سخنرانی آیت الله میرباقری: جلسه ششم، بررسی شرایط ساخت امت و بعث رسول اکرم (ص) در آیات قرآن کریم

سخنرانی آیت الله میرباقری: جلسه ششم، بررسی شرایط ساخت امت و بعث رسول اکرم (ص) در آیات قرآن کریم

۱۱ بهمن ۱۴۰۱ 0 صوتی و تصویری

 

 

جلسه ششم هیئت ثارالله قم: بررسی شرایط ساخت امت و بعث رسول اکرم (ص) در آیات قرآن کریم

مقام تسليم و امت مسلمه

أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيم  بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيم  الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِين  وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِين  وَ اللَّعْنَةُ عَلَى أَعْدَائِهِم  أَجْمَعِين. یک دسته از آیاتی که بحث امامت و طرح امامت ائمه حق را بیان کرده اند، آیاتی است که در باب حضرت ابراهیم علیه السلام هست. خدای متعال به این پیامبر به این رسول بزرگش بعد از مقام رسالت و خلت، مقام امامت را عنایت کرده اند و مـأموریت ساخت و هدايت یک امت را بر دوش این پیامبر اولوالعزم و این امام گذاشته است. عهدی خدای متعال به ایشان دادند و بعد هم توضیح داده شد که این عهد به ظالم نمی رسد. کسی که سابقه بت پرستی و شرک و امثال اینها داشته باشد، محروم از این امامت است. بعد خدای متعال می فرماید به این پیامبر مأموریت دادند که این بیتی که برای مردم قرار داده شده و به یک معنا قبله است را تطهیر کنند و آن را مهیا بکنند برای اهل طواف و اهل رکوع و سجود و کسانی که اهل اعتکاف در این بیت هستند و بعد از تطهیر بیت، حضرت ابراهیم از خدای متعال درخواست بلد امن کردند و بعد از آن درخواست رزق و ثمرات کردند. يك امت اینگونه ساخته می شود. باید یک کسی از طرف خدا امام بشود، یک امر الهی در دستش باشد و به آن امر و طرح الهی این اقدامات را انجام بدهد. بلد امنی برای امت خودش درست کند که محیط امن باشد، محیط مصون از دستبرد شیطان و شیاطین باشد، محیط  امن از مخاطرات باشد. همچنين باید رزقی برای این امت در نظر گرفته شود. باید بیت و بلدی این امت داشته باشند. این امت مسلمه احتیاج به یک بیتی دارد. اینها اقدامات حضرت ابراهیم است. اين اقدامات برای ساخت یک امت است. این امت مسلمی که در آخرالزمان ساخته می شوند و ساخته شدند این اینگونه طراحی شده است. خدای متعال حضرت ابراهیم را بعد از آن ابتلائات امام کرده و یک مأموریت هایی به ايشان داده است. این مأموریت ها به دست حضرت ابراهیم انجام گرفته است. بعد خدای متعال دستور دادند که با حضرت اسماعیل سلام الله علیهما این خانه کعبه را از نو بسازند.
