين پيدا كرديد، اقدام كنيد.

ميوه دانش

امام على عليه السلام : 
 ثَمَرَةُ العِلمِ العَمَلُ بِهِ .
ميوه دانش، به كار بستن آن است.
امام على عليه السلام : 
 ثَمَرَةُ العِلمِ العَمَلُ لِلحَياةِ .
ميوه دانش، عمل كردن [به آن ]براى زندگى است.
امام على عليه السلام : 
 ثَمَرَةُ العِلمِ العِبادَةُ .
ميوه دانش، پرستش است.
امام على عليه السلام : 
 ثَمَرَةُ العِلمِ إخلاصُ العَمَلِ .
ميوه دانش، خالص گردانيدن عمل [براى خدا ]است.
امام على عليه السلام :
رَأسُ العِلمِ التَّواضُعُ ··· و مِن ثَمَراتِهِ التَّقوى ، وَ اجتِنابُ الهَوى ، وَ اتِّباعُ الحَقِّ ، و مُجانَبَةُ الذُّنوبِ، و مَوَدَّةُ الإخوانِ، وَ الاستِماعُ مِنَ العُلَماءِ و القَبولُ مِنهُم. و مِن ثَمَراتِهِ تَركُ الانتِقامِ عِندَ القُدرَةِ ، وَ استِقباحُ مُقارَبَةِ الباطِلِ ، وَ استِحسانُ مُتابَعَةِ الحَقِّ ، و قَولُ الصِّدقِ ، وَ التَّجافي عَن سُرورٍ في غَفلَةٍ ، و عَن فِعلِ ما يُعقِبُ نَدامَةً . وَ العِلمُ يَزيدُ العاقِلَ عَقلاً ، و يُورِثُ مُتَعَلِّمَهُ صِفاتِ حَمدٍ ، فيَجعَلُ الحَليمَ أميرا ، وَ ذا المَشوَرَةِ وَزيرا ، و يَقمَعُ الحِرصَ ، و يَخلَعُ المَكرَ ، و يُميتُ البُخلَ ، و يَجعَلُ مُطلَقَ الفُحشِ مَأسورا ، و يُعيدُ السَّدادَ قَريبا .
 رأس دانش فروتنى است··· و از ميوه هاى آن است: تقوا و دورى از هوس و پيروى از حق و پرهيز از گناهان و دوست داشتن برادران و گوش دادن به سخنان دانشمندان و پذيرفتن از آنها . و نيز از ميوه هاى آن است: خوددارى از انتقام گيرى هنگام توانايى و زشت شمردن نزديكى به نادرستيها و نيكو شمردن پيروى از درستيها و راستگويى و پرهيز از شاديهاى غفلت آميز و دورى كردن از انجام آنچه پشيمانى در پى دارد. دانش، بر خردِ خردمند مى افزايد و به فراگيرنده خود صفات پسنديده مى دهد. بردبار را امير مى گرداند و صاحب نظر را به وزيرى مى رساند و حرص را در هم مى كوبد و فريبكارى را ريشه كن مى كند و بخل را مى ميراند و زشتيهاى يله و افسار گسيخته را به بند مى كشد و درستى و استوارى را نزديك مى گرداند.
امام على عليه السلام :
 لَن يُثمِرَ العِلمُ حَتّى يُقارِنَهُ الحِلمُ .
 دانش، هرگز به بار ننشيند مگر آن گاه كه بردبارى همراه آن شود.

ميراث دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن اُوتِيَ مِنَ العِلمِ ما لا يُبكيهِ لَحَقيقٌ أن يَكونَ قَد اُوتِيَ عِلما لا يَنفَعُهُ ؛ لأِنَّ اللّه َ نَعَتَ العُلَماءَ فقالَ عَزَّ و جلَّ : «إنَّ الّذينَ اُوتوا العِلمَ مِن قَبلِهِ إذا يُتلى عَلَيهِم يَخِرّونَ لِلأذقانِ سُجَّدا * و يَقولونَ سُبحانَ رَبِّنا إنْ كانَ وَعدُ رَبِّنا لَمَفْعولاً * وَ يَخِرّونَ لِلأذْقانِ يَبكونَ وَ يَزيدُهُم خُشوعا»
هر كس از دانشى بهره مند باشد كه او را نگرياند، سزاوار است كه دانش او سودش نرساند؛ زيرا خداوند دانشمندان را وصف كرد و فرمود: «همانا كسانى كه پيشتر دانش داده شده اند، هر گاه قرآن برايشان تلاوت شود، سجده كنان با صورت به حال سجده مى افتند. و مى گويند: منزّه است پروردگار ما، وعده پروردگار ما شدنى است و به رو درمى افتند و مى گريند و بر خشوعشان افزوده مى شود».
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
لَو تَعلَمونَ ما أعلَمُ لَبَكَيتُم كَثيرا و لَضَحِكتُم قَليلاً ، و لَخَرَجتُم إلَى الصُّعُداتِ تَجأرونَ إلَى اللّه ِ لا تَدرونَ تَنجونَ أو لا تَنجونَ ! .
 اگر آنچه را من مى دانم شما مى دانستيد، هر آينه بسيار مى گريستيد و كمتر مى خنديديد و سر به بيابانها مى گذاشتيد و به درگاه خدا زارى و شيون مى كرديد و با اين حال نمى دانستيد كه آيا مى رهيد يا نمى رهيد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ چون سوره «هل اتى···» را تا پايان آن خواند ـ فرمود : 
 إنّي أرى مالا تَرَونَ ، و أسمَعُ ما لا تَسمَعونَ ، أطَّتِ السَّماءُ و حُقَّ لَها أن تَئطَّ ، ما فيها مَوضِعُ قَدَمٍ إلاّ مَلَكٌ واضِعٌ جَبهَتَهُ ساجِدا للّه ِِ ، وَ اللّه ِ لَو تَعلَمونَ ما أعلَمُ لَضَحِكتُم قَليلاً و لَبَكَيتُم كَثيرا ، و ما تَلَذَّذتُم بِالنِّساءِ عَلَى الفُرُشِ ، و لَخَرَجتُم إلَى الصُّعُداتِ تَجأرونَ إلَى اللّه ِ
من چيزى را مى بينم كه شما نمى بينيد و چيزى را مى شنوم كه شما نمى شنويد. آسمان ناليد و به جاست كه بنالد؛ زيرا در آن هيچ جايگاهى نيست جز اين كه فرشته اى در آن جا سر به سجده خدا نهاده است. به خدا سوگند اگر آنچه را من مى دانم شما بدانيد، كم بخنديد و بسيار بگرييد و از زنان در بسترها كام نجوييد و سر به بيابانها گذاريد و به درگاه خدا زارى و شيون كنيد.
امام على عليه السلام :
 حَسبُكَ مِنَ العِلمِ أن تَخشَى اللّه َ ، و حَسبُكَ مِنَ الجَهلِ أن تُعجَبَ بِعِلمِكَ .
 از دانش تو را همين بس كه از خدا بترسى و از نادانى همين بس كه به دانش خود ببالى.
امام على عليه السلام : 
 لا عِلمَ كَالخَشيَةِ 
هيچ دانشى، چون ترس از خدا نيست.
امام على عليه السلام :
مَن خَشِيَ اللّه َ كَمُلَ عِلمُهُ
 هر كه از خدا بترسد، دانش او كامل است.
امام على عليه السلام : 
غايَةُ العِلمِ الخَوفُ مِنَ اللّه ِ سُبحانَهُ
نهايت دانش، ترس از خداوند سبحان است.
امام على عليه السلام : 
 أعلَمُكُم أخوَفُكُم
داناترين شما، ترساترين شماست [از خدا].
امام على عليه السلام : 
أعظَمُ النّاسِ عِلما أشَدُّهُم خَوفا للّه ِِ سُبحانَهُ
پُر دانش ترين مردم، ترسانترين آنها از خداوند سبحان است.
امام على عليه السلام : 
 كُلُّ عالِمٍ خائفٌ
هر دانايى ترسان است.
امام على عليه السلام ـ در اندرز به ياران خود ـ فرمود : 
 لَو تَعلَمونَ ما أعلَمُ مِمّا طُوِيَ عَنكُم غَيبُهُ ، إذَن خَرَجتُم إلَى الصُّعُدات تَبكونَ عَلى أعمالِكُم ، و تَلتَدِمونَ على أنفُسِكُم ، و لَتَرَكتُم أموالَكُم لا حارِسَ (خارِسَ) لَها و لا خالِفَ عَلَيها، و لَهَمَّت كُلَّ امرِئٍ مِنكُم نَفسُهُ ، لا يَلتَفِتُ إلى غَيرِها
اگر آنچه را كه نهانش از ديد شما پنهان است و من مى دانم، شما [هم ]بدانيد، سر به بيابانها مى نهيد و بر كردارهاى خويش مى گرييد و چونان مادران داغديده بر سر و سينه خود مى زنيد و اموال خود را بى نگهبان و سرپرست رها مى كنيد و هر يك از شما چنان به خود گرفتار مى شود كه به ديگرى نمى پردازد.
امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه «جز اين نيست كه از ميان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او مى ترسند» ـ فرمود :
 يَعني بِالعُلَماءِ مَن صَدَّقَ فِعلُه قَولَهُ ، و مَن لَم يُصَدِّقْ فِعلُهُ قَولَهُ فلَيسَ بِعالِمٍ
 مراد از دانشمندان كسانى هستند كه كردارشان گفتارشان را تأييد كند و كسانى كه كردارشان گفتارشان را تأييد نكند (عالمان بى عمل) دانشمند نيستند.
امام صادق عليه السلام : 
كَفى بِخَشيَةِ اللّه ِ عِلما ··· إنَّ أعلَمَ النّاسِ بِاللّه ِ أخوَفُهُم للّه ِِ ، و أخوَفَهُم لَهُ أعلَمُهُم بِهِ ، و أعلَمَهُم بِهِ أزهَدُهُم فيها ـ يَعني فِي الدّنيا ـ
براى ترس از خدا دانش كفايت مى كند··· همانا خدا شناس ترين مردم، خدا ترس ترين آنهاست و خدا ترس ترين آنها خدا شناس ترين آنهاست و خدا شناس ترين مردم بى رغبت ترين آنهاست به دنيا.
امام صادق عليه السلام : 
كَفى بِخَشيَةِ اللّه ِ عِلما ، و كَفى بِالإغتِرارِ بِاللّه ِ جَهلاً
براى ترس از خدا علم [به او ]كفايت مى كند و براى نترسيدن از [مقام و عذاب] خدا، نادانى [به مقام و عظمت او ]كافى است.
مصباح الشريعه ـ در آنچه به امام صادق عليه السلام نسبت داده است ـ : 
 الخَشيَةُ مِيراثُ العِلمِ ، و العِلمُ شُعاعُ المَعرِفَةِ و قَلبُ الإيمانِ ، و مَن حُرِمَ الخَشيَةَ لا يَكونُ عالِما و إن شَقَّ الشَّعرَ بِمُتَشابِهاتِ العِلمِ ، قالَ اللّه ُ تَعالى : «إنَّما يَخْشَى اللّه َ مِن عِبادِهِ العُلَماءُ»
ترس [از خدا] ميراث دانش است و دانش، فروغ شناخت و دلِ ايمان. كسى كه از خشيت بى بهره باشد دانشمند نيست، گر چه در مشكلات و پيچيدگيهاى دانش مو شكاف باشد. خداوند متعال فرمود: «جز اين نيست كه از ميان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او مى ترسند».

شاخه هاى دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
أمّا العِلمُ فيَتشَعَّبُ مِنهُ الغِنى و إن كانَ فَقيرا ، و الجُودُ و إن كانَ بَخيلاً ، و المَهابَةُ و إن كانَ هَيِّنا ، و السَّلامَةُ و إن كانَ سَقيما ، و القُربُ و إن كانَ قَصِيّا ، و الحَياءُ و إن كانَ صَلِفا ، وَ الرِّفعَةُ و إن كانَ وَضيعا ، و الشَّرَفُ و إن كانَ رَذلاً ، و الحِكمَةُ و الحِظوَةُ ، فهذا ما يَتشَعَّبُ لِلعاقِلِ بِعِلمِهِ .
از دانش، بى نيازى منشعب مى شود، هر چند[آدمى] تهيدست باشد و بخشندگى، هر چند بخيل باشد و هيبت، هر چند نرم رفتار و ملايم باشد و تندرستى، هر چند بيمار باشد و قُرب، هر چند دور باشد و آزرم، هر چند پر رو باشد و بلند مرتبگى، هر چند دون پايه باشد و بزرگوارى، هر چند پست باشد و حكمت و بهره مندى. اينها چيزهايى است كه براى خردمند از دانش او منشعب مى شود.

