زندگینامه امام صادق علیه السلام
۱۳ آذر ۱۳۹۳ 0 اهل بیت علیهم السلام1. ولادت امام صادق (ع):
ششمین اختر تابناك آسمان امامت امام صادق علیه‌السلام در روز جمعه 17 ربیع الاول سال 83 هجرى در مدینه و در زمان عبدالملك بن مروان بن حكم دیده به جهان گشود.
مادر آن حضرت «ام‌فروه » دختر قاسم-[۱] بن محمد بن ابوبكر مى باشد.
2. شهادت امام صادق (ع):
ایشان در سال 148 هجرى به دستور منصور عباسى به وسیله انگور زهرآلود مسموم و به شهادت رسید. مدفن مطهر آن حضرت در قبرستان بقیع و در جوار ائمه بقیع-[۲] قرار دارد.-[۳]
3. مدت امامت:
وی 34 سال امام بودند-[۴] كه 18 سال در دوره اموى و 16 سال در دوره عباسى بوده است.-[۵]
4. خلفاى اموى معاصر امام صادق (ع):
به ترتیب عبارتند از:
- هشام بن عبدالملك (114-125)،
- ولید بن یزید بن عبدالملك (126-125)،
- یزید بن ولید بن عبدالملك (126)،
- ابراهیم بن ولید بن عبدالملك (2 ماه و 10 روز از سال 126)،
- مروان بن محمد معروف به مروان حمار (132-126).
5. خلفاى عباسى معاصر امام صادق (ع):
عبارتند از:
- ابوالعباس عبدالله بن محمد (137-132)
- ابوجعفر منصور دوانیقى (137-148).
6. فرزندان امام:
از امام جعفر صادق علیه‌السلام هفت پسر و سه دختر بر جاى ماند كه عبارتند از:
- «اسماعیل »، «عبدالله » و «ام‌فروه » كه مادرشان فاطمه بنت الحسین بن على بن حسین علیه‌السلام است.
- «امام کاظم »، «اسحاق » و «محمد» كه مادرشان حمیده خاتون مى باشد.
- «عباس »، «على »، «اسماء» و «فاطمه » كه هر یك از مادرى به دنیا آمده اند.-[۶]
7. مراحل مختلف زندگانى امام صادق (ع):
زندگانی این امام شریف را مى توان به سه دسته كلى تقسیم نمود:
الف) زندگانى امام در دوره امام سجاد و امام باقر (ع):
ایشان تقریبا نیمى از عمر خود را به خوشه چینی از علم و تقوا و كمال و فضیلت این دو امام پرداختند.
ب) زندگانی امام از سال 114 تا 140 هجرى:
در این دوره امام از فرصت مناسبى كه به وجود آمد، استفاده نمود و مكتب جعفرى را به تكامل رساند. در این مدت، 4000 دانشمند تحویل جامعه داد و علوم و فنون بسیارى را كه جامعه آن روز تشنه آن بود، به جامعه اسلامى ارزانى داشت.
ج) آخرین سال های عمر امام:
در این دوره، که به مدت هشت سال به طول انجامید، امام بسیار تحت فشار و اختناق حكومت منصور عباسى قرار داشت. در این دوره امام دائماً تحت نظر بود و مكتب جعفرى عملاً تعطیل گردید.[۷]
8. عوامل انقراض حکومت اموی:
در عصر امام صادق علیه‌السلام حكومت اموى منقرض شد. عواملى كه منجر به انقراض سلسله اموى شد عبارتند از:
- حكومت موروثى استبدادى.
- تحریف حقایق توسط محدثان مزدور و روحانیون دربارى.
- مخالفت علنى و آشكار با سنت پیامبر (ص) و قرآن کریم.
- اهانت به حرمین شریفین.
- سوء استفاده از بیت المال مسلمین.
- كامجویى و هوسرانى و می‌گسارى و ساز و آواز.
- گرایش به تجملات و زیورآلات.
- تعصب عربى و تحقیر موالى (غیراعراب).
- اختلافات و درگیرى هاى داخلى و نژادى.
- قتل و غارت مسلمین خصوصاً فرزندان بنى هاشم.
- قیام مسلحانه شیعیان.
- تعطیل شدن امر به معروف و نهى از منكر به سبب خشونت حكمرانان.