آیه بعد مي فرمايد «رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا  إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ * رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ»(بقره/128-129) از اقدامات دیگری که حضرت ابراهیم خلیل برای مأموریت امامت خودشان و ایجاد یک امت انجام دادند این است که اولا از خدای متعال خواستند، خدایا من و حضرت اسماعیل را (ما دو نفر را) مسلم نسبت به خودت قرار بده. مقصود از این اسلام همینطوری که مفسرین بزرگ فرمودند، اسلام ظاهری نیست که کسی شهادتین می گوید و وارد اسلام می شود و تا ضروریات اسلام را انكار نكرده، این مسلمان هست و آثار ظاهری اسلام را دارد. بدنش طاهر است و می تواند از مسلمان ارث می برد و با مسلمان ازدواج کند. این احکام ظاهری اسلام مربوط به همین اسلام ظاهری است. ممکن است کسی كه در آغاز راه، شهادتینی می گوید و وارد وادی اسلام می شود این آثار و احکام را دارد. این اسلامی که در اینجا حضرت ابراهیم خواستند پیداست كه این اسلام نیست. چون حضرت ابراهیم و اسماعیل هستند. این چه تسلیمی است که حضرت خواستند؟ آن مقام تسلیم مطلقی که حضرت ابراهیم بعد از مقام امامت از خدای متعال می خواهند، چه مقامی است؟
یکی از خصوصیاتی که برای ساخت یک امت صالح لازم است این است که امامی كه می خواهد این امت را بسازد، باید اینگونه باشد. بدون امامی که تسلیم نسبت به خدای متعال است، یک امت مسلم ساخته نمی شود. امت ذیل امام خودشان عمل می کنند و به اندازه ای که آن امام در مقام تسلیم نسبت به خدای متعال هست، میتوان امت مسلم ایجاد کرد. خدایا در ذریه ما هم یک امت مسلم قرار بده. این تقاضا و اقدامی که حضرت براي ايجاد يك امت مسلم می کنند، این جزو اقداماتی است که در حوزه امامت حضرت ابراهیم خلیل هست.
مقصود از امت مسلم چه کسانی هستند؟ این امت مسلم ممکن است همه امتی باشد که در دوره نبی اکرم شکل می گیرند ولی در بعضی از روایات این امت مسلم تفسیر به خود ائمه علیهم السلام شده است. فرمودند امت مسلم ما هستیم. وجود مقدس ابراهیم خلیل برای آن مأموریت و رسالتی که به دوش ایشان گذاشته شده که امام اند و باید انجام دهند از خدای متعال درخواست یک امت مسلم در ذريه خودشان می کنند. این امت مسلم در روایات تفسیر به ائمه علیهم السلام شده است.
 