آنچه بر دانشمند سزاوار است

امام على عليه السلام :
مَن نَصَبَ نَفسَهُ لِلنّاسِ إماما فعَلَيهِ أن يَبدَأ بِتَعليمِ نَفسِهِ قَبلَ تَعليمِ غَيرِهِ ، وَ ليَكُن تَأديبُهُ بِسيرَتِهِ قَبلَ تَأديبِهِ بِلِسانِهِ ، و مُعَلِّمُ نَفسِهِ و مُؤَدِّبُها أحَقُّ بِالإجلالِ مِن مُعَلِّمِ النّاسِ و مُؤَدِّبِهِم .
 هر كه خود را پيشواى مردم قرار دهد، بايد پيش از آموزش ديگران به آموزش خود بپردازد و پيش از آن كه به زبان [مردم را ]تربيت كند، با كردار و رفتارش تربيت نمايد آن كه آموزگار و مربّى خويش است، بيشتر سزاوار احترام و تجليل است تا آن كه آموزگار و مربّى مردم است.
امام على عليه السلام :
عَلَى العالِمِ أن يَعمَلَ بِما عَلِمَ ، ثُمَّ يَطلُبَ تَعَلُّمَ ما لَم يَعلَمْ .
 بر دانشمند است كه آنچه را مى داند به كار بندد و سپس در پى ياد گرفتن دانشى رود كه نمى داند.
امام على عليه السلام :
إنَّكُم إلَى العَمَلِ بِما عَلِمتُم أحوَجُ مِنكُم إلى تَعَلُّمِ ما لَم تَكونوا تَعلَمونَ .
 شما به عمل كردن آنچه مى دانيد نيازمندتريد تا آموختن آنچه نمى دانيد.
امام زين العابدين عليه السلام : در انجيل نوشته شده است:
لا تَطلُبوا عِلمَ ما لا تَعمَلونَ و لَمّا عَمِلتُم بِما عَلِمتُم ؛ فإنَّ العِلمَ إذا لَم يُعمَلْ بِه لَم يَزدَدْ مِنَ اللّه ِ إلاّ بُعدا .
 تا آنچه را آموخته ايد به كار نبسته ايد، در پى آموختن آنچه نمى دانيد نرويد؛ زيرا علم، هر گاه به آن عمل نشود، جز بر دورى [عالم] از خدا نيفزايد.
امام صادق عليه السلام : 
عَلَى العالِمِ إذا عَلَّمَ أن لا يَعنُفَ ، و إذا عُلِّمَ أن لا يَأنَفَ .
بر دانشمند است كه هر گاه آموزش مى دهد، درشتى و خشونت نكند و هر گاه كسى بخواهد به او علم آموزد، ننگش نيايد.
مصباح الشريعه ـ در آنچه به امام صادق عليه السلام نسبت داده است ـ : 
 قالَ عيسَى بنُ مريمَ عليه السلام : رَأيتُ حَجَرا مَكتوبا عَلَيهِ: اِقلِبْني، فقَلَبتُهُ فإذا عَلَيهِ مِن باطِنِهِ مَكتوبٌ : مَن لا يَعمَلُ بِما يَعلَمُ مَشُومٌ عَلَيهِ طَلَبُ ما لا يَعلَمُ ، و مَردودٌ عَلَيهِ ما عَمِلَ .
عيسى بن مريم عليه السلام فرمود : سنگى را ديدم كه بر روى آن نوشته شده بود: مرا برگردان. چون آن را برگرداندم، آن طرفش نوشته شده بود: هر كه آنچه را مى داند به كار نبندد، تحصيل آنچه نمى داند براى او شوم است و آنچه را هم كه آموخته است از او پذيرفته نمى شود.

آنچه زيبنده دانشمند است

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 يَنبَغي لِلعالِمِ أن يَكونَ قَليلَ الضِّحكِ ، كَثيرَ البُكاءِ ، لا يُمازِحَ ، و لا يُصاخِبَ ، و لا يُمارِيَ ، و لا يُجادِلَ ، إن تَكَلَّمَ تَكَلَّمَ بِحَقٍّ ، و إن صَمَتَ صَمَتَ عَنِ الباطِلِ ، و إن دَخَلَ دَخَلَ بِرِفقٍ ، و إن خَرَجَ خَرَجَ بِحِلمٍ .
 زيبنده است كه دانشمند كم خنده باشد و پُر گريه، شوخى نكند، داد و فرياد نكشد، ستيزه و بحث و مجادله نكند، اگر سخن گفت سخن حق بگويد و اگر خاموش ماند، از باطل خاموشى گزيند، اگر وارد بحث شد با ملايمت وارد شود و اگر از بحث كنار كشيد با بردبارى كنار كشد.

خطر عمل بدون علم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن عَمِلَ عَلى غَيرِ عِلمٍ كانَ ما يُفسِدُ أكثَرَ مِمّا يُصلِحُ .
كسى كه بدون شناخت عمل كند، خراب كردنش بيشتر از درست كردن اوست.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 المُتَعبِّدُ بِغَيرِ فِقهٍ كالحِمارِ في الطّاحونِ 
كسى كه از روى فهم و شناخت عبادت نكند، مانند خرِ آسياست.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 مَثَلُ العابِدِ الّذي لا يَتَفَقَّهُ كَمَثَلِ الّذي يَبني بِاللَّيلِ و يَهدِمُ بِالنَّهارِ .
 حكايت عابدى كه فهم و شناخت ندارد، حكايت كسى است كه شب بنايى مى سازد و روز ويران مى كند.
امام على عليه السلام : 
المُتَعبِّدِ عَلى غَيرِ فِقهٍ كَحِمارِ الطّاحونَةِ ؛ يَدورُ و لا يَبرَحُ .
كسى كه بدون فهم و شناخت عبادت كند، مانند خرِ آسياست كه پيوسته مى چرخد.
امام صادق عليه السلام : 
العامِلُ عَلى غَيرِ بَصيرَةٍ كَالسّائرِ عَلى غَيرِ الطَّريقِ ، و لا يَزيدُهُ سُرعَةُ السَّيرِ مِنَ الطَّريقِ إلاّ بُعدا .
كسى كه بدون بينش عمل كند، همچون كسى است كه در بيراهه رود، چنين كسى هر چه تندتر رود، از راه دورتر مى افتد.
امام صادق عليه السلام : 
 العامِلُ عَلى غَيرِ بَصيرَةٍ كالسّائرِ عَلى غَيرِ (ال) طَريق ، فَلا يَزيدُهُ سُرعَةُ السَّيرِ إلاّ بُعدا .
كسى كه بدون بينش و آگاهى عمل كند، چون كسى است كه در بيراهه رود. او هر چه بيشتر بشتابد [از راه اصلى ]دورتر مى شود.
امام صادق عليه السلام :
 العامِلُ عَلى غَيرِ بَصيرَةٍ كالسّائرِ عَلى سَرابٍ بِقِيعَةٍ ، لا تَزيدُهُ سُرعَةُ سَيرِهِ إلاّ بُعدا 
 كسى كه بدون بصيرت عمل كند، مانند كسى است كه به دنبال سراب بيابان راه پيمايد. او هر چه تندتر رود دورتر مى افتد.

نقش كار در دانش

ارشاد القلوب: در معراج آمده است: 
يا أحمَدُ ، استَعمِلْ عَقلَكَ قَبلَ أن يَذهَبَ ، فمَنِ استَعمَلَ عَقلَهُ لا يُخطِئُ و لا يَطغى .
اى احمد! خِردِ خويش را، پيش از آن كه برود، به كار گير؛ زيرا كسى كه خردش را به كار گيرد نه خطا مى كند و نه سركشى.
عيسى عليه السلام :
لَيسَ بِنافِعِكَ أن تَعلَمَ ما لَم تَعمَلْ ، إنَّ كَثرَةَ العِلمِ لا يَزيدُكَ إلاّ جَهلاً إذا لَم تَعمَلْ بِهِ .
 آموختن علمى كه آن را به كار نمى بندى، به حال تو سودمند نيست. دانش بسيار، هر گاه به آن عمل نكنى، جز بر نادانى تو نمى افزايد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
إنَّ العِلمَ يَهتِفُ بِالعَمَلِ ، فإن أجابَهُ وَ إلاّ ارتَحَلَ .
علم، عمل را صدا مى زند، اگر پاسخش را بدهد مى ماند و گر نه مى رود.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 ألا وَ إنَّ العالِمَ مَن يَعمَلُ بِالعِلمِ و إن كانَ قَليلَ العَمَلِ .
هان! عالم كسى است كه به علم عمل كند، هر چند كم عمل باشد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ چون آيه «و آن را جز دانشمندان نفهمند» را تلاوت كرد ـ فرمود : 
العالِمُ مَن عَقَلَ عَنِ اللّه ِ فعَمِلَ بِطاعَتِهِ وَ اجتَنَبَ سَخَطَهُ .
دانشمند كسى است كه معرفت و آگاهيش را از خدا فرا گيرد و از محرّمات باز ايستد و به طاعت او عمل كند و از خشم او دورى نمايد.
 امام على عليه السلام : 
العِلمُ مَقرونٌ بِالعَمَلِ ، فمَن عَلِمَ عَمِلَ، و العِلمُ يَهتِفُ بِالعَمَلِ، فإن أجابَهُ و إلاّ ارتَحَلَ عَنهُ .
علم و عمل همدوشند. پس هر كه بداند عمل كند؛ علم عمل را صدا مى زند اگر پاسخش داد مى ماند و گر نه از پيش او مى رود.
امام على عليه السلام :
يا حَمَلَةَ القُرآنِ اعمَلوا بِه ؛ فإنَّما العالِمُ مَن عَلِمَ ثُمَّ عَمِلَ بِما عَلِمَ ، وَ وافَقَ عِلمَهُ عَمَلُهُ .
 اى قرآن دانان، به قرآن عمل كنيد؛ زيرا دانا كسى است كه علم بياموزد و سپس به علم خود عمل كند و دانشش با كردارش سازگار باشد.
امام على عليه السلام : 
 العِلمُ بِالعَمَلِ .
علم، به عمل است.
امام على عليه السلام : 
  ما عَلِمَ مَن لَم يَعمَلْ بِعِلمِهِ .
كسى كه به علم خود عمل نكند، عالم نيست.
امام على عليه السلام : 
 ما زَكا العِلمُ بِمِثلِ العَمَلِ بِهِ .
هيچ چيز مانند به كار بستن علم، آن را رشد ندهد.
امام صادق عليه السلام :
 العِلمُ مَقرونٌ إلَى العَمَلِ ، فمَن عَلِمَ عَمِلَ ، و مَن عَمِلَ عَلِمَ ، و العِلمُ يَهتِفُ بِالعَمَلِ ، فإن أجابَهُ و إلاّ ارتَحَلَ .
 علم و عمل به هم بسته شده اند. بنا بر اين، هر كه بداند عمل كند و هر كه عمل كند بداند. علم، عمل را صدا مى زند، اگر پاسخش داد مى ماند و گر نه مى رود.

ترغيب به عمل كردن به علم

امام على عليه السلام :
 العِلمُ رُشدٌ لِمَن عَمِلَ بِهِ .
 علم براى كسى كه آن را به كار بندد، راهنماست.
امام على عليه السلام :
 العِلمُ كَثيرٌ وَ العَمَلُ قَليلٌ .
 علم بسيار است و عمل اندك.
امام على عليه السلام : 
 ما أكثَرَ مَن يَعلَمُ العِلمَ و لا يَتَّبِعُهُ! .
چه بسيارند كسانى كه علم دارند و از آن پيروى نمى كنند.
امام على عليه السلام : 
عِلمٌ لا يُصلِحُكَ ضَلالٌ ، و مالٌ لا يَنفَعُكَ وَبالٌ .
علمى كه اصلاحت نكند، گمراهى است و ثروتى كه تو را سود نبخشد، رنج و سختى است.
امام على عليه السلام :
 إنَّما زَهَّد النّاسَ في طَلَبِ العِلمِ كَثرَةُ ما يَرَونَ مِن قِلَّةِ مَن عَمِلَ بِما عَلِمَ .
 آنچه مردم را به تحصيل دانش بى رغبت كرده، اين است كه مى بينند كمتر عالمى است كه به علمش عمل كند.
امام على عليه السلام : 
 مَن لَم يَتَعاهَدْ عِلمَهُ فِي الخَلاَءِ فَضَحَهُ فِي المَلاََء .
هر كه در خلوت به دانش خود رسيدگى نكند، علمش او را در ميان جمع رسوا سازد.
امام على عليه السلام : 
العامِلُ بِالعِلمِ كالسّائرِ عَلى الطّريقِ الواضِحِ .
عمل كننده به علم همچون رونده در راه روشن است.

بهره مند شدن از دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ بارها ـ مى فرمود : 
 اللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ مِن عِلمٍ لا يَنفَعُ ، و مِن قَلبٍ لا يَخشَعُ ، و مِن نَفسٍ لا تَشبَعُ ، و مِن دَعوَةٍ لا يُستَجابُ لَها .
 بارخدايا! به تو پناه مى برم از دانشى كه سود نبخشد و از دلى كه خاشع نباشد و از نفْسى كه سير نشود و از دعايى كه پذيرفته نگردد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ بارها ـ مى فرمود : 
اَللّهُمَّ إنّي أعوذُ بِكَ مِن عِلمٍ لا يَنفَعُ ، و قَلبٍ لا يَخشَعُ ، و دُعاءٍ لا يُسمَعُ ، و نَفسٍ لا تَشبَعُ .
بار خدايا! به تو پناه مى برم از دانشى كه سود نمى دهد و دلى كه خاشع نيست و دعايى كه شنيده نمى شود و نفسى كه سير نمى گردد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 العِلمُ الّذي لا يُعمَلُ بِهِ كالكَنزِ الّذي لا يُنفَقُ مِنهُ ، أتعَبَ صاحِبُهُ نَفسَهُ في جَمعِهِ ، و لَم يَصِلْ إلى نَفعِهِ .
 دانشى كه به كار بسته نشود، مانند گنجى است كه از آن خرج نشود. صاحب چنين گنجى براى اندوختنِ آن خود را به رنج افكنده و سودى از آن نبرده است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
رُبَّ حامِلِ فِقهٍ غَيرُ فَقيهٍ ، و مَن لَم يَنفَعْهُ عِلمُهُ ضَرَّهُ جَهلُهُ .
بسا فقه دانى كه فقيه نباشد . و كسى كه دانشش او را سود نرساند، نادانيش به او زيان رساند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
نَعوذُ بِاللّه ِ مِن عِلمٍ لا يَنفَعُ ؛ و هُوَ العِلمُ الّذي يُضادُّ العَمَلَ بِالإخلاصِ .
 به خدا پناه مى بريم از دانشى كه سود نمى بخشد و آن دانشى است كه دشمنِ عملِ خالصانه باشد.
امام على عليه السلام : 
لا خَيرَ في قَلبٍ لا يَخشَعُ، و عَينٍ لا تَدمَعُ ، و عِلمٍ لا يَنفَعُ .
در دلى كه خاشع نباشد و چشمى كه اشك نريزد و دانشى كه سود نبخشد خيرى نيست.
امام على عليه السلام : 
 رُبَّ عالِمٍ قَد قَتَلَهُ جَهلُهُ و عِلمُهُ مَعَهُ لا يَنفَعُهُ .
بسا دانشمندى كه نادانيش او را كُشت در حالى كه دانشش با او بود و سودش نرساند.
امام على عليه السلام :
 رُبَّ جاهِلٍ نَجاتُهُ جَهلُهُ .
 بسا نادانى كه نادانيش مايه نجات اوست.
امام على عليه السلام : 
  رُبَّ جَهلٍ أنفَعُ مِن حِلمٍ .
بسا نادانى اى كه از دانايى سودمندتر باشد.
امام على عليه السلام :
 عِلمٌ لا يَنفَعُ كَدَواءٍ لا يَنجَعُ .
 دانشى كه سود نبخشد، چون دارويى است كه اثر نكند.
امام على عليه السلام ـ در توصيف روزگار خود ـ فرمود :
أيُّها النّاسُ ، إنّا قَد أصبَحنا في دَهرٍ عَنودٍ ، و زَمَنٍ كَنودٍ (شَديدٍ) ، يُعَدُّ فيهِ المُحسِنُ مُسيئا ، و يَزدادُ الظّالِمُ فيهِ عُتُوّا، لا نَنتَفِعُ بِما عَلِمنا، و لا نَسألُ عَمّا جَهِلنا .
 اى مردم! ما در روزگارى منحرف و زمانه اى ناسپاس به سر مى بريم. نيكوكار، بدكار به شمار مى آيد و ستمكار بيش از پيش بر طغيانش مى افزايد. از آنچه مى دانيم بهره مند نمى شويم و آنچه را نمى دانيم نمى پرسيم.
امام على عليه السلام ـ در وصف پرهيزگاران ـ فرمود :
 غَضّوا أبصارَهُم عَمّا حَرَّمَ اللّه ُ عَلَيهِم ، و وَقَفوا أسماعَهُم عَلَى العِلمِ النّافِعِ لَهُم .
 از آنچه خداوند برايشان حرام كرده است، چشم فرو بستند و گوشهاى خود را وقف دانشى كردند كه برايشان سودمند است.