- رواج شعارها و سنت هاى جاهلى.-[۸]
9. شکل گیری حکومت بنی العباس:
بنى العباس در اواخر دوره بنى امیه از فرصت سیاسى كه به وجود آمده بود، استفاده كردند و حكومت را در سال 132 هجرى قمرى بدست گرفتند.-[۹] و تا سال 656 هجرى قمرى حكومت كردند. سیاست عباسیان تا زمان معتصم بر مبناى حمایت از ایرانیان و تقویت علیه اعراب بود. صد ساله اول حكومت عباسى براى ایرانیان، عصر طلایى بود. چه آن كه برخى از وزراى ایرانى همانند برامكه و فضل بن سهل؛ ذوالریاستین بعد از خلیفه، بزرگترین قدرت به شمار مى رفتند.-[۱۰]
روساى بنى هاشم اعم از عبدالله محض و پسرانش محمد و ابراهیم و همچنین بنى العباس به نام هاى ابراهیم امام، ابوالعباس سفاح، ابوجعفر منصور دوانیقى و عموهاى این‌ها، در محلى به نام «ابواء»-[۱۱]
نهضت ضد اموى را از سال 100 هجرى آغاز كردند. و چون بنى العباس زمینه را براى خودشان مهیا نمى دیدند، با «محمد نفس زكیه »-[۱۲] به عنوان مهدى امت بیعت كردند.-[۱۳]
بعد از آن كه روساى بنى هاشم با محمد بیعت كردند، از امام جعفرصادق علیه‌السلام نیز دعوت نمودند كه با محمد به عنوان مهدى امت بیعت كند ولى حضرت به آن‌ها فرمود كه در نزد ما اسرارى است. این پسر، مهدى امت نیست و وقت ظهور نیز فرا نرسیده است. حضرت در آن جلسه بیان داشتند كه ابوالعباس سفاح و برادرانش به خلافت خواهند رسید و به عبدالعزیز بن عمران زهرى فرمود كه ابوجعفر منصور قاتل محمد و برادرش ابراهیم خواهد شد.-[۱۴]
مبلغان بنى عباس در آغاز، مردم را با عنوان «الرضا من آل محمد» یا «الرضى من آل محمد» تبلیغ مى كردند. دو تن از ماهرترین شان عبارت بودند از: «ابوسلمه خلال » و «ابومسلم خراسانى ». ابوسلمه كه به وزیر آل محمد لقب گرفت، در كوفه مخفیانه تبلیغ مى كرد و ابومسلم كه به امیر آل محمد ملقب شد، در خراسان مردم را بر علیه دستگاه حاكمه اموى مى شوراند.-[۱۵]
یكى از كارهاى زشت ابومسلم این بود كه نسبت به ابوسلمه حسادت مى ورزید. نامه هایى به سفاح و عموهاى سفاح نوشت و به آن‌ها اطلاع داد كه ابوسلمه قصد دارد خلافت را از آل عباس به نفع آل ابى طالب تغییر دهد. ولى سفاح نپذیرفت و گفت: چیزى بر من ثابت نشده است. ابومسلم وقتى كه فهمید ابوسلمه از توطئه او آگاه است، عده اى را مامور كرد كه هنگام برگشت ابوسلمه از نزد سفاح، او را شبانه به قتل برسانند.-[۱۶] و چون قاتل یا قاتلین از اطرافیان سفاح بودند، خون ابوسلمه لوث شد و خوارج را به عنوان قاتل معرفى كردند.-[۱۷]
مسعودى در مروج الذهب-[۱۸] مى نویسد: ابوسلمه بعد از كشته شدن ابراهیم امام به این فكر افتاد كه خلافت را از آل عباس به نفع آل ابى طالب تغییر دهد. نامه اى در دو نسخه براى امام جعفرصادق علیه‌السلام و عبدالله محض نوشت و به مامور گفت: این دو نامه را مخفیانه به امام جعفرصادق علیه‌السلام بده و اگر قبول كرد، نامه دیگر را از بین ببر و اگر نپذیرفت، نامه دوم را براى عبدالله ببر و طورى عمل كن كه هیچ كدام نفهمند كه براى دیگرى نامه نوشتم.
فرستاده، نامه را اول براى امام برد. ایشان قبل از آن كه نامه را مورد مطالعه قرار دهد، به آتش گرفت و آن را سوزاند و بیان داشت كه ابوسلمه شیعه و طرفدار ما نیست. فرستاده، نامه دیگر را به عبدالله محض داد كه بسیار خوشحال و مسرور گردید.