امت وسط

خدای متعال در چند جا از آيات قرآن از یک امتی بحث می کند كه گاهی از آن به امت وسط تعبیر می شود. «وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا»(بقره/143) ما شما را امت وسط قرار دادیم تا شما شاهد بر مردم باشید و رسول شاهد بر شما باشد.
یک تعبیر دیگر در قرآن هست «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»(آل عمران/110) شما بهترین امتی هستید که به ظهور رسیدید. در روایات این سه تعبير به هم گره خورده و فرمودند این امت وسط و این امت مسلمه و این خیر امت ما اهل بیت هستیم. همان دعای حضرت ابراهیم است که مستجاب شده است. البته در خود این آیات هم قرائنی هست که مقصود از امت وسط، مثلا همه مسلمان ها نیستند. بعضی ها گفتند امت وسط همه مسلمان ها هستند. مسلمان ها امت وسط اند. مفسرین اینطوری معنا کردند كه مسلمانان امت وسط اند و افراط و تفریط در ايشان نیست. آئین و مناسک شان در مرز اعتدال است ولی از خود آیه استفاده می شود که این امت وسط، شاهد بر امت اند «لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا»(بقره/143). حضرات فرمودند ما هستیم. پیداست شما شاهد نیستید. ما هستیم که شاهد بر مردم هستیم و احوال آنها را مي بينيم. پس کانه برای ساخته شدن یک امت یک امت وسطی لازم است. همانی که برای وجود مقدس نبی اکرم یک امت وسط قرار دادند. رسول شاهد آنهاست و آنها هم شاهد بر مردم هستند. کانه این ها هستند که مردم را به سوی نبی اکرم سوق می دهند. اینها واسطه بین نبی اکرم و مردم اند. حضرت شاهد بر این ائمه است. این امت وسط هم شاهد بر مردم هستند. احوال مردم تحت اشراف آنهاست. تربیت می کنند و می سازند و مأموریت هایی دارند. پس ما یک امت وسطی داریم که این امت وسط واسطه بین نبی اکرم و عموم مردم است و از طریق اینها امت ساخته می شود. نبی اکرم وقتی می خواهند امت بسازند ازطریق این ائمه امت می سازند. آن ائمه ای که ائمه هدايت هستند، هدایت نبی اکرم را به مردم می رسانند و واسطه بین نبی اکرم اند. گاهی از ايشان تعبیر می شود به وسیله. وسیله نبی اکرم هستند. امت وسط نبی اکرم هستند. اینها هستند که در ساخت امت نبی اکرم مأموریت و امامت دارند. این امت وسط همانی هستند كه بهترین امتی هستند که برای مردم کار می کنند و آنها را هدایت می کنند. دستگیری و شفاعت می کنند. پس این امت وسط و خیر امت یک امت بیشتر نیستند. مقصود هم از ايشان ابتدائا ائمه علیهم السلام است البته اگر کسی ملحق به ائمه شد ممکن است جزو امت وسط شود و ملحق بشود. این امت مسلمه ای هم که حضرت ابراهیم خلیل تقاضا کردند و خدای متعال برای حضرت ابراهیم اجابت کرده، همین است. حضرت برای ساختن امت نیاز به یک امت مسلم دارند.
حضرت ابراهيم و حضرت اسماعیل دو پدر این امت اند و این امت از نسل حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل هستند. خدایا اولا ما را مسلم قرار بده. ما تسلیم تو باشیم. مقام تسلیم محض. آن مقامي که بعد از مقام خلت و بعد از مقام نبوت و رسالت هست. ثانيا در ذریه ما هم یک امت مسلم قرار بده. یک امتی باید باشند كه آنها هم مسلم باشند. مقصود هم از اين مسلم، ادای شهادتین و اسلام ظاهری نیست بلكه یک امت مسلمی می خواهند که به وسیله آنها امت ساخته بشود و به وسیله آنها جامعه مومنین شکل بگیرد. لذا این امت وسط در روایات به ائمه تفسیر شده است. در ذيل آیه شریفه «كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ»(آل عمران/110)  عیاشی از ابابصير نقل مي كند که این آیه شریفه در باب اوصیاء نبی اکرم هستند. شاهدش هم این است «تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ»(آل عمران/110) شما جلوی منکر را می گیرید و معروف را به پا می دارید، لذا