بر حذر داشتن از علم بدون عمل

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
كُلُّ عِلمٍ وَبالٌ عَلى صاحِبِهِ يَومَ القِيامَةِ إلاّ مَن عَمِلَ بِهِ
هر علمى در روز قيامت براى صاحب خود وبال است، مگر كسى كه به علمش عمل كند.
امام على عليه السلام : 
 قالَ رَجُلٌ : يا رَسولَ اللّه ِ ، ما يَنفي عَنّي حُجَّةَ الجَهلِ ؟ قالَ : العِلمُ ، قالَ : فَما يَنفي عَنّي حُجَّةَ العِلمِ ؟ قالَ : العَمَلُ
مردى گفت: اى رسول خدا! چه چيز حجّت نادانى را از من دور مى سازد؟ فرمود: دانش . گفت: چه چيز حجّت دانش را از من برمى دارد؟ فرمود: عمل.
امام على عليه السلام :
و إنَّ العالِمَ العامِلَ بِغَيرِ عِلمِهِ كالجاهِلِ الحائرِ (الجائرِ) الّذي لا يَستَفيقُ مِن جَهلِهِ ، بَلِ الحُجَّةُ عَلَيهِ أعظَمُ ، وَ الحَسرَةُ لَهُ ألزَمُ ، و هُوَ عِندَ اللّه ِ ألوَمُ
 دانايى كه برخلاف علمش عمل كند، به نادان سرگشته اى مى ماند كه از مستىِ نادانيش به هوش نيايد، بلكه حجّت بر چنين عالمى بزرگتر است و حسرتش بيشتر باشد و در پيشگاه خداوند، بيشتر سرزنش شود.
امام على عليه السلام : 
 عِلمٌ بِلا عَمَلٍ حُجَّةٌ للّه ِِ عَلَى العَبدِ
علمى كه به آن عمل نشود، حجّتى است براى خداوند بر بنده.
امام على عليه السلام :
الدّنيا كُلُّها جَهلٌ إلاّ مَواضِعَ العِلمِ ، وَ العِلمُ كُلُّه حُجَّةٌ إلاّ ما عُمِلَ بِهِ
 دنيا همه اش نادانى است، مگر آن جاها كه علم باشد و علم همه اش حجت است، مگر علمى كه به آن عمل شود.
امام على عليه السلام : 
 قَطَعَ العِلمُ عُذرَ المُتَعَلِّلينَ
علم، عذر و بهانه را از دست بهانه جويان گرفته است.
امام على عليه السلام : 
العِلمُ بِلا عَمَلٍ وَبالٌ ، العَمَلُ بِلا عِلمٍ ضَلالٌ
علمِ بدون عمل وبال است؛ عملِ بدون علم گمراهى است.
امام حسن عليه السلام :
 قَطَعَ العِلمُ عُذرَ المُتَعَلِّمينَ
 علم، براى فرا گيرندگان آن، جاى عذر و بهانه اى باقى نگذاشته است.
امام زين العابدين عليه السلام ـ در نامه خود به محمّد بن مسلم زهرى ـ نوشت : 
 كَفانا اللّه ُ و إيّاكَ مِنَ الفِتَنِ ، و رَحِمَكَ مِنَ النّارِ ، فقَد أصبَحتَ بِحالٍ يَنبَغي لِمَن عَرَفَكَ بِها أن يَرحَمَكَ ، فقَد أثقَلَتكَ نِعَمُ اللّه ِ بِما أصَحَّ مِن بَدَنِكَ ، و أطالَ مِن عُمُرِكَ ، و قامَت عَلَيكَ حُجَجُ اللّه ِ بِما حَمَّلَكَ مِن كِتابِهِ ، وَ فَقَّهَكَ فيهِ مِن دِينِهِ ، و عَرَّفَكَ مِن سُنَّةِ نَبِيِّهِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله ، (فَرضيَ) لَكَ في كُلِّ نِعمَةٍ أنعَمَ بِها عَلَيكَ ، و في كُلِّ حُجَّةٍ احتَجَّ بِها عَلَيكَ الفَرضَ (بما) قَضى
خداوند ما و تو را از فتنه ها نگه دارد و به تو از آتش دوزخ رحم كند؛ چه، تو به حال و روزى افتاده اى كه سزاست هر كس تو را بدان حال ببيند برايت دلسوزى كند؛ زيرا نعمتهاى خداوند تو را سنگين بار كرده است: تنى سالم و عمرى دراز به تو داده است. حجّتهاى خدا بر تو اقامه شده است؛ زيرا كه تو را قرآن دان كرده و در دينش فقيه گردانيده و سنّت پيامبرش محمّد صلى الله عليه و آله را به تو شناسانده است. در هر نعمتى كه به تو داده و در هر حجّتى كه برايت آورده، وظيفه اى مقرّر فرموده است.

خطر عالِمِ رسوا و عابدِ نادان

امام على عليه السلام : 
 قَصَمَ ظَهري عالِمٌ مُتَهَتِّكٌ، و جاهِلٌ مُتَنَسِّكٌ ، فالجاهِلُ يَغُشُّ النّاسَ بِتَنَسُّكِهِ ، و العالِمُ يُنَفِّرُهُم بِتَهَتُّكِهِ .
دانشمندِ پرده در و عابد نادان، پشت مرا شكستند؛ زيرا نادان با عبادت خود مردم را فريب مى دهد و دانشمند با تباه كارى هاى خود آنان را فرارى مى دهد.
امام على عليه السلام :
قَطَعَ ظَهري رَجُلانِ مِنَ الدّنيا : رَجُلٌ عَليمُ اللِّسانِ فاسِقٌ ، و رَجُلٌ جاهِلُ القَلبِ ناسِكٌ ، هذا يَصُدُّ بِلِسانِهِ عَن فِسقِهِ ، و هذا بِنُسُكِهِ عَن جَهلِهِ ، فَاتَّقوا الفاسِقَ مِنَ العُلَماءِ ، و الجاهِلَ مِنَ المُتَعَبِّدينَ ، اُولئكَ فِتنَةُ كُلِّ مَفتونٍ ، فإنّي سَمِعتُ رَسولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله يَقولُ : يا عَلِيُّ ، هَلاكُ اُمَّتي عَلى يَدَي (كُلِّ) مُنافِقٍ عَليمِ اللِّسانِ .
 در دنيا دو كس پشت مرا شكستند: مرد زبان بازِ تبهكار و مرد نادانْ روانِ عبادت پيشه. او با زبان خود تبهكاريش را مى پوشاند و اين با عبادتِ خود نادانيش را. پس، از علماىِ تبهكار و عبادت پيشگانِ نادان بپرهيزيد كه اينان مايه اغواى هر ساده لوح اغوا شده اى هستند. از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمايد: اى على! هلاكت امّت من به دست منافقان زبان باز است.
 
 امام باقر عليه السلام :
إيّاكُم وَ الجُهّالَ مِنَ المُتَعَبِّدينَ، و الفُجّارَ مِنَ العُلَماءِ ؛ فَإنَّهُم فِتنَةُ كُلِّ مَفتونٍ .
 زنهار از عابدانِ نادان و علماىِ نابكار؛ زيرا اينها مايه فريب هر فريب خورده اى هستند.
امام صادق عليه السلام :
 قَطَعَ ظَهري اثنانِ : عالِمٌ مُتَهَتِّكٌ ، و جاهِلٌ مُتَنَسِّكٌ ، هذا يَصُدُّ النّاسَ عَن عِلمِهِ بِتَهَتُّكِهِ ، و هذا يَصُدُّ النّاسَ عَن نُسُكِهِ بِجَهلِهِ .
 دو كس پشت مرا شكستند: دانشمندِ پرده در و عابدِ نادان. آن يكى با زشت كاريهاى خود مردم را از علمش باز مى دارد و اين يكى با نادانىِ خود آنها را از عبادتش باز مى دارد.

پرهيز از خيانت در علم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
تَناصَحوا فِي العِلمِ ؛ فإنَّ خِيانَةَ أحَدِكُم في عِلمِهِ أشَدُّ مِن خِيانَتِهِ في مالِهِ ، و إنَّ اللّه َ سائلُكُم يَومَ القِيامَةِ .
در دانش با يكديگر يكرنگ باشيد؛ زيرا خيانت هر يك از شما در علمش، بدتر از خيانت كردن در مال است و در روز قيامت خداوند از شما بازخواست مى كند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 تَناصَحوا فِي العِلمِ ، و لا يَكتُمْ بَعضُكُم بَعضا ؛ فإنَّ خِيانَةً في العِلمِ أشَدُّ مِن خِيانَةٍ فِي المالِ .
در علم با يكديگر يكرنگ باشيد و دانش خويش را از هم پنهان مداريد؛ زيرا خيانت در علم، بدتر از خيانت در مال است.

اهتمام دانشمندان

خضر عليه السلام ـ در پاسخ موسى كه گفت: مرا سفارشى كن ـ گفت :

 تَعَلَّمْ ما تَعَلَّمُ لِتَعمَلَ بِهِ ، و لا تَعَلَّمْهُ لِتُحَدِّثَ بِهِ ، فيَكونَ عَلَيكَ بُورُهُ ، و يَكونَ عَلى غَيرِكَ نُورُهُ .
 آنچه مى آموزى براى عمل كردن بياموز و براى بازگو كردن نياموز، كه در اين صورت هلاكتش از آنِ تو خواهد بود و روشناييش از آنِ ديگرى.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 كونوا لِلعِلمِ وُعاةً ، و لا تَكونوا لَهُ رُواةً .
دريابنده علم باشيد، نه روايت كننده آن.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 هِمَّةُ العُلَماءِ الوِعايَةُ ، و هِمَّةُ السُّفَهاءِ الرِّوايَةُ .
اهتمام دانايان به فهميدن است و اهتمام نادانان به روايت كردن.
امام على عليه السلام :
اعقِلوا الخَبَرَ إذا سَمِعتُموهُ عَقلَ رِعايَةٍ لا عَقلَ رِوايَةٍ ؛ فإنَّ رُواةَ العِلمِ كَثيرٌ و رُعاتَهُ قَليلٌ .
 هر گاه خبرى را شنيديد، در انديشه به كار بستن آن باشيد، نه به فكر نقل كردنش؛ زيرا بازگو كنندگان دانش بسيارند و به كار برندگان آن اندك.
 امام على عليه السلام : 
 عِلمُ المُنافِقِ في لِسانِهِ ، عِلمُ المُؤمِنِ في عَمَلِهِ .
دانشِ منافق در زبان اوست و دانش مؤمن در كردار او.
امام على عليه السلام :
 أوضَعُ العِلمِ ما وُقِفَ عَلَى اللِّسانِ ، و أرفَعُهُ ما ظَهَرَ في الجَوارِحِ و الأركانِ .
 پست ترين دانش، آن دانشى است كه از زبان فراتر نرود و ارجمندترين دانش، آن دانشى است كه در اعضا و جوارح نمودار شود.
امام صادق عليه السلام : 
تَعَلَّموا ما شِئتُم أن تَعَلَّموا ، فلَن يَنفَعَكُمُ اللّه ُ بِالعِلمِ حَتّى تَعمَلوا بِهِ ؛ لأِنَّ العُلَماءَ هِمَّتُهُمُ الرِّعايَةُ ، وَ السُّفَهاءَ هِمَّتُهُمُ الرِّوايَةُ .
هر اندازه كه دلتان مى خواهد بياموزيد، اما [بدانيد كه] تا به علم عمل نكنيد خداوند هرگز از آن به شما سودى نمى رساند؛ زيرا كه دانايان به عمل كردن [به علم] اهتمام مى ورزند و نادانان به روايت كردن [علم].