صبح زود نزد امام صادق علیه‌السلام آمد و جریان را اطلاع داد. امام به او گفت: كه ابوسلمه عین این نامه را براى من نیز نوشته بود ولى آن را سوزاندم. به او گفت: ابوسلمه طرفدار ما نیست. از چه زمان اهل خراسان شیعه تو شده اند كه مى گویى شیعیان ما نوشته اند؟ آیا تو ابومسلم را به خراسان فرستادى؟ آیا تو به آن‌ها گفتى لباس سیاه بپوشند و آن را شعار خود قرار دهند...؟ عبدالله از این سخنان ناراحت شد و شروع به بحث با امام نمود.-[۱۹]
بعضى از كسانى كه ادعاى تاریخ شناسى دارند، با انكار و اعتراض مى پرسند كه چرا امام صادق علیه‌السلام در جواب نامه ابوسلمه چنان برخوردى داشته است؟ در جواب به این افراد، باید گفته شود كه در این قضیه نه شرایط معنوى در كار بوده كه افرادى با خلوص نیت چنین پیشنهادى را بیان كنند و نه شرایط ظاهرى و امكاناتى فراهم بوده كه بتوان به واسطه آن اقدام عملى نمود.-[20]
اولاً امام مى دانست بنى عباس ساكت نخواهند نشست و امام را به شهادت مى رسانند. بدون آن كه شهادت امام هیچ فایده و اثرى براى اسلام و مسلمین داشته باشد.
ثانیا در آن عصرى كه امام مى زیست، آن چه كه براى جامعه اسلامى بهتر و مفیدتر بود، رهبرى نهضت علمى، فكرى و تربیتى بود كه اثر آن تاكنون هست؛ كما این كه در عصر امام حسین علیه‌السلام آن نهضت ضرورت داشت كه اثرش هنوز نیز باقى است.-[21]
10. دوران خاص امام صادق (ع):
الف) فرصت مناسب برای فعالیت هال علمی:
از سال 129 تا 132 هجرى كه عباسیان روى كار آمدند؛ چون بنى امیه رو به ضعف و سقوط مى رفتند، فرصت این كه امام را تحت فشار قرار دهند، نداشتند و از طرفى عباسیان نیز كه شعار طرفدارى از خاندان پاك پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و گرفتن انتقام خون به ناحق ریخته آنان را مى دادند، به امام فشارى وارد نمى آوردند.
از این رو، این دوران، براى امام دوران آرامش و آزادى بود و فرصت بسیار خوبى براى فعالیت هاى علمى و فرهنگى به شمار مى رفت، فرصتى كه براى هیچ یك از امامان دیگر به غیر از امام باقر علیه‌السلام كه اندكى از این فرصت براى ایشان به وجود آمد و فعالیت علمى را شروع كرده بود. و هم چنین براى امام رضا علیه‌السلام فراهم نگشت. ولى امام صادق علیه‌السلام هم عمر طولانى (حدود 70 سال) داشتند و هم محیط و زمان براى ایشان مساعد بود.-[22]
ب) شور و نشاط در زمان امام صادق (ع):
در زمان امام جعفرصادق علیه‌السلام در جامعه اسلامى شور و نشاط فوق العاده اى پیدا شد كه منشا جنگ عقاید گردید. به طور خلاصه مى توان عوامل مؤثر در این نشاط را در چهار مورد بررسى كرد:
- محیط آن دوره، محیط كاملا مذهبى و اسلامى بود و مردم تحت انگیزه هاى مذهبى، زندگى مى كردند. تشویق هاى پیامبر به علم و دانش و تشویق و دعوت هاى قرآن كریم به علم و تعلم و تفكر و تعقل، عامل اساسى این نهضت و شور و نشاط بود.
- نژادهاى مختلفى كه سابقه فكرى و علمى داشتند، در دنیاى اسلام وارد شدند و تحولاتى را در جامعه ایجاد كردند.