بهترين امت براي مردم هستید. شرط خیر امت بودن این است. آن امتی که می تواند جلوی منکر را بگیرد و معروف را اقامه بکند این بهترين امت براي مردم است. بهترین امت برای مردم که مردم را می سازد، آن ائمه ای هستند که امر به معروف و نهی از منکر می کنند و این مقام برای سیدالشهداء و ائمه مکرر در روایات و زیارات آمده است «أَشْهَدُ أَنَّكَ قَدْ أَقَمْتَ الصَّلاةَ، وَآتَيْتَ الزَّكَاةَ، وَأَمَرْتَ بِالْمَعْرُوفِ، وَنَهَيْتَ عَنِ الْمُنْكَرِ». خدای متعال از یک امتی صحبت می کند که بهترین امت اند. اولا للناس هستند. ثانيا خدای متعال این امتی را به فعلیت رسانده است. علت خیر امت بودن برای مردم هم همین «تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»(آل عمران/110) است. کسی که می تواند جلوی منکر را بگیرد و معروف را اقامه بکند، این خیر امت است. سیدالشهدائی است که نهی از منکر و امر به معروف در مقیاس عاشورا مي كند. آن منکری که سیدالشهداء با آن مقابله می کنند، اصل و اساس منکر است. اصل ائمه نار و ولایت آنهاست که همه منکرات از آنجا ناشی می شود. معروفی را که سیدالشهداء اقامه می کنند اصل توحید و ولایت نبی اکرم و امیرالمومنین است. آن امام است که می تواند امر به معروف کرده و آن را اقامه کند. آن امامی که می تواند منکر را نهی کرده و جلوی تحقق آن را بگیرد، این خیر امت للناس است. پس یک خیر امت داریم و یک امت وسط داریم و یک امت مسلمه هم داریم. آن وقت در روایات فرمودند این امت مسلمه هم ما هستیم. در روایتي که تفسیر قمی نقل کرده حضرت فرمودند آيه «وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ»(آل عمران/104) باید یک امتی باشند در میان شما که دعوت به خیر کنند. این همه امت نیستند. این یک جمع خاصی اند. حضرت فرمودند این آیه مربوط به وجود مقدس نبی اکرم و اهل بیت نبی اکرم هستند «فَهَذِهِ لِآلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه و آله) وَ مَنْ تَابَعَهُمْ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ»(1).
روایت در این زمینه زیاد است و در آنها این آیات را با همدیگر تطبیق کرده، می فرمایند این امت مسلمه که حضرت ابراهیم دعا کردند، این دعا مستجاب شد و اجابت دعا هم همین است. این امت وسط که واسطه بین نبی اکرم و امت هستند و به وسیله آنها مردم ساخته می شوند، ائمه علیهم السلام اند. این دعای حضرت ابراهیم در روایات به ائمه تطبیق شده است. به امت وسط نبی اکرم تطبیق شده است. به بهترين امت براي مردم تطبيق شده است. تمام اینها یک شجره طیبه است.
بنابراین در مسیر امت سازی حضرت ابراهیم یکی از کارهایی که کردند این است كه از خدای متعال درخواست یک امت وسط کردند. امامی که می خواهد امت بسازد، اول خودش باید تسلیم خدا باشد. باید مسلم باشند و تمام اسلام درشان تحقق پیدا کرده باشد و بعد هم یک امت مسلمه ای لازم است برای این که این امت ساخته بشود. ابتدائا این امت مسلمه ای که در نسل حضرت ابراهیم هستند و طرح حضرت ابراهیم با آن محقق می شود، اهل بیت علیهم السلام اند. این امت مسلمه، امت مسلمه برای نبی اکرم هستند، امت وسط اند و خیر امت اند. کارشان هم این است که جلوی گسترش منکر را در امت می گیرند و معروف را در امت اقامه می کنند. با همان معنایی که برای معروف و منکر بحث شد. اگر توجه به آن معنای معروف و منکر شود واضح می شود چرا خیر امت اند، کسانی که می توانند جلوی منکر را بگیرند و معروف و توحید را اقامه می کنند و جلوی کفر و شرک را می گیرند، مانع تحقق ولایت ائمه نار می شوند، ولایت معصوم و امیرالمومنین را محقق می کنند، اینها خیر امت اند. دیگر منفعتی برای مردم بالاتر از این نیست که جلوی منکر گرفته بشود و معروف اقامه بشود.
 