عالمان امر كننده بى عمل

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 إنَّ أشَدَّ أهلِ النّارِ نَدامَةً و حَسرَةً رَجُلٌ دَعا عَبدا إلَى اللّه ِ عَزَّ و جلَّ فَاستَجابَ لَهُ و قَبِلَ مِنهُ و أطاعَ اللّه َ عَزَّ و جلَّ فَأدخَلَهُ اللّه ُ الجَنَّةَ ، و أدخَلَ الدّاعِيَ النّارَ بِتَركِهِ عِلمَهُ و اتِّباعِهِ الهَوى
پشيمان ترين و پُر حسرت ترين دوزخيان، مردى است كه بنده اى را به راه خداوند عزّ و جلّ فرا خواند و او دعوتش را بپذيرد و خداوند عزّ و جلّ را اطاعت كند و خداوند به بهشتش برد و دعوت كننده را به سبب فرو گذاشتن عمل و پيروى از هوا و هوس به دوزخ برد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
يَطَّلِعُ قَومٌ مِن أهلِ الجَنَّةِ عَلى قَومٍ مِن أهلِ النّارِ فيَقولونَ : ما أدخَلَكُمُ النَّارَ و قَد دَخَلنا الجَنَّةَ لِفَضلِ تَأديبِكُم و تَعليمِكُم ؟ ! فيَقولونَ : إنّا كُنّا نَأمُرُ بِالخَيرِ و لا نَفعَلُهُ
گروهى از بهشتيان، به گروهى از دوزخيان مى نگرند و مى گويند: ما به بركت آموزش و پرورش شما به بهشت رفتيم. چه شده است كه شما خود به دوزخ افتاده ايد؟ گويند: ما به نيكى فرمان مى داديم و خود به آن عمل نمى كرديم.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن تَعَلَّمَ العِلمَ و لَم يَعمَلْ بِما فيهِ حَشَرَهُ اللّه ُ يَومَ القِيامَةِ أعمى
هر كس دانش بياموزد و به آن عمل نكند، خداوند در روز قيامت او را نابينا محشور فرمايد.
 پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 يُؤتى بِعُلَماءِ السُّوءِ يَومَ القِيامَةِ فيُقذَفونَ في نارِ جَهَنَّمَ ، فيَدورُ أحَدُهُم في جَهَنَّمَ بِقُصْبِهِ كَما يَدورُ الحِمارُ بِالرَّحى ، فيقالُ لَهُ : يا وَيلَكَ بِكَ اهتَدَينا فَما بالُكَ ؟ ! قالَ : إنّي كُنتُ اُخالِفُ ما كُنتُ أنهاكُم
 روز قيامت، عالمان بدكردار آورده و به آتش دوزخ افكنده مى شوند و هر يك از آنها، مانند خر آسيا، دور خود مى چرخد. به او گفته مى شود: واى بر تو! ما به واسطه تو به راه راست آمديم و اينك تو را چه شده است؟ مى گويد: من بر خلاف آنچه شما را از آن باز مى داشتم عمل مى كردم.
امام على عليه السلام : 
 أعظَمُ النّاسِ وِزرا العُلَماءُ المُفَرِّطونَ
گنه كارترين مردم، عالمانِ تقصيركار (كوتاهى كننده در عمل) هستند.
امام على عليه السلام :
 أشَدُّ النّاسِ نَدَما عِندَ المَوتِ العُلَماءُ غَيرُ العامِلينَ
 پشيمانترين مردم در هنگام مرگ، عالمانِ بى عملند.
امام باقر عليه السلام : 
 إنَّ أشَدَّ النّاسِ حَسرَةً يَومَ القِيامَةِ الّذينَ وَصَفوا العَدلَ ثُمَّ خالَفوهُ ، و هُوَ قَولُ اللّه ِ تَعالى : «أنْ تَقولَ نَفْسٌ يا حَسرَتى عَلى ما فَرَّطتُ في جَنْبِ اللّه ِ»
در روز قيامت، بيش از همه، كسانى افسوس خورَند كه دم از عدالت زنند و برخلاف آن عمل كنند و اين فرموده خداوند متعال است كه: «تا كسى نگويد: دريغا كه در كار خدا كوتاهى كردم».
امام باقر عليه السلام ـ خطاب به خيثمه ـ فرمود :
 أبلِغْ شيعَتَنا أنَّهُ لا يُنالُ ما عِندَ اللّه ِ إلاّ بِالعَمَلِ ، و أبلِغْ شيعَتَنا أنَّ أعظَمَ النّاسِ حَسرَةً يَومَ القِيامَةِ مَن وَصَفَ عَدلاً ثُمَّ خالَفَهُ إلى غَيرِهِ
 به شيعيان ما پيغام ده كه آنچه نزد خداست جز با عمل به دست نمى آيد؛ به شيعيان ما پيغام ده كه در روز قيامت بيشترين افسوس را كسى خورَد كه عدالتى را بستايد و خود برخلاف آن رفتار كند.
امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه «آنها و گمراهان را سرنگون در جهنم اندازند» ـ فرمود :
 نَزَلَتْ في قَومٍ وَصَفوا عَدلاً ثُمَّ خالَفوهُ إلى غَيرِهِ
 اين آيه درباره مردمى نازل شده كه عدالتى را وصف و خود بر خلاف آن رفتار كنند.
امام صادق عليه السلام ـ خطاب به ازدى ـ فرمود : 
 أبلِغْ مَوالينا عَنّا السَّلامَ و أخبِرْهُم أنّا لا نُغني عَنهُم مِنَ اللّه ِ شَيئا إلاّ بِعَمَلٍ ، و أنَّهُم لَن يَنالوا وَلايَتَنا إلاّ بِعَمَلٍ أو وَرَعٍ ، و أنَّ أشدَّ النّاسِ حَسرَةً يَومَ القِيامَةِ مَن وَصَفَ عَدلاً ثُمَّ خالَفَهُ إلى غَيرِهِ
سلام ما را به دوستدارانمان برسان و با خبرشان كن كه در برابر خداوند از ما كارى براى آنها ساخته نيست، جز اين كه عمل كنند و هرگز به ولايت ما دست نيابند مگر با عمل و پارسايى، و پر حسرت ترين مردم در روز قيامت كسى است كه عدالتى را وصف و خود برخلاف آن رفتار كند.
عيسى عليه السلام :
 أشقَى النّاسِ مَن هُوَ مَعروفٌ عِندَ النّاسِ بِعِلمِهِ مَجهولٌ بِعَمَلِهِ
 بد بخت ترين انسانها كسى است كه نزد مردم به علم شناخته و به عمل نشناخته باشد.

سزاى خطيبان بى عمل

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
أتَيتُ لَيلَةَ اُسرِيَ بي عَلى قَومٍ تُقرَضُ شِفاهُهُم بِمَقاريضَ مِن نارٍ كُلَّما قُرِضَت وَفَت . ، فقُلتُ : يا جِبريلُ ، مَن هؤلاءِ ؟ قالَ : خُطَباءُ اُمَّتِكَ الّذينَ يَقولونَ ما لا يَفعَلونَ ، و يَقرَؤونَ كِتابَ اللّه ِ و لا يَعمَلونَ بِهِ .
در شب معراج بر مردمى گذشتم كه لبانشان را با قيچيهاى از آتش مى بُريدند و هر بار كه لبانشان قيچى مى شد، دوباره به حال اول برمى گشت. پرسيدم: اى جبرئيل! اينها كيانند؟ گفت: آن دسته از خطيبان امّت تو هستند كه مى گويند و عمل نمى كنند و كتاب خدا را مى خوانند و آن را به كار نمى بندند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَرَرتُ لَيلَةَ اُسرِيَ بي بِأقوامٍ تُقرَضُ شِفاهُهُم بِمَقاريضَ مِن نارٍ ، قُلتُ : مَن هؤلاءِ يا جِبريلُ ؟ قالَ: خُطَباءُ اُمَّتِكَ الّذينَ يَقولونَ ما لا يَفعَلونَ 
در شب معراج، بر عدّه اى گذشتم كه لبانشان را با قيچيهاى از آتش مى بُريدند. گفتم: اى جبرئيل! اينها كيستند؟ گفت: آن دسته از خطيبان امّت تو هستند، كه مى گويند و عمل نمى كنند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
رَأيتُ لَيلَةَ اُسرِيَ بي إلَى السَّماءِ قَوما تُقرَضُ شِفاهُهُم بِمَقاريضَ مِن نارٍ ثُمَّ تُرمى ، فقُلتُ : يا جَبرَئيلُ ، مَن هؤلاءِ ؟ فقالَ : خُطَباءُ اُمَّتِكَ ، يَأمُرونَ النّاسَ بِالبِرِّ و يَنسَونَ أنفُسَهُم و هُم يَتلونَ الكِتابَ أ فَلا يَعقِلونَ ؟ ! 
 در شب معراج گروهى را ديدم كه لبانشان را با قيچيهاى آتشين مى بُريدند و دور مى انداختند. پرسيدم: اى جبرئيل! اينها كيانند؟ گفت: خطيبان امّت تو هستند كه مردم را به نيكيها فرمان مى دهند و خود را از ياد مى برند، در حالى كه كتاب خدا را تلاوت مى كنند. آيا تعقّل نمى ورزند؟

سختگيرى در كيفر عالِم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 الزَّبانِيَةُ أسرَعُ إلى فَسَقَةِ حَمَلَةِ القُرآنِ مِنهُم إلى عَبَدَةِ الأوثانِ ، فيَقولونَ : يُبدَأ بِنا قَبلَ عَبَدَةِ الأوثانِ ! فيُقالُ لَهُم : لَيسَ مَن يَعلَمُ كَمَن لا يَعلَمُ ! .
زبانيه (نگهبانان دوزخ) به سوى قرآن دانان نابكار زودتر مى شتابند تا به سوى بت پرستان و آنها مى گويند: پيش از بت پرستان از ما آغاز مى كنند؟! در جوابشان گفته مى شود: دانا مانند نادان نيست.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ وقتى از سبب گريه ايشان به گاه يادآورى گرفتارى امّت از تبهكارى عالمان را جويا شدند ـ فرمود : 
رَحمَةً لِلأشقِياءِ ، يَقولُ اللّه ُ تَعالى : «و لَو تَرى إذْ فَزِعوا فَلا فَوتَ و اُخِذوا مِن مَكانٍ قَريبٍ» . يَعني : العُلَماءَ و الفُقَهاءَ .
دلم به حال تيره بختان مى سوزد. خداوند متعال مى فرمايد: «اگر ببينى، آن گاه كه سخت بترسند و رهاييشان نباشد و از مكانى نزديك گرفتارشان سازند» مقصود خدا، عالمان و فقيهانند.
امام على عليه السلام :
لا يَستَوي عِندَ اللّه ِ في العُقوبَةِ الّذينَ يَعلَمونَ و الّذينَ لا يَعلَمونَ ، نَفَعَنا اللّه ُ و إيّاكُم بِما عَلِمنا ، و جَعَلَهُ لِوَجهِهِ خالِصا ، إنَّهُ سَميعٌ مُجيبٌ .
 كيفر كسانى كه مى دانند و كسانى كه نمى دانند، نزد خداوند يكسان نيست. خداوند ما و شما را از علمى كه داريم بهره مند سازد و آن را براى خود خالص گرداند، همانا او شنوا و پذيرنده [دعا ]است.
امام صادق عليه السلام :
 إنَّهُ يُغفَرُ لِلجاهِلِ سَبعونَ ذَنبا قَبلَ أن يُغفَرَ لِلعالِمِ ذَنبٌ واحِـدٌ .
 از نادان هفتاد گناه آمرزيده مى شود پيش از آن كه يك گناه از دانا آمرزيده شود.

كمترين كيفر عالِم

  أوحى اللّه ُ عَزَّ و جلَّ إلى داوُودَ عليه السلام :
 لا تَجعَل بَيني و بَينَكَ عالِما مَفتونا بِالدّنيا ؛ فيَصُدَّكَ عَن طَريقِ مَحَبَّتي ، فإنَّ اُولئكَ قُطّاعُ طَريقِ عِبادي المُريدينَ ، إنَّ أدنى ما أنا صانِعٌ بِهِم أن أنزَعَ حَلاوَةَ مُناجاتي مِن قُلوبِهِم .
امام صادق عليه السلام : خداوند عزّ و جلّ به داوود عليه السلام وحى فرمود كه: ميان من و خود، عالمِ فريفته دنيا را واسطه مكن كه تو را از راه محبّت من باز مى دارد. اينان راهزنان بندگان جوياى من هستند. كمترين كارى كه با اينها بكنم اين است كه حلاوتِ مناجات خود را از دلهايشان بَركَنَم.
بحار الأنوار: خداوند تبارك و تعالى به داوود عليه السلام وحى فرمود: 
 إنَّ أهوَنَ ما أنا صانِعٌ بِعالِمٍ غَيرِ عامِلٍ بِعِلمِه أشَدُّ مِن سَبعينَ عُقوبَةً أن اُخرِجَ مِن قَلبهِ حَلاوَةَ ذِكري .
كمترين كارى كه با عالِم بى عمل بكنم، سخت تر از هفتاد كيفر است و آن اين است كه شيرينى يادم را از دل او بيرون مى برم.
امام كاظم عليه السلام : خداوند متعال به داوود عليه السلام وحى فرمود كه:
قُل لِعِبادي : لا يَجعَلوا بَيني و بَينَهُم عالِما مَفتونا بِالدّنيا ؛ فيَصُدَّهُم عَن ذِكري و عَن طَريقِ مَحَبَّتي و مُناجاتي ، اُولئكَ قُطّاعُ الطَّريقِ مِن عِبادي ، إنَّ أدنى ما أنا صانِعٌ بِهِم أن أنزَعَ حَلاوَةَ مَحَبَّتي و مُناجاتي مِن قُلوبِهِم .
 به بندگانم بگو: ميان من و خودشان، عالِمِ فريفته دنيا را واسطه نكنند كه آنها را از ياد من و از راه محبّت من و مناجات با من باز مى دارد. آنان راهزنان بندگان من هستند. كمترين كارى كه با آنها بكنم اين است كه شيرينى محبّت و مناجاتم را از دلهايشان بَركَنَم.

سخت عذابترين مردم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 إنَّ أهلَ النّارِ لَيَتَأذَّونَ مِن ريحِ العالِمِ التّارِكِ لِعِلمِهِ 
 دوزخيان از بوى گند عالم بى عمل، در آزارند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 إنَّ في جَهَنَّمَ رَحىً تَطحَنُ عُلَماءَ السّوءِ طَحنا 
در دوزخ آسيابى است كه علماى بدكردار را به سختى آرد مى كند.
 
 پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
إنَّ في جَهَنَّمَ رَحىً تَطحَنُ جَبابِرَةَ العُلَماءِ طَحنا
 در دوزخ آسيابى است، كه علماى متكبّر را كاملاً آرد مى كند.
امام على عليه السلام : 
السُّلطانُ الجائرُ و العالِمُ الفاجِرُ أشَدُّ النّاسِ نِكايَةً
فرمانرواى ستمكار و عالِم نابكار سخت ترين كيفر را دارند.
امام على عليه السلام : 
وَقودُ النّارِ يَومَ القِيامَةِ كُلُّ غَنِيٍّ بَخِلَ بِمالِه عَلَى الفُقَراءِ ، و كُلُّ عالِمٍ باعَ الدِّينَ بِالدّنيا .
هيزم آتش در روز قيامت، هر توانگرى است كه از بخشيدنِ مال خود به نيازمندان مضايقه كند و هر عالمى است كه دين را به دنيا بفروشد.
امام صادق عليه السلام : 
 أشَدُّ النّاسِ عَذابا عالِمٌ لا يُنتَفَعُ مِن عِلمِهِ بِشَيءٍ .
در ميان مردمان [گنهكار ]سخت ترين عذاب را عالمى دارد، كه از علم خود كمترين سودى نبرد.