- «جهان وطنى اسلامى »-[23] عامل سومى بود كه زمینه را مساعد مى كرد. اسلام با وطن هاى آب و خاكى مبارزه كرده بود و وطن را «وطن اسلامى » تعبیر مى كرد كه هر جا اسلام هست، آن جا وطن است و در نتیجه تعصبات نژادى تا حدود بسیار زیادى از میان رفته بود. به طورى كه نژادهاى مختلف با یكدیگر همزیستى داشتند.-[24]
- عامل دیگرى كه زمینه این جهش و جنبش را فراهم مى كرد، «تسامح و تساهل دینى » بود.-[25] یعنى مسلمانان به خاطر همزیستى با اهل كتاب، آن‌ها را تحمل مى كردند و آن را برخلاف اصول دینى خود نمى پنداشتند. در آن زمان اهل كتاب، اهل علم و دانش بودند كه وارد جامعه اسلامى شده بودند و مسلمین نیز مقدم آن‌ها را گرامى مى شمردند. در نتیجه در همان عصر اول، معلومات آن‌ها را گرفتند و در عصر بعدى، خود در راس جامعه اسلامى قرار گرفتند.-[26]
ج) ظهور مکاتب و نحله های متعدد:
امام صادق علیه‌السلام در عصرى زیست كه علاوه بر حوادث سیاسى، یك سلسله حوادث اجتماعى و پیچیدگى ها و ابهام هاى فكرى و روحى پیدا شده بود كه اسلام را تهدید مى كرد. ظهور متكلمان-[27]، صوفیه (خشكه مقدس ها)-[28] ، زنادقه-[29] ، مكتب ها و نحله هاى مختلف فقهى جبریه، مشبهه، تناسخیه و...-[30] اختلاف قرائت، اختلاف در تفسیر، و رشد گروه خوارج و مرجئه از آن جمله بودند.-[31] هر كدام عقاید خود را ترویج مى كردند و به نحوى نظر مى دادند. از این رو، تشنگى عجیبى به وجود آمده بود كه لازم بود امام به آن‌ها پاسخ مناسب گوید.
د) نقش امام در مقابله با مکاتب و نحله های جدید:
امام صادق علیه‌السلام با تمامى این جریاناتى كه وجود داشت، برخورد كرد. از نظر قرائت و تفسیر، یك عده شاگردان امام هستند. در باب نحله هاى فقهى هم كه مكتب امام صادق علیه‌السلام قوى ترین و نیرومندترین مكتب هاى فقهى آن زمان بوده، به طورى كه اهل تسنن هم اعتراف نمودند. ابوحنیفه-[32] و مالك-[33] شخصاً از محضر امام استفاده كردند و مالك بارها از مدینه به خدمت امام مى رسید و از وجود ایشان استفاده مى برد. شافعى و احمد بن حنبل نیز از شاگردان امام هستند.-[34]
امام صادق علیه‌السلام با در نظر گرفتن نیاز شدید جامعه و آمادگى زمینه اجتماعى مناسب، دنباله نهضت علمى و فرهنگى پدرش را گرفت و حوزه علمى وسیعى به وجود آورد-[35]
11. شاگردان امام صادق (ع):
ایشان در رشته هاى مختلف، شاگردان بزرگى همچون «هشام بن حكم كندى »، «محمد بن مسلم »، «ابان بن تغلب »، «هشام بن سالم »، «معلى بن خنیس »، «محمد بن على بن نعمان بجلى كوفى » معروف به «مؤمن الطاق »، «مفضل بن عمر»، «ثابت بن دینار» معروف به «ابو حمزه ثمالى »، «زرارة بن اعین »، «جابر بن یزید جعفى كوفى »، «صفوان بن مهران جمال اسدى كوفى » معروف به «صفوان جمال »، «عبدالله بن ابى یعفور»، «حمران بن اعین شیبانى»، «حمزه طیار»، «برید بن معاویه عجلى »، و... تربیت نمود.-[36]
12. تقیه:
در دوره امام صادق علیه‌السلام، شیعیان و طرفداران امام با نوعى پیوستگى فكرى و عملى، تشكیلاتى را به وجود آورده بودند و امام صادق علیه‌السلام نیز با خلفا مبارزه مخفى مى كرد. نوعى جنگ سرد در میان بود. معایب، مثالب و مظالم خلفاى جور به وسیله امام در دنیا پخش شد. حتى امام به منظور تبلیغ ولایت و امامت خود، نمایندگانى به مناطق مختلف از جمله خراسان مى فرستاد.-[37]
فشار گسترده سیاسى حكام اموى و عباسى گویاى این حقیقت است كه یاران امام به خاطر مصون ماندن از گزند حكام زورگو، «تقیه » مى كردند. تاكیدهاى مكرر امام بر «تقیه » نشان دهنده فعال بودن این تشكیلات به طور مخفى و تصمیم جدى حكومت بر سركوب كردن حركت ها است. برخى از روایت هاى موجود نشان مى دهد كه شیعیان به شدت تحت فشار بودند.-[38] و از ترس شمشیر برهنه منصور، راه تقیه را در پیش گرفتند.-[39]
جاسوسان اموى و عباسى، مراقب رفت و آمدهاى امام و اصحابشان بودند. اگر كسى تماسى برقرار مى كرد، با كمال احتیاط این عمل را به انجام مى رساند. زیرا دستگاه خلافت اگر فردى را مى شناخت كه به اهل بیت علیهم‌السلام اظهار محبت مى كند، سرنوشت او با مرگ یا سیاه‌چال و زندان ابد، رقم مى خورد. چنان كه یكى از اطرافیان امام زیر شلاق جان سپرد.-[40] به همین خاطر امام از بعضى از شیعیان روى برمى گرداند و حتى برخى را مورد سرزنش قرار مى داد.-[41]
منصور درباره امام صادق علیه‌السلام تعبیر عجیبى دارد: جعفر بن محمد مثل یك استخوان در گلوى من است؛ نه مى توانم بیرونش بیاورم و نه مى توانم آن را فرو برم. نه مى توانم مدركى از او بدست آورم و كلكش را بكنم و نه مى توانم تحملش كنم.-[42]
پی نوشت ها:
- قاسم با دختر عموى خود اسماء بنت عبدالرحمن بن ابى بكر ازدواج كرد. بنابراین، مادر امام از طرف پدر و نوه ابوبكر است.
- ائمه بقیع عبارتند از: امام حسن، امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام.
- الارشاد، شیخ مفید، ج 2، ص 271/ كتاب الحجه، كلینى، باب مولد الامام ابى عبدالله/ حیات الصادق، ص 6/ اعلام الورى طبرسى، ص 271/ اصول كافى، ج 1، ص 472/ بحارالانوار، ج 47، ص 1.
- سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، استاد مطهرى، ص 137، الارشاد، ص 249.
- تاریخ الامم والملوك، ج 4، ص 375/ الشیعه والحاكمون، ص 137/ مروج الذهب مسعودى، ج 3، ص 233 به بعد/ الكامل، ابن اثیر، ج 4، ص 465 به بعد.
- الارشاد، شیخ مفید، ص 284/ مناقب آل ابى طالب، ابن شهر آشوب، ج 4، ص 280/ اعلام الورى، فضل بن حسن طبرسى، ص 291/ بحارالانوار، ج 47، ص 241، ح 2.
- الارشاد، شیخ مفید، ص 289.
- سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص 117-118/الكامل، ج 3، ص 201 به بعد/ مقاتل الطالبیین، ص 70/ الامامة والسیاسه، ج 1، ص 165/ الغدیر، ج 10، ص 326/ مروج الذهب، ج 3، ص 166.
- سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص 117.
- مجموعه آثار شهید مطهری، ج 14، ص 584.
- ابواء مكانى است مابین مدینه و مكه. این مكان جایى است كه آمنه سلام الله علیها مادر پیغمبر اكرم صلی الله علیه و آله در آن جا وفات یافت و حضرت امام کاظم علیه السلام به دنیا آمد. (ر.ك: معجم البلدان، یاقوت حموى، ج 1، ص 79).
- محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن بن على علیه‌السلام.
- سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، استاد مطهرى، ص 131-132/ مقاتل الطالبیین، ص 173.
- سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص 134-135.
- الفخرى، ابن طقطقا، ص 153/ تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 352.
- مروج الذهب، مسعودى، ج 3، ص 284.
- سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص 123-124/ بیست گفتار، ص 180-179.
- الفخرى، ص 154-155/ جهاد الشیعه، ص 104.
- سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص 129-124.
- همان، ص 131-130.
- بیست گفتار، مطهرى، ص 180-179.
- سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص 157-158.
- مجموعه آثار مطهرى، ج 14، ص 68-71/ سوره تكوير، آیه 27/ سوره سبا، آیه 28/ سوره انبياء، آیه 105/ سوره اعراف، آیه 158/ سوره انعام، آیه 89/ سوره نساء، 133/ مجمع البیان، ج 9، ص 164.