لغزش عالم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
  اِحذَروا زَلَّةَ العالِمِ ؛ فإنَّ زَلَّتَهُ تُكَبكِبُهُ فِي النّارِ
 از لغزش عالِم بپرهيزيد؛ زيرا لغزش او، وى را در آتش سرنگون مى سازد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 إنَّ الصَّفا الزَّلاّلَ الّذي لا تَثبُتُ عَلَيهِ أقدامُ العُلَماءِ الطَّمَعُ .
آن تخته سنگ صاف و لغزنده اى كه گامهاى عالمان روى آن مى لغزد، طمع است.
امام على عليه السلام :
 زَلَّةُ العالِمِ كانكِسارِ السَّفينَةِ تَغرَقُ ، و تُغرِقُ .
 لغزش عالم مانند شكسته شدن كشتى است كه سرنشينان خود را غرق مى كند و خودش هم غرق مى شود.
امام على عليه السلام : 
 زَلَّةُ العالِمِ تُفسِدُ عَوالِمَ .
لغزش عالِم عالَمهايى را تباه مى كند.
امام على عليه السلام :
  لا زَلَّةَ أشَدُّ مِن زَلَّةِ عالِمٍ .
 لغزشى سخت تر از لغزش عالِم نيست.
امام على عليه السلام :
إنَّ كَلامَ الحُكَماءِ إذا كانَ صَوابا كانَ دَواءً ، و إذا كانَ خَطَأً كانَ داءً .
 گفتار حكيمان اگر درست باشد داروست و اگر نادرست باشد درد است.
امام على عليه السلام : 
 زَلَّةُ المُتَوَقّي أشَدُّ زَلَّةٍ .
لغزش احتياط كار، سخت ترين لغزش است.
امام على عليه السلام : 
زَلَّةُ العالِمِ كَبيرَةُ الجِنايَةِ .
لغزش عالِم، جرم بزرگى است

علماى بد

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 ألا إنَّ شَرَّ الشّرِّ شِرارُ العُلَماءِ ، و إنَّ خَيرَ الخَيرِ خِيارُ العُلَماءِ .
 بدانيد كه بدترين بدها، عالمانِ بد و خوبترين خوب ها، عالمانِ خوبند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ به پرسش از بدترين مردم ـ فرمود : 
 العُلَماءُ إذا فَسَدوا .
عالمان، آنگاه كه فاسد شوند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
اِعلَمْ أنَّ كُلَّ شَيءٍ إذا فَسَدَ فَالمِلحُ دَواؤهُ ، فإذا فَسَدَ المِلحُ فلَيسَ لَهُ دَواءٌ .
 بدان، هرچه بگندد دارويش نمك است، اما اگر نمك بگندد، دارويى ندارد.
امام عسكرى عليه السلام : 
 قيلَ لأمير المؤمنين عليه السلام : مَن خيرُ خَلقِ اللّه ِ بعدَ أئمَّةِ الهُدى و مصابيحُ الدُّجى؟ قالَ : العُلَماءُ إذا صَلَحوا ، قيلَ : فمَن شِرارُ خَلقِ اللّه ِ بَعدَ إبليسَ و فِرعَونَ و نُمرودَ ، و بَعدَ المُتَسَمّينَ بِأسمائكُم ··· ؟ قالَ : العُلَماءُ إذا فَسَدوا ، هُمُ المُظهِرونَ لِلأباطيلِ ، الكاتِمونَ لِلحَقائقِ .
به امام على عليه السلام گفته شد بهترين مردم بعد از ائمه عليهم السلام چه كسانى هستند؟ حضرت فرمود : عالمانِ صالح. عرض شد: بعد از ابليس و فرعون و نمرود و بعد از كسانى كه نام شما را روى خود مى گذارند··· بدترين خلق خدا چه كسانى هستند؟ فرمود: عالمانِ فاسد، همانان كه باطلها را آشكار مى سازند و حقايق را كتمان مى كنند.

نكوهش عالمان بدكردار

عيسى عليه السلام : 
 
وَيلَكُم عُلَماءَ سوءٍ ! الأجرَ تَأخُذونَ و العَمَلَ تُضَيِّعونَ ، يُوشِكُ ربُّ العَملِ أن يقبَلَ عَملَهُ ، و يوشِكُ أن يَخرُجوا مِن ضيقِ الدُّنيا إلى ظُلمَةِ القَبرِ .
واى بر شما، اى عالمانِ بدكردار! مُزد مى گيريد و عمل را فرو مى گذاريد . ، زود باشد كه صاحب كار، عملش پذيرفته شود و زود باشد كه از تنگناى دنيا به تاريكى گور برده شوند.
 
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 أشرارُ عُلَماءِ اُمَّتِنا المُضِلّونَ عَنّا ، القاطِعونَ لِلطُّرُقِ إلَينا ، المُسَمُّونَ أضدادَنا بأسمائنا ، المُلَقِّبونَ أندادَنا بِألقابِنا ، يُصَلُّونَ عَلَيهِم و هُم لِلَّعنِ مُستَحِقّونَ .
عالمانِ بدكردار امّت ما كسانى هستند كه مردم را از راه ما به در مى برند، رهزنان راه ما هستند، دشمنان ما را به نامهاى ما مى خوانند، همتايان ما را به القاب ما ملقّب مى سازند و بر آنها درود مى فرستند، در حالى كه آنها سزاوار لعن و نفرينند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
وَيلٌ لاُِمَّتي مِن عُلَماءِ السُّوءِ ! .
واى بر امّت من، از دست عالمانِ بدكردار.
امام عسكرى عليه السلام ـ در وصف عالمان بدكردار ـ فرمود : 
 و هُم أضَرُّ عَلى ضُعَفاءِ شيعَتِنا مِن جَيشِ يَزيدَ عَلى الحُسَينِ بنِ عَلِيٍّ عليهما السلام و أصحابِهِ ، فإنَّهُم يَسلُبونَهُمُ الأرواحَ و الأموالَ ، و هؤلاءِ عُلَماءُ السُّوءِ ··· يُدخِلونَ الشَّكَّ و الشُّبهَةَ عَلى ضُعَفاءِ شيعَتِنا فيُضِلّونَهُم .
زيان آنها براى شيعيان ناتوان (آسيب پذير) ما بيشتر از زيان سپاه يزيد براى حسين بن على عليهما السلام و ياران اوست؛ زيرا آنها جان و مال ايشان را گرفتند و اين علماى بدكردار ··· در دل شيعيان ناتوان ما شكّ و شبهه مى اندازند و گمراهشان مى كنند.

كسى كه در شمار اهل علم نيست

عيسى عليه السلام : 
كَيفَ يَكونُ مِن أهلِ العِلمِ مَن سخِطَ رِزقَهُ ، وَ احتَقَرَ مَنزِلَتَهُ ، و قد عَلِمَ أنَّ ذلكَ مِن عِلمِ اللّه ِ و قُدرَتِهِ؟ ! 
چگونه از اهل علم باشد كسى كه از روزىِ خود ناخشنود است و موقعيّت خويش را كوچك مى شمارد، در حالى كه مى داند اين امور با علم و قدرت (تقدير) خداست؟
 
عيسى عليه السلام : 
كَيفَ يَكونُ مِن أهلِ العِلمِ مَنِ اتَّهَمَ اللّه َ فيما قَضى لَهُ ؛ فلَيسَ يَرضى شَيئا أصابَهُ ؟ ! .
چگونه از جمله اهل علم باشد كسى كه خدا را در آنچه برايش حكم و مقدّر كرده است متّهم مى سازد و از آنچه به او مى رسد خشنود نيست؟
عيسى عليه السلام : 
كَيفَ يَكونُ مِن أهلِ العِلمِ مَن دُنياهُ عِندَهُ آثَرُ مِن آخِرَتِهِ و هُوَ مُقبِلٌ عَلى دُنياهُ ، و ما يَضُرُّهُ أحَبُّ إلَيهِ مِمّا يَنفَعُهُ؟ ! .
چگونه در شمار اهل علم باشد كسى كه دنياى خود را بر آخرتش ترجيح مى دهد و به دنيا روى آورده است و آنچه را به او زيان مى زند دوست تر دارد از آنچه به او سود مى رساند؟
عيسى عليه السلام : 
كَيفَ يَكونُ مِن أهلِ العِلمِ مَن يَطلُبُ الكَلامَ لِيُخبِرَ بِهِ ، و لا يَطلُبُ لِيَعمَلَ بِهِ ؟ ! .
چگونه از اهل علم باشد كسى كه سخن را فرا مى گيرد براى اين كه بازگو كند و فرايش نمى گيرد براى اين كه به آن عمل كند؟
عيسى عليه السلام :
 كَيفَ يَكونُ مِن أهلِ العِلمِ مَن هُوَ في مَسيرِهِ إلى آخِرَتِهِ و هُوَ مُقبِلٌ عَلى دُنياهُ ، و ما يَضُرُّهُ أحَبُّ إلَيهِ مِمّا يَنفَعُهُ ؟ ! .
 چگونه از شمار اهل علم است كسى كه رهسپار آخرت است اما به دنيا رو كرده است و آنچه را به او زيان مى زند دوست تر دارد از آنچه به او سود مى رساند؟

خطر افزايش علم، بى عمل

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 مَنِ ازدادَ عِلما و لَم يَزدَدْ هُدىً ، لَم يَزدَدْ مِنَ اللّه ِ إلاّ بُعدا .
 هر كه علمش فزونى گيرد و هدايتش افزون نشود، جز بر دورى او از خدا افزوده نگردد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَنِ ازدادَ في العِلمِ رُشدا فلَم يَزدَدْ فِي الدّنيا زُهدا ، لَم يَزدَدْ مِنَ اللّه ِ إلاّ بُعدا .
هر كه بر پيشرفت علميش افزوده شود امّا بر بى رغبتى او به دنيا افزوده نگردد، جز بر دوريش از خدا افزوده نشود.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
مَن أحَبَّ الدّنيا ذَهَبَ خَوفُ الآخِرَةِ مِن قَلبِهِ ، و ما آتَى اللّه ُ عَبدا عِلما فَازدادَ لِلدّنيا حُبّا إلاّ ازدادَ مِنَ اللّه ِ تَعالى بُعدا ، وَ ازدادَ تَعالى عَلَيهِ غَضَبا .
هر كه دنيا را دوست داشته باشد، ترس آخرت از دلش برود. و خدا به هر كس دانشى دهد و او دنيا دوست تر شود، جز اين نيست كه از خداوند متعال دورتر و خشم خدا بر او افزونتر شود.
 
امام صادق عليه السلام : 
مَنِ ازدادَ في اللّه ِ عِلما ، وَ ازدادَ لِلدّنيا حُبّا ، ازدادَ مِنَ اللّه ِ بُعدا ، وَ ازدادَ اللّه ُ عَلَيهِ غَضَبا .
هر كه علمش به خدا افزونتر شود و دنيا دوستيش فزونى گيرد، بر دورى او از خدا و خشم خدا از او افزوده شود.

عالمان و آميزش با زمام داران

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
  الفُقَهاءُ اُمَناءُ الرُّسُلِ ما لَم يَدخُلوا فِي الدّنيا و يَتَّبِعوا السُّلطانَ ، فإذا فَعَلوا ذلكَ فَاحذَروهُم
 فقيهان، اُمناى پيامبرانند، تا زمانى كه دنيايى نشوند و از سلطان پيروى نكنند. پس، هر گاه چنين كردند از آنان بر حذر باشيد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 الفُقَهاءُ اُمَناءُ الرُّسُلِ ما لَم يَدخُلوا فِي الدّنيا . قيلَ : يا رَسولَ اللّه ِ ، و ما دُخولُهُم فِي الدّنيا ؟ فقالَ : اتِّباعُ السُّلطانِ ، فإذا فَعَلوا ذلكَ فَاحذَروهُم عَلى أديانِكُم
 فقيهان، اُمناى پيامبرانند، تا زمانى دنيايى نشوند. عرض شد: اى رسول خدا! دنيايى شدن آنها به چيست؟ فرمود: پيروى كردن از سلطان. پس، هر گاه چنين كردند نسبت به دين خود از آنها بر حذر باشيد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
العُلَماءُ اُمَناءُ الرُّسُلِ ما لَم يُخالِطوا السُّلطانَ و يُداخِلوا الدّنيا، فإذا خالَطوا السُّلطانَ و داخَلوا الدّنيا فَقد خانُوا الرُّسُلَ فَاحذَروهُم
عالمان، اُمناى پيامبرانند، تا زمانى كه با سلطان درنياميزند و دنيايى نشوند. پس، هر گاه با سلطان در آميختند و دنيايى شدند، به پيامبران خيانت كرده اند ، پس از آنها حذر كنيد.
امام صادق عليه السلام : 
مَلعونٌ مَلعونٌ عالِمٌ يَؤمُّ سُلطانا جائرا ، مُعينا لَهُ عَلى جَورِهِ
ملعون است، ملعون است، آن عالمى كه پيشواى سلطانى ستمگر باشد و او را در ستمگريش يارى دهد.

عالمانِ در خور اتّهام و بدبينى

عيسى عليه السلام : 
 
 الدِّينارُ داءُ الدِّينِ ، و العالِمُ طَبيبُ الدِّينِ ، فإذا رَأيتُمُ الطَّبيبَ يَجُرُّ الدّاءَ إلى نَفسِهِ فَاتَّهِموهُ ، وَ اعلَموا أنَّهُ غَيرُ ناصِحٍ لِغَيرِهِ
دينار، مرض دين است و عالِم، پزشك دين. پس، هر گاه ديديد كه پزشك به اين مرض مبتلا شده است به او بدگمان باشيد و بدانيد كه او خيرخواه ديگران نيست.
امام صادق عليه السلام : 
 إذا رَأيتُمُ العالِمَ مُحِبّا لِلدّنيا فَاتَّهِموهُ عَلى دِينِكُم ؛ فإنَّ كُلَّ مُحِبٍّ يَحوطُ بِما أحَبَّ
هر گاه عالِم را دوستدار دنيا ديديد، نسبت به دين خود به او بد بين باشيد؛ زيرا هر دوستدارى برگردِ محبوبِ خود مى گردد.

تفسير علم

خضر عليه السلام ـ در سفارش به موسى عليه السلام ـ گفت : 

  أشعِرْ قَلبَكَ التَّقوى تَنَلِ العِلمَ
بر دلت جامه تقوا بپوشان تا به دانش دست يابى.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
العِلمُ عِلمانِ : عِلمٌ عَلَى اللِّسانِ فذلكَ حُجَّةٌ عَلَى ابنِ آدَمَ ، و عِلمٌ فِي القَلبِ فذلكَ العِلمُ النّافِعُ
علم دو گونه است: علمى كه بر زبان است و آن بر آدمى حجّت است و علمى كه در دل است و علم سودمند اين علم است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 العِلمُ عِلمانِ : فعِلمٌ فِي القَلبِ و ذلكَ العِلمُ النّافِعُ ، و عِلمٌ عَلى اللِّسانِ فذلكَ حُجَّةُ اللّه ِ عَلَى ابنِ آدَمَ
علم دو گونه است: علمى كه در دل است و علم سودمند همين علم است و علمى كه بر زبان است و حجّت خدا بر آدمى اين علم است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن غَلَبَ عِلمُهُ هَواهُ فَهو عِلمٌ نافِعٌ
هر كه دانشش بر هوسش چيره آيد، اين دانش دانشى سودمند است.
 
امام على عليه السلام : 
 مَنِ اعتَبَرَ أبصَرَ ، و مَن أبصَرَ فَهِمَ ، و مَن فَهِمَ عَلِمَ
هر كه پند گرفت بينا شد و هر كه بينا شد فهميد و هر كه فهميد، دانست.
امام على عليه السلام ـ در وصف پيامبر صلى الله عليه و آله ـ فرمود : 
 طَبيبٌ دَوّارٌ بِطِبِّهِ ··· مُتَتبِّعٌ بِدَوائهِ مَواضِعَ الغَفلَةِ و مَواطِنَ الحَيرَةِ . [و قالَ في بَني اُمَيَّةَ :] لَم يَستَضيئُوا بِأضواءِ الحِكمَةِ ، و لَم يَقدَحوا بِزِنادِ العُلومِ الثّاقِبَةِ ، فَهُم في ذلكَ كالأنعامِ السّائمَةِ ، وَ الصُّخورِ القاسِيَةِ
پزشكى است كه با دانشِ پزشكى خود ميان مردم مى گردد··· با داروى خود در پى يافتن جايگاههاى غفلت و سرگردانى است. آنان ـ يعنى بنى اميه ـ از پرتوهاى حكمت، روشنايى نگرفتند و از آتش زنه هاى علوم فروزان، آتشِ [علوم حقّه الهى را ]استخراج نكردند. از اين رو، همانند چارپايانِ چرنده و تخته سنگهاى سخت هستند .
امام على عليه السلام ـ در وصف قرآن ـ فرمود :
جَعَلَهُ اللّه ُ رِيّا لِعَطَشِ العُلَماءِ ، و رَبيعا لِقُلوبِ الفُقَهاءِ
 خداوند آن را زداينده عطش عالمان و بهار دلهاى فقيهان قرار داده است.
امام على عليه السلام :
العِلمُ يُرشِدُكَ إلى ما أمَرَكَ اللّه ُ بِهِ ، وَ الزُّهدُ يُسَهِّلُ لَكَ الطَّريقَ إلَيهِ
 دانش، تو را به سوى آنچه خداوند بدان فرمانت داده راهنمايى مى كند و زهد، راه رسيدن به آن را برايت هموار مى گرداند.
 
امام صادق عليه السلام : 
 جاءَ رَجُلٌ إلى رَسولِ اللّه ِ صلى الله عليه و آله فقالَ : يا رسولَ اللّه ِ ، ما العِلمُ ؟ قالَ : الإنصاتُ ، قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : الاستِماعُ ، قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : الحِفظُ ، قالَ : ثُمَّ مَه ؟ قالَ : العَمَلُ بِهِ ، قالَ : ثُمَّ مَه يا رَسولَ اللّه ِ ؟ قالَ : نَشرُهُ
مردى خدمت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و عرض كرد: اى رسول خدا! علم چيست؟ فرمود: خاموشى. عرض كرد: سپس چه؟ فرمود: گوش سپردن. عرض كرد: ديگر چه؟ فرمود: حفظ و مراقبت. عرض كرد: آن گاه چه؟ فرمود: به كار بستنِ آن. عرض كرد: سپس چه، اى رسول خدا؟ فرمود: انتشار دادن آن.
 
امام صادق عليه السلام :
 لَيسَ العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ ، إنَّما هُوَ نورٌ يَقَعُ في قَلبِ مَن يُريدُ اللّه ُ تَبارَكَ و تَعالى أن يَهدِيَهُ ، فإن أرَدتَ العِلمَ فَاطلُب أوَّلاً في نَفسِكَ حَقيقَةَ العُبودِيَّةِ ، وَ اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِهِ ، وَ استَفهِمِ اللّه َ يُفهِمْكَ
 دانش به آموختن نيست، بلكه نورى است كه در دل هر كس كه خداوند تبارك و تعالى بخواهد هدايتش كند، مى افتد. بنا بر اين، اگر خواهان دانش هستى، نخست حقيقت عبوديت را در جان خودت جويا شو و دانش را از طريق به كار بستن آن بجوى و از خداوند فهم و دانايى بخواه تا تو را فهم و دانايى دهد.

تفسیر علم و فضل

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
العِلمُ ثَلاثَةٌ ، و ما سِوى ذلكَ فهُوَ فَضلٌ : آيَةٌ مُحكَمَةٌ ، أو سُنَّةٌ قائمَةٌ ، أو فَريضَةٌ عادِلَةٌ
 علم [حقيقى] سه تاست و جز آنها فضل است: آيه اى محكم، يا سنّتى جارى، يا فريضه اى ميانه
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 إنّما العِلمُ ثَلاثَةٌ : آيَةٌ مُحكَمَةٌ أو فَريضَةٌ عادِلَةٌ، أو سُنَّةٌ قائمَةٌ، و ما خَلاهُنَّ فهُوَ فَضلٌ
علم سه تاست: آيتى محكم، يا فريضه اى ميانه، يا سنّتى برپا و جارى. و جز اينها، همه فضل است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 العِلمُ ثَلاثَةٌ : كِتابٌ ناطِقٌ ، و سُنَّةٌ ماضِيَةٌ ، و لا أدري
علم سه تاست: كتابى ناطق و سنّتى جارى و [گفتن] نمى دانم.
تنبيه الخواطر:
رُويَ عن الصّادقِ عليه السلام أنَّهُ قالَ لِبَعضِ تَلامِذَتِهِ : أيَّ شَيءٍ تَعَلَّمتَ مِنّي ؟ قالَ لَهُ : يا مَولايَ ثَمانِ مَسائلَ . قالَ لَهُ عليه السلام : قُصَّها عَلَيَّ لِأعرِفَها ، قالَ :الاُولى : رَأيتُ كُلَّ مَحبوبٍ يُفارِقُ عِندَ المَوتِ حَبيبَهُ ، فصَرَفتُ هِمَّتي إلى ما لا يُفارِقُني بَل يونِسُني في وَحدَتي و هُوَ فِعلُ الخَيرِ ، فقالَ : أحسَنتَ و اللّه ِ الثّانِيَةُ قالَ : رَأيتُ قَوما يَفخَرونَ بِالحَسَبِ و آخَرينَ بِالمالِ و الوَلَدِ و إذا ذلكَ لا فَخرَ ، و رَأيتُ الفَخرَ العَظيمَ في قَولِهِ تَعالى : «إنَّ أكرَمَكُم عِنْدَ اللّه ِ أتقاكُمْ» فَاجتَهَدتُ أن أكونَ عِندَهُ كَريما ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّه ِالثّالِثَةُ قالَ : رَأيتُ لَهوَ النّاسِ و طَرَبَهُم ، و سَمِعتُ قَولَهُ تَعالى : «و أمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ و نَهَى النَّفْسَ عَنِ الهَوى * فإنَّ الجَنَّةَ هِيَ المَأْوى» فَاجتَهَدتُ في صَرفِ الهَوى عَن نَفسي حَتَّى استَقَرَّت عَلى طاعَةِ اللّه ِ تَعالى ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّه ِالرّابِعَةُ قالَ : رَأيتُ كُلَّ مَن وَجَدَ شَيئا يَكرُمُ عِندَهُ اجتَهَدَ في حِفظِهِ ، و سَمِعتُ قَولَهُ سُبحانَهُ يَقولُ : «مَن ذا الّذي يُقرِضُ اللّه َ قَرْضا حَسَنا فيُضاعِفَهُ لَهُ و لَهُ أجرٌ كَريمٌ» فَأحبَبتُ المُضاعَفَةَ ، و لَم أرَ أحفَظَ مِمّا يَكونُ عِندَهُ ، فكُلَّما وَجَدتُ شَيئا يَكرُمُ عِندي وَجَّهتُ بِه إلَيهِ لِيكونَ لي ذُخرا إلى وَقتِ حاجَتي إلَيهِ ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّه ِ . الخامِسَةُ قالَ : رَأيتُ حَسَدَ النّاسِ بَعضِهِم لِلبَعضِ فِي الرِّزقِ ، و سَمِعتُ قَولَهُ تَعالى : «نَحنُ قَسَمْنا بَيْنَهُم مَعيشَتَهُم في الحَياةِ الدّنيا و رَفَعْنا بَعْضَهُم فَوقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُم بَعْضا سُخْرِيّا و رَحْمَةُ رَبِّكَ خَيرٌ مِمّا يَجْمَعونَ» فَما حَسَدتُ أحَدا و لا أسِفتُ عَلى ما فاتَني ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّه ِ
السّادِسَةُ قالَ : رَأيتُ عَداوَةَ بَعضِهِم لِبَعضٍ في دارِ الدّنيا وَ الحَزازاتِ الّتي في صُدورِهِم ، و سَمِعتُ قَولَ اللّه ِ تَعالى : «إنَّ الشَّيطانَ لَكُم عَدُوٌّ فاتَّخِذُوهُ عَدُوّا» فَاشتَغَلتُ بِعَداوَةِ الشَّيطانِ عَن عَداوَةِ غَيرِهِ ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّه ِ السّابِعَةُ قالَ : رَأيتُ كَدحَ النّاسِ وَ اجتِهادَهُم في طَلَبِ الرِّزقِ ، و سَمِعتُ قَولَهُ تَعالى : «وَ ما خَلَقْتُ الجِنَّ وَ الإنْسَ إلاّ لِيَعْبُدونِ * ما اُريدُ مِنْهُم مِن رِزْقٍ وَ ما اُريدُ أن يُطْعِمونِ * إنَّ اللّه َ هُوَ الرَّزّاقُ ذو القُوَّةِ المَتينُ» فعَلِمتُ أنَّ وَعْدَهُ و قَولَهُ صِدقٌ ، فسَكَنتُ إلى وَعدِهِ ، و رَضِيتُ بِقَولِهِ، وَ اشتَغَلتُ بِما لَهُ عَلَيَّ عَمّا لي عِندَهُ ، قالَ : أحسَنتَ وَ اللّه ِ
الثّامِنَةُ قالَ : رَأيتُ قَوما يَتَّكِلونَ عَلى صِحَّةِ أبدانِهِم ، و قَوما عَلى كَثرَةِ أموالِهِم ، و قَوما عَلى خَلقٍ مِثلِهِم ، و سَمِعتُ قَولَهُ تَعالى : «و مَن يَتَّقِ اللّه َ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجا * و يَرزُقْهُ مِنْ حَيثُ لا يَحْتَسِبُ وَ مَن يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّه ِ فَهُوَ حَسْبُهُ» فَاتَّكَلتُ عَلَى اللّه ِ و زالَ اتِّكالي عَلى غَيرِهِ ، فقالَ لَهُ : وَ اللّه ِ إنَّ التَّوراةَ و الإنجيلَ و الزَّبورَ و الفُرقانَ و سائرَ الكُتُبِ تَرجِعُ إلى هذهِ الثَّمانِ المَسائلِ
 روايت شده است كه امام صادق عليه السلام خطاب به يكى از شاگردان خود فرمود : تو از من چه آموخته اى؟ عرض كرد: سرورم! هشت مسأله آموخته ام. فرمود:بگو بدانم چيست. عرض كرد: نخست اين كه دريافتم هر محبوبى، در هنگام مرگ، از حبيب خود جدا مى شود. از اين رو، همّ خود را مصروف چيزى كردم كه از من جدا نمى شود، بلكه يار تنهايى من است و آن كار نيك است. حضرت فرمود: آفريندوم اين كه مشاهده كردم قومى به تبار خود مى نازند و جماعتى به مال و فرزند، در صورتى كه اينها افتخار نيست، بلكه افتخار بزرگ را در اين سخن خداوند متعال يافتم كه: «همانا گراميترين شما در پيشگاه خدا پرهيزگارترين شماست». بنا بر اين، كوشش كردم تا نزد او گرامى باشم. حضرت فرمود: آفرين سوم اين كه هوسرانى و خوشگذرانى مردم را ديدم و اين فرموده خداوند متعال را نيز شنيدم: «اما آن كه از مقام پروردگارش ترسيد و نفْس را از هوس بازداشت، بهشت جايگاه اوست»؛ پس، سعى كردم نفْس را از هوس باز دارم تا بر طاعت خداوند متعال آرام و قرار گيرد. حضرت فرمود: آفرينچهارم اين كه ديدم هر كس به چيزى كه برايش ارزشمند است دست يابد، در نگهدارى آن مى كوشد و اين سخن خداوند سبحان را شنيدم: «كيست كه به خداوند وام نيكو دهد و او آن را برايش دو چندان گرداند و مزدى كريمانه به وى دهد». و من دو چندان شدن را پسنديدم و محفوظتر از آنچه نزد خداست چيزى نديدم. بنا بر اين، هر چيزى كه مى يافتم و برايم ارزشمند بود آن را به خدا دادم، تا براى زمانى كه بدان نياز دارم پس انداز شود. حضرت فرمود: آفرين پنجم اين كه ديدم مردم به روزىِ هم حسادت مى ورزند و اين سخن خداوند متعال را شنيدم: «ما روزى آنها را در زندگى اين جهان ميانشان تقسيم كرديم و برخى را بر برخى ديگر برترى داديم، تا عدّه اى، عده اى ديگر را به خدمت گيرند. و رحمت پروردگارت از آنچه آنها گرد مى آورند بهتر است». بنا بر اين، به هيچ كس حسد نبردم و براى آنچه از دستم رفته افسوس نخوردم. حضرت فرمود: آفرين ششم اين كه ديدم مردم در اين سراى دنيا با يكديگر دشمنى و كينه مى ورزند و اين سخن خداوند متعال را شنيدم: «همانا شيطان دشمن شماست؛ پس شما نيز او را دشمن داريد». از اين رو به دشمنى با شيطان پرداختم و از دشمنى با جز او فارغ گشتم. حضرت فرمود: آفرين هفتم اين كه ديدم مردم در تحصيل روزى، خود را به رنج و زحمت مى اندازند و اين سخن خداوند متعال را شنيدم: «جنّ و انس را نيافريدم، مگر براى اين كه مرا عبادت كنند. از آنها رزقى نمى خواهم و نمى خواهم كه مرا اطعام كنند. خداست روزى دهنده و اوست صاحب نيرويى سخت استوار» و دانستم كه وعده و سخن او راست است و به وعده او اطمينان كردم و سخنش را پذيرفتم و به انجام وظيفه اى كه در قبال او دارم (عبادت و شناخت) پرداختم و از به رنج افكندن خود در طلب روزى اى كه نزد او دارم [و رساندنش را تضمين كرده است ]فارغ گشتم. حضرت فرمود: آفرين هشتم اين كه ديدم عدّه اى به تندرستى خود تكيه مى كنند و گروهى به پول و ثروت فراوان خويش و جماعتى ديگر به امثال اين چيزها. و سخن خداوند متعال را شنيدم: «هر كس از خدا بترسد، خداوند براى او برونشوى قرار دهد و از جايى كه گمانش را هم نمى برد روزيش دهد و هر كه به خدا تكيه و توكّل كند، خداوند او را بس است». پس، به خدا تكيه كردم و تكيه ام به جز او از بين رفت. حضرت فرمود: به خدا قسم كه تورات و انجيل و زبور و فرقان و ديگر كتابها[ى آسمانى ]همگى به اين هشت مسأله برمى گردند.
امام كاظم عليه السلام : 
وَجَدتُ عِلمَ النّاسِ في أربَعٍ : أوَّلُها أن تَعرِفَ رَبَّكَ ، و الثّانِيَةُ أن تَعرِفَ ما صَنَعَ بِكَ ، و الثّالِثَةُ أن تَعرِفَ ما أرادَ مِنكَ ، و الرّابِعَةُ أن تَعرِفَ ما يُخرِجُكَ مِن دِينِكَ
دانشِ مردم را در چهار قسم يافتم: نخست اين كه پروردگارت را بشناسى، دوم اين كه بدانى با تو چه كرده است، سوم اين كه بدانى از تو چه خواسته است و چهارم اين كه آنچه تو را از دينت بيرون مى برد، بشناسى.