- مثلا یك غلام بربرى مانند «نافع » یا «عكرمه » غلام عبدالله بن عباس در كرسى استادى مى نشست و بسیارى از مسلمانان عراقى، سورى، حجازى، مصرى، ایرانى و هندى در پاى درس او شركت مى كردند.
- مسئله «تساهل و تسامح با اهل كتاب » عامل فوق‌العاده مهمى بود. این مسئله ریشه حدیثى دارد. احادیثى همچون «خذوا الحكمه ولو من مشرك » و «الحكمه ضاله المؤمن، یاءخذها اینما وجدها» مضمونش همین است.
- سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص 161-159.
- از بحث هاى داغ آن روز، بحث هاى كلامى بود. متكلمین در اصول عقاید و مسائل اصولى همچون خدا، صفات خدا، آیات مربوط به خدا، درباره نبوت و حقیقت وحى، درباره شیطان، توحید، ثنویت، قضا و قدر، جبر و اختیار و... بحث مى كردند.
- ظهور متصوفه به طورى كه طبقه اى را به وجود آورند و طرفداران زیادى پیدا كنند و در كمال آزادى، حرف هاى خود را بر زبان جارى سازند، در زمان امام صادق علیه‌السلام رخ داد. این گروه به عنوان نحله اى در مقابل اسلام سخن نمى گفتند، بلكه بیان مى داشتند كه اصلا حقیقت اسلام آن است كه ما مى گوییم. اینان روش خشكه مقدس عجیبى پیشنهاد مى كردند كه قابل تحمل نبود.
- از خطرناكترین طبقه هاى این عصر، ظهور زنادقه بود. زنادقه طبقه متجدد و تحصیل كرده آن عصر بودند. كه با زبان هاى زنده آن روز سریانى، فارسى، هندى و... آشنا بودند. زنادقه و دهریینى از قبیل ابن ابى العوجاء، ابوشاكر دیصانى و حتى ابن مقفع وجود داشتند كه با آن حضرت به محاجه برخاستند. احتجاجات بسیار مفصل و طولانى كه در این زمینه باقى است به راستى اعجاب آور است. «توحید مفضل » در اثر یك مباحثه با یك نفر دهرى مسلك و رجوع مفضل به امام صادق علیه‌السلام پدید آمده است.
- مدینه، كوفه، بصره و حتى اندلس هر كدام مركزى بشمار مى رفتند كه مالك ابن انس، ابوحنیفه و... رهبرى آن را بر عهده داشتند.
- بیست گفتار، ص 180-184.
- نعمان بن ثابت بن زو طى بن مرزبان معروف به ابوحنیفه دو سال شاگرد امام بود. (امام الصادق والمذاهب الاربعه، حیدر اسد، ج 1، ص 70).
- مالك بن انس نیز نزد امام مى آمد و به شاگردى آن حضرت افتخار مى كرد. (همان، ج 1، ص 53).
- سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص 151-147.
- حركت هاى علمى دنیاى اسلام، اعم از شیعه و سنى مربوط به امام صادق علیه‌السلام است. حوزه هاى سنى مولود تفكر امام است؛ چون در راس حوزه هاى سنى، جامع الازهر وجود دارد كه در حدود 1000 سال پیش توسط شیعیان فاطمى تاسیس شد و تمام حوزه هاى دیگر اهل سنت، منشعب از این جامع است. (سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص 164-163).
- رجال كشى، محمد بن حسن طوسى، ص 275؛ قاموس الرجال، محمدتقى تسترى، ج 3، ص 416/ بحارالانوار، ج 47، ص 345.
- بحارالانوار، ج 47، ص 72.
- مستدرك الوسائل، حاج میرزا حسین نورى طبرسى، ج 12، ص 297 به بعد/ وسائل الشیعه، حر عاملى، ج 9، ص 32.
- تاریخ الشیعه، ص 43.
- حیاة الامام الباقر علیه‌السلام، ج 1، ص 256/ المحاسن، ص 119.
- المناقب، ج 4، ص 248.
- مناقب آل ابی طالب علیه‌السلام، ج 4، ص 238/ الامام الصادق علیه‌السلام، مظفر، ج 1، ص 111/ سیرى در سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام، ص 159-158/ وسائل الشیعه، ج 12، ص 129/ كشف الغمه، ج 2، ص 209-208/ بحارالانوار، ج 47، ص 42.
منبع: دانشنامه اسلامی
گالری:
کانال قرآن و حدیث را درشبکه های اجتماعی دنبال کنید.