نكوهشِ دانش ناسودمند

امام على عليه السلام : 
وَ اعلَم أنَّهُ لا خَيرَ في عِلمٍ لا يَنفَعُ ، و لا يُنتَفَعُ بِعِلمٍ لا يَحُقُّ تَعَلُّمُهُ .
بدان كه در دانش ناسودمند خيرى نيست و آموختن دانشى كه سزاوار آموختن نيست، سودى ندهد.
امام كاظم عليه السلام :
دَخَلَ رَسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله المَسجِدَ فإذا جَماعَةٌ قَد أطافوا بِرَجُلٍ ، فقالَ : ما هذا ؟ فقيلَ : عَلاّمَةٌ ، قالَ : و ما العَلاّمَةُ ؟ قالوا : أعلَمُ النّاسِ بِأنسابِ العَرَبِ و وَقائعِها ، و أيّامِ الجاهِلِيَّةِ ، و بِالأشعارِ و العَرَبِيَّةِ ، فقالَ النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : ذاكَ عِلمٌ لا يَضُرُّ مَن جَهِلَهُ ، و لا يَنفَعُ مَن عَلِمَهُ 
 رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد مسجد شد، ديد عده اى گرد مردى جمع شده اند، فرمود: چه خبر است؟ عرض شد: علاّمه است. فرمود: علاّمه يعنى چه؟ عرض كردند: او داناترين مردم است به انساب عرب و جنگهاى ايشان و به روزگار جاهليت و اشعار عربى. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود: اينها دانشى است كه اگر كسى نداند، به او زيانى نرساند و اگر كسى بداند، او را سودى نبخشد.

كسى كه دانشش بر خِردش فزونى داشته باشد

امام على عليه السلام : 
 
مَن زادَ عِلمُهُ عَلى عَقلِهِ كانَ وَبالاً عَلَيهِ .
هر كه دانشش بيشتر از خِردش باشد، آن دانش وبال او گردد.
امام على عليه السلام : 
 كُلُّ عِلمٍ لا يُؤَيِّدُهُ عَقلٌ مَضَلَّةٌ .
هر دانشى كه خِرد پشتيبانش نباشد، موجب سرگشتگى و گمراهى است.

نهايت دانش

امام على عليه السلام : 
العِلمُ لا يَنتَهي .
دانش، پايان ندارد.
امام على عليه السلام :
 العِلمُ أكثَرُ مِن أن يُحاطَ بِهِ .
 دانش بيش از آن است كه به احاطه درآيد.
امام على عليه السلام :
 شَيئانِ لا تُبلَغُ غايَتُهُما : العِلمُ و العَقلُ .
 دو چيز است كه پايانشان دست نيافتنى است: دانش و خِرد.
امام على عليه السلام : 
مَنِ ادَّعى مِنَ العِلمِ غايَتَهُ ، فقَد أظهَرَ مِن جَهلِهِ نِهايَتَهُ .
هر كه مدّعى شود كه به پايان دانش رسيده است، نهايتِ نادانى خود را نشان داده است.

انواع دانشها

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
العِلمُ أكثَرُ مِن أن يُحصى .
دانش، بيش از آن است كه به شماره درآيد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 العِلمُ عِلمانِ: عِلمُ الأديانِ، و عِلمُ الأبدانِ .
 علم بر دو قسم است: علم اديان و علم ابدان.
امام على عليه السلام :
 العُلومُ أربَعَةٌ : الفِقهُ لِلأديانِ ، و الطِّبُّ لِلأبدانِ ، و النَّحوُ لِلّسانِ ، و النُّجومُ لِمَعرِفَةِ الأزمانِ .
 دانشها چهار گونه اند: دين شناسى، پزشكى، دستور زبان و ستاره شناسى براى شناخت زمانها.
امام على عليه السلام :
العِلمُ عِلمانِ : مَطبوعٌ و مَسموعٌ، و لا يَنفَعُ المَسموعُ إذا لَم يَكُنِ المَطبوعُ .
 دانش بر دو گونه است: سرشتين و شنيدنى (ذاتى و اكتسابى) و چنانچه دانشِ سرشتين نباشد، دانشِ شنيدنى سودى ندهد.
امام على عليه السلام : 
العِلمُ عِلمانِ: عِلمٌ لا يَسَعُ النّاسَ إلاّ النَّظَرُ فيهِ و هُوَ صِبغَةُ الإسلامِ ، و عِلمٌ يَسَعُ النّاسَ تَركُ النَّظَرِ فيهِ و هُوَ قُدرَةُ اللّه ِ عَزَّ و جلَّ .
دانش دو گونه است: دانشى كه مردم موظّفند در آن انديشه كنند و آن دين اسلام است و دانشى كه مردم مجازند در آن انديشه نكنند و آن قدرت خداوند عزّ و جلّ است.

آداب فرا گرفتن دانش

 پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
العِلمُ أكثَرُ مِن أن يُحصى ، فَخُذْ مِن كُلِّ شَيءٍ أحسَنَهُ .
 دانش بيش از آن است كه به شماره در آيد؛ بنا بر اين، از هر چيزى نيكوترين آن را فرا گير.
امام على عليه السلام : 
 العِلمُ أكثَرُ مِن أن يُحاطَ بِهِ ، فخُذوا مِن كُلِّ عِلمٍ أحسَنَهُ .
دانش بيش از آن است كه به احاطه در آيد؛ بنا بر اين، از هر دانشى نيكوترين آن را فرا گيريد.
امام على عليه السلام : 
خُذوا مِن كُلِّ عِلمٍ أحسَنَهُ ، فإنَّ النَّحلَ يَأكُلُ مِن كُلِّ زَهرٍ أزيَنَهُ ، فيَتَولَّدُ مِنهُ جَوهَرانِ نَفيسانِ : أحَدُهُما فيهِ شِفاءٌ لِلنّاسِ ، و الآخَرُ يُستَضاءُ بِهِ .
از هر دانشى بهترين آن را فراگيريد ؛ چرا كه زنبور عسل از هر گلى زيباترينش را مى خورد و در نتيجه، از آن، دو گوهر ارزنده توليد مى شود: در يكى از آنها شفاى مردمان است (عسل) و از ديگرى (موم) روشنايى گرفته مى شود.

سرآمدِ دانش

امام على عليه السلام :
رَأسُ العِلمِ التَّمييزُ بَينَ الأخلاقِ، و إظهارُ مَحمودِها ، و قَمعُ مَذمومِها .
 سرِ دانش، تميز دادن خويها از يكديگر و آشكار ساختن پسنديده آنها و درهم كوفتن نكوهيده اش مى باشد.
امام على عليه السلام : 
رَأسُ العِلمِ الرِّفقُ ، رَأسُ الجَهلِ الخُرقُ .
سرِ دانايى، نرمش است؛ سر نادانى خشونت است.

بهترين دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
خَيرُ العِلمِ ما نَفَعَ .
بهترين دانش، آن است كه سودمند باشد.
امام على عليه السلام : 
خَيرُ العِلمِ ما أصلَحتَ بِه رَشادَكَ ، و شَرُّهُ ما أفسَدتَ بِهِ مَعادَكَ .
بهترين دانش، آن است كه به كار هدايت و رستگارى تو آيد و بدترين دانش آن است كه آخرتِ خويش را با آن تباه گردانى.
امام على عليه السلام : 
خَيرُ العُلومِ ما أصلَحَكَ .
بهترين دانشها، دانشى است كه تو را اصلاح كند.
امام على عليه السلام : 
العِلمُ بِاللّه ِ أفضَلُ العِلمَينِ .
خداشناسى، بهترين علم است.
امام على عليه السلام :
خَيرُ العِلمِ ما قارَنَهُ العَمَلُ .
 بهترين دانش، آن است كه عمل همراهش باشد.
امام على عليه السلام : 
 أنفَعُ العِلمِ ما عُمِلَ بِهِ .
سودمندترين دانش، دانشى است كه به كار بسته شود.

لازمترين دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 مَن عَرَفَ نَفسَهُ فقَد عَرَفَ رَبَّهُ ، ثُمَّ عَلَيكَ مِنَ العِلمِ بِما لا يَصِحُّ العَمَلُ إلاّ بِه ؛ و هُوَ الإخلاصُ
هر كه خود را شناخت، پروردگارش را شناخت. بعد از آن، بر تو باد تحصيل دانشى كه عمل جز با آن درست نباشد و آن اخلاص است.
تنبيه الخواطر : 
 سألَ رجُلٌ رسولَ اللّه ِ صلى الله عليه و آله عَن أفضَلِ الأعمالِ ، فقالَ : العِلمُ بِاللّه ِ و الفِقهُ في دِينهِ ، و كَرَّرَهُما عَلَيهِ ، فقالَ : يا رَسولَ اللّه ِ ، أسألُكَ عَنِ العَمَلِ فتُخبِرُني عَنِ العِلمِ ؟ ! فقالَ : إنَّ العِلمَ يَنفَعُكَ مَعَهُ قَليلُ العَمَلِ، و إنَّ الجَهلَ لا يَنفَعُكَ مَعَهُ كَثيرُ العَمَلِ
شخصى از پيامبر خدا صلى الله عليه و آله درباره بهترين كارها سؤال كرد. حضرت فرمود : شناخت خدا و آگاهى در دين او. حضرت اين دو جمله را براى آن مرد تكرار نمود. آن مرد عرض كرد: اى رسول خدا! من از شما درباره عمل مى پرسم و شما از علم پاسخم مى دهيد؟ حضرت فرمود: با وجودِ علم، عمل اندك هم سودت مى دهد، ولى با وجودِ جهل، عمل بسيار هم به حال تو سودى ندارد.
امام على عليه السلام ـ در پاسخ به اين پرسش كه: دانش چيست؟ ـ فرمود : 
أربَعُ كَلِماتٍ : أن تَعبُدَ اللّه َ بِقَدرِ حاجَتِكَ إلَيهِ ، و أن تَعصِيَهُ بِقَدرِ صَبرِكَ عَلى النّارِ ، و أن تَعمَلَ لِدُنياكَ بِقَدرِ عُمرِكَ فيها ، و أن تَعمَلَ لاِخِرَتِكَ بِقَدرِ بَقائكَ فيها
چهار جمله: اين كه خدا را به اندازه نيازى كه به او دارى عبادت كنى، به اندازه طاقتى كه در برابر آتش دارى نا فرمانيش كنى، براى دنيايت به اندازه عمرى كه در آن دارى كار كنى و براى آخرتت به اندازه مدّتى كه در آن هستى كار كنى.
امام باقر عليه السلام : 
 اِعلَمْ أنَّهُ لا عِلمَ كطَلَبِ السَّلامَةِ ، و لا سَلامَةَ كسَلامَةِ القَلبِ
بدان كه هيچ دانشى چون طلب سلامتى نيست و هيچ سلامتى اى مانند سلامت دل نمى باشد.
امام كاظم عليه السلام : 

 أولى العِلمِ بِكَ ما لا يَصلُحُ لَكَ العَمَلُ إلاّ بِهِ ، و أوجَبُ العَمَلِ عَلَيكَ ما أنتَ مَسؤولٌ عَنِ العَمَلِ بِهِ ، و ألزَمُ العِلمِ لَكَ ما دَلَّكَ عَلى صَلاحِ قَلبِكَ و أظهَرَ لَكَ فَسادَهُ ، و أحمَدُ العِلمِ عاقِبَةً ما زادَ في عَمَلِكَ العاجِلِ ، فَلا تَشتَغِلَنَّ بِعِلمِ ما لا يَضُرُّكَ جَهلُهُ ، و لا تَغفَلَنَّ عَن عِلمِ ما يَزيدُ في جَهلِكَ تَركُهُ

سزاوارترين دانش براى تو، آن دانشى است كه عملت جز با آن درست نشود و ضرورى ترين عمل براى تو، عملى است كه [اگر انجام ندهى] در برابر آن باز خواست مى شوى و لازم ترين دانش براى تو، دانشى است كه صلاح و فساد دلت را به تو نشان دهد و نيك فرجام ترين دانش، آن دانشى است كه بر عمل تو در اين دنيا بيفزايد. بنا بر اين، به دانستن چيزى كه ندانستن آن زيانى به تو نمى رساند، مپرداز و از دانستن چيزى كه فرو گذاردنش بر نادانى تو مى افزايد، هرگز غفلت مَوَرز.

دانشهاى ممنوع

امام على عليه السلام :
كُلُّ عِلمٍ لا يُؤَيِّدُهُ عَقلٌ مَضَلَّةٌ .
 هر دانشى كه خِرد پشتيبانش نباشد، موجب سرگشتگى و گمراهى است.
امام على عليه السلام : 
 أيُّها النّاسُ ، إيّاكُم و تَعَلُّمَ النُّجومِ ، إلاّ ما يُهتَدى بِهِ في بَرٍّ أو بَحرٍ؛ فَإنَّها تَدعو إلَى الكَهانَةِ، و المُنَجِّمُ كالكاهِنِ ، و الكاهِنُ كالسّاحِرِ، و السّاحِرُ كالكافِرِ ، و الكافِرُ في النَّارِ .
اى مردم! از فرا گرفتن علم نجوم بپرهيزيد، مگر آن مقدار كه وسيله راهيابى در دشت و دريا باشد؛ زيرا چنين علمى به كهانت و پيشگويى مى انجامد و منجّم در حكم كاهن است و كاهن چون ساحر و ساحر همانند كافر و كافر در آتش دوزخ است!
امام على عليه السلام :
 رُبَّ عِلمٍ أدّى إلى مَضَلَّتِكَ .
 بسا دانشى كه به گمراهى تو انجامد

دانش حلال و حرام

امام على عليه السلام ـ در سفارش به فرزند خود حسن عليه السلام ـ نوشت : 
 و رأيتُ··· أن أبتَدِئَكَ بِتَعليمِ كِتابِ اللّه ِ عَزَّ و جلَّ و تَأويلِهِ ، و شَرائعِ الإسلامِ و أحكامِه ، و حَلالِهِ و حَرامِهِ ، لا اُجاوِزُ ذلكَ بِكَ إلى غَيرِهِ .
خواستم تا قبل از هر چيز كتاب خداوند عزّ و جلّ و تأويل و تفسير آن و شرايع و احكام اسلام و حلال و حرام آن را به تو تعليم دهم و جز اين به چيزى نپردازم.
امام باقر عليه السلام :  
تَفَقَّهوا و إلاّ فَأنتُم أعرابٌ .
[در دين] فقيه شويد و گر نه شما همان اعراب [بيابانى] هستيد.
امام صادق عليه السلام : 
حَديثٌ في حَلالٍ و حَرامٍ تَأخُذُهُ مِن صادِقٍ خَيرٌ مِنَ الدّنيا و ما فيها مِن ذَهَبٍ أو فِضَّةٍ .
يك درباره حلال و حرام كه از شخصى راستگو فراگيرى، براى تو بهتر از دنيا و زر و سيمهاى آن است.
امام صادق عليه السلام :
لَيتَ السِّياطَ عَلى رُؤوسِ أصحابي حَتّى يَتَفَقَّهوا فِي الحَلالِ و الحَرامِ .
 كاش بالاى سر اصحابم تازيانه بود تا در احكام حلال و حرام دانا شوند.
امام صادق عليه السلام ـ به مردى كه عرض كرد: فرزندى دارم كه دوست دارد درباره حلال و حرام و نه موضوعاتى كه به كارش نمى آيد، از شما بپرسد ـ فرمود :
و هَل يَسألُ النّاسُ عَن شَيءٍ أفضَلَ مِنَ الحَلالِ و الحَرامِ ؟ ! .
 آيا مردم از چيزى كه برتر از سؤال درباره حلال و حرام باشد سؤال مى كنند؟

زيور دانش

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 زينَةُ العِلمِ الإحسانُ .
زيور دانش، احسان و نيكوكارى است.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
وَ الّذي نَفسي بِيَدِهِ ما جُمِعَ شَيءٌ إلى شَيءٍ أفضَلُ مِن حِلمٍ إلى عِلمٍ .
 سوگند به آن كه جانم در دست اوست، چيزى با چيزى جمع نشد كه برتر از جمع شدن بردبارى با دانش باشد.
امام على عليه السلام : 
خَفضُ الجَناحِ زينَةُ العِلمِ .
افتادگى، زيور دانش است.
امام على عليه السلام :
 تَعَلَّموا العِلمَ ، و تَعَلَّموا لِلعِلمِ السَّكِينَةَ و الحِلمَ ، و لا تَكونوا جَبابِرَةَ العُلَماءِ ، فَلا يَقومَ عِلمُكُم بِجَهلِكُم .
 دانش بياموزيد و براى دانش، وقار و بردبارى فرا گيريد و از عالمانِ متكبّر نباشيد كه در آن صورت، دانش شما نادانيتان را از بين نمى برد.
امام على عليه السلام ـ در وصف پرهيزگاران ـ فرمود :
 يَمزِجُ الحِلمَ بِالعِلمِ ، و القَولَ بِالعَمَلِ .
 بردبارى را با دانش مى آميزند و گفتار را با كردار.
امام صادق عليه السلام : 
 اُطلُبوا العِلمَ ، و تَزَيَّنوا مَعَهُ بِالحِلمِ و الوَقارِ .
دانش فراگيريد و در كنار آن خود را به زيور بردبارى و وقار بياراييد.

علم لدنّى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
مَن تَعَلَّمَ فعَمِلَ عَلَّمَهُ اللّه ُ ما لَم يَعلَمْ .
هر كس دانش بياموزد و آن را به كار بندد، خداوند آنچه را كه نمى داند به او بياموزد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
إنَّ مِن العِلمِ كَهَيئَةِ المَكنونِ لا يَعلَمُهُ إلاّ العُلَماءُ بِاللّه ِ ، فَإذا نَطَقوا بِهِ لا يُنكِرُهُ إلاّ أهلُ الغِرَّةِ باللّه ِ .
برخى از دانشها همانند سيمايى پوشيده اند و جز عالمانِ الهى كسى آنها را نمى داند و هر گاه از اين دانشها سخن گويند كسى جز غافلان از خدا انكارش نمى كند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
عِلمُ الباطِنِ سِرٌّ مِن أسرارِ اللّه ِ عَزَّ و جلَّ ، و حُكمٌ مِن حُكمِ اللّه ِ ، يَقذِفُه في قُلوبِ مَن شاءَ مِن عِبادِهِ .
علم باطنى، رازى از رازهاى خداوند عزّ و جلّ و حكمتى از حكمتهاى خداست و آن را در دل هر كس از بندگانش كه خواهد، مى افكند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 لَو خِفتُمُ اللّه َ حَقَّ خِيفَتِهِ لَعُلِّمتُمُ العِلمَ الّذي لا جَهلَ مَعَهُ .
اگر از خدا چنان كه سزد مى ترسيديد، علمى به شما آموخته مى شد كه جهل و نادانى با آن همراه نيست.
امام باقر عليه السلام : 
 مَن عَمِلَ بِما يَعلَمُ عَلَّمَهُ اللّه ُ ما لا يَعلَمُ .
هر كه به آنچه مى داند عمل كند، خداوند به او آن بياموزد كه نمى داند.
امام صادق عليه السلام : 
مَن عَمِلَ بِما عَلِمَ كُفِيَ ما لَم يَعلَمْ .
هر كه به آنچه مى داند عمل كند، از آنچه نمى داند كفايت شود.

داناترين مردم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 أعلَمُ النّاسِ مَن جَمَعَ عِلمَ النّاسِ إلى عِلمِهِ .
داناترين مردم كسى است كه دانش مردم را با دانش خود جمع كند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ وقتى كه به ايشان گفته شد: دوست دارم داناترين مردم باشم ـ فرمود : 
 اِتَّقِ اللّه َ تَكُن أعلَمَ النّاسِ 
از خدا پروا داشته باش تا داناترين مردم باشى.
امام على عليه السلام :
 أعلَمُ النّاسِ المُستَهتَرُ بِالعِلمِ .
 داناترين مردم كسى است كه آزمند دانش باشد.
امام على عليه السلام ـ در پاسخ به اين سؤال كه داناترين مردم كيست؟ ـ فرمود : 
 مَن جَمَعَ عِلمَ النّاسِ إلى عِلمِهِ .
كسى كه دانش مردم را به دانش خود بيفزايد.

منحصر بودن دانش درست در اهل بيت عليهم السلام

امام على عليه السلام : 
 إنَّ العِلمَ الّذي هَبَطَ بِهِ آدَمُ و جَميعَ (ما فُضِّلَت بِه) النَّبِيّونَ إلى خاتَمِ النَّبِيِّينَ في عِترَةِ مُحَمَّدٍ صلى الله عليه و آله .
دانشى كه آدم و همه پيامبران ديگر تا خاتم پيامبران آوردند، در خاندان محمّد صلى الله عليه و آله وجود دارد.
امام على عليه السلام :
 لَوِ اقتَبَستُمُ العِلمَ مِن مَعدِنِهِ ، و شَرِبتُمُ الماءَ بِعُذوبَتِهِ ، وَ ادَّخَرتُمُ الخَيرَ مِن مَوضِعِهِ ، و أخَذتُمُ الطَّريقَ مِن واضِحِهِ ، و سَلَكتُم مِنَ الحَقِّ نَهجَهُ ، لَنَهَجَت بِكُمُ السُّبُلُ ، و بَدَت لَكُمُ الأعلامُ .
 اگر دانش را از معدن آن فرا مى گرفتيد و آب را از سرچشمه زلالش مى نوشيديد و خوبيها را از كانونش مى اندوختيد و راه روشن را در پيش مى گرفتيد و جادّه حقّ را مى پيموديد، بي گمان راهها بر شما آشكار مى شد و نشانه ها[ى راه ]برايتان هويدا مى گشت.
امام باقر عليه السلام ـ به سلمة بن كهيل و حكم بن عتيبه ـ فرمود :
 شَرِّقا و غَرِّبا لَن تَجِدا عِلما صَحيحا إلاّ شَيئا يَخرُجُ مِن عِندِنا أهلَ البَيتِ .
 اگر به شرق و غرب برويد، هرگز دانش درستى را نخواهيد يافت، مگر همان چيزى كه از ما خاندان صادر شود.
امام باقر عليه السلام : 
 أما إنَّهُ لَيسَ عِندَ أحَدٍ مِنَ النّاسِ حَقٌّ و لا صَوابٌ إلاّ شَيء أخَذوهُ مِنّا أهلَ البَيتِ .
بدانيد كه نزد هيچ يك از مردم مطلب حق و درستى نيست، مگر اين كه برگرفته از چيزى است كه آن را از ما خاندان گرفته اند.

گوناگون

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 خُذوا العِلمَ مِن أفواهِ الرِّجالِ .
دانش را از دهان مردان [علم] بگيريد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 اِحذَروا الشَّهوَةَ الخَفِيَّةَ : العالِمُ يُحِبُّ أن يُجلَسَ إلَيهِ .
 از شهوت پنهان بپرهيزيد: عالم كه دوست دارد در محضرش بنشينند.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 
 واضِعُ العِلمِ عِندَ غَيرِ أهلِهِ كَمُقَلِّدِ الخَنازيرِ الجَوهَرَ و اللُّؤلُؤَ و الذَّهَبَ .
كسى كه علم را در اختيار نااهل بگذارد، مانند كسى است كه گردنبند گوهر و مرواريد و طلا به گردن خوكان آويزد.
پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :
 آفَةُ العِلمِ النِّسيانُ ، و إضاعَتُهُ أن تُحَدِّثَ بِهِ غَيرَ أهلِهِ .
 آفتِ دانش، فراموشى است و هدر دادنش به اين است كه آن را به نااهل بياموزى.
امام على عليه السلام : 
لا يُدرَكُ العِلمُ بِراحَةِ الجِسمِ .
دانش، با تن آسايى به دست نمى آيد.
امام على عليه السلام : 
ما مِن عِلمٍ إلاّ و أنا أفتَحُهُ ، و ما مِن سِرٍّ إلاّ و القائمُ عليه السلام يَختِمُهُ .
هيچ دانشى نيست مگر اين كه من آغازگر آن هستم و هيچ رازى نيست مگر اين كه [امامِ ]قائم عليه السلام به آن خاتمه مى دهد.
امام على عليه السلام : 
 قَد فُتِحَ بابُ الحَربِ بَينَكُم و بَينَ أهلِ القِبلَةِ ، و لا يَحمِلُ (يَحمِلَنَّ) هذا العَلَمَ إلاّ أهلُ البَصَرِ و الصَّبرِ و العِلمِ بِمَواضِعِ الحَقِّ .
دَرِ جنگ ميان شما و اهل قبله باز شده است و اين پرچم را بر دوش نكشد مگر كسى كه از بينش و شكيبايى و آگاهى به جايگاههاى حق برخوردار باشد.
امام على عليه السلام : 
 يَسيرُ العِلمِ يَنفي كَثيرَ الجَهلِ .
دانش اندك، نادانى بسيار را از بين مى برد.
امام حسن عليه السلام : 
لا يَنقُصُ أحَدٌ مِن حَقِّنا إلاّ نَقَصَهُ اللّه ُ مِن عِلمِهِ .
هيچ كس از حقّ ما نكاست، مگر اين كه خداوند از دانش او كاست.
 
الكافى ـ به نقل از أبو جارود ـ : 
سمِعتُ أبا جعفَرٍ عليه السلام يَقولُ: رَحِمَ اللّه ُ عَبدا أحيا العِلمَ . قالَ: قلتُ : و ما إحياؤهُ ؟ قالَ : أن يُذاكِرَ بِهِ أهلَ الدِّينِ و أهلَ الوَرَعِ .
از امام باقر عليه السلام شنيدم كه مى فرمود : رحمت خدا بر آن بنده اى كه دانش را زنده كند. عرض كردم: زنده كردن آن به چيست؟ فرمود: به اين كه با دين داران و پارسايان مذاكره علمى كند.
منية المريد: در انجيل آمده است: نگوييد:
و لا تَقولوا: نَخافُ أن نَعلَمَ فَلا نَعمَلَ ، و لكِن قولوا : نَرجو أن نَعلَمَ و نَعمَلَ .
 مى ترسيم ياد بگيريم و عمل نكنيم. بلكه بگوييد: اميدواريم كه ياد بگيريم و عمل كنيم.
میزان الحکمه،جلد هشتم.
کانال قرآن و حدیث را درشبکه های اجتماعی دنبال کنید.
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام
کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام
تلگرام قرآن و حدیث
کانال قرآن و حدیث در ایتا
کانال قرآن و حدیث در گپ
پیام رسان سروش _ کانال قرآن و حدیث