رويت مناسك ساخت امت

در ادامه آيه درخواست حضرت ابراهیم حضرت اسماعیل مطرح مي شود «وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا»(بقره/128) خدایا مناسک ما را به ما نشان بده و به رویت ما برسان. آن کسی که می خواهد امام باشد و امت بسازد نیاز به مناسک دارد. امت بدون مناسک ممکن نیست. امت یک مناسکی و قواعدی می خواهد. نماز و روزه و حج و قواعد زندگی می خواهد. اینها مناسک ساخت امت اند. وجود مقدس نبی اکرم با همین شرایع امت را ساختند. با همین مناسک این امت را ساختند. اینها طریق شکل گیری یک امت است. هم امت باطل مناسک دارد و هم امت حق مناسک دارد. هم امت باطل امام دارد و هم امت حق امام دارد. هم امت باطل یک امت وسط دارد و هم امت حق یک امت وسط دارد. امت وسط آنهایی هستند که واسطه بین نبی اکرم و امت اند. بین آن امام اصلی و امت اند.
انبیاء علیهم السلام مناسک را رویت می کنند. خدای متعال به ايشان مناسکی که باید با آنها خودشان سیر کنند و امتشان را بسازند، به ايشان نشان مي دهند. آنها را به رویت مناسک می رساند. در این زمینه روایات زیادی داریم. در کتاب حج و کتاب صلات ملاحظه كنيد که مناسک چگونه به انبیاء عرضه می شده است. از جمله آنها در کتاب حج روایات متعددی در باب حضرت ابراهیم و حضرت آدم و انبیاء دیگر داریم که خدای متعال مناسک حج را چطور به این انبیاء نشان داده است. ما احکامش را می بینیم و یاد می گیریم و با واسطه به ما می رسد. يا از طریق رساله يا از طریق روایات به ما مي رسد ولی برای معصومین اینطور نیست. این مناسک برایشان رویت می شود. مناسک به ايشان ارائه می شود. بعنوان مثال در باب حج دارد كه جناب جبرئيل در شب هشتم ذي الحجه به حضرت ابراهیم خلیل فرمودند که آب بردارید و مهیا شوید و ایشان را تا منا بردند. بعد در روز که روز هشتم (يوم الترويه) بود، حضرت را به منا بردند و بعد شب نهم در منا بودند و بعد روز نهم نزدیک ظهر حضرت را به سمت عرفات آوردند. بعد هم وقتی به عرفات رسیدند و نماز ظهر و عصر را که به جا آوردند، آن وقت یک تعبیری در روایت هست (که روایاتش متعدد هم است) به حضرت ابراهیم خطاب شد اول به نقایص خودت اعتراف کن و بعد مناسکت را بشناس، روایات با نقل های متعددي هست كه بعضی هایش را خدمتتان تقدیم می کنم.
در کتاب حج کافی است از ابی بصیر که از امام باقر و امام صادق سلام الله علیهما هر دو شنیده که می گوید «اَنَّهُ  لَمَّا كَانَ  يَوْمُ  التَّرْوِيَةِ قَالَ  جَبْرَئِيلُ  لِإِبْرَاهِيمَ ع تَرَوَّهْ  مِنَ الْمَاءِ فَسُمِّيَتِ التَّرْوِيَةَ ثُمَّ أَتَى مِنًى فَأَبَاتَهُ بِهَا»(2) جبرئیل به حضرت عرضه کردند یا فرمودند که آب بردارید وقتی آب برداشتند، آن شب حضرت را با خودشان آوردند منا و بعد هم حضرت در منا بیتوته کردند و جبرئیل این مناسک را به ایشان ارائه کرد و بعد فردا ایشان را به سمت عرفات آورد. آنجا حضرت یک مسجدی بنا کردند که آن مسجد هم معروف هست. بعد می فرماید که در آن مسجد نماز ظهر و عصر را خواندند و بعد ایشان را آوردند به سمت عرفات. شب را در منا بودند و روز آمدند در نزدیکی عرفه كه وادی نمره است. آنجا یک مسجدی بنا شد نماز خواندند و بعد ایشان را آوردند به سمت عرفات. «فَقَالَ هَذِهِ عَرَفَاتٌ فَاعْرِفْ بِهَا مَنَاسِكَكَ وَ اعْتَرِفْ بِذَنْبِكَ».
مرحوم مجلسی این روایت را در کتاب حج بحار الانوار در باب وجه تسمیه عرفات نقل کردند. اصل روایت در کتاب حج کافی هست که جبرئیل حضرت را در یوم الترویه آورد در منا و شب را در منا بودند و فردا آمدند در وادی عرفات و در نزدیکی صحرای عرفات نماز ظهر و عصر را خواندند. بعد با جبرئیل آمدند در وادی عرفه و به ایشان دستور داده شد که « اِعْتَرِفْ بِذَنْبِكَ وَ اِعْرِفْ مَنَاسِكَكَ»(3) مناسک حضرت به حضرت ارائه شدند. اینکه به عرفات می گویند عرفات، به خاطر همین معرفت به مناسک و اعتراف به نقايص است.
بنابراين انبیاء علیهم السلام مناسکی که برای ساخت امت احتیاج دارند و آن مناسک از طرف خدای متعال به ايشان ارائه می شود. این بعد از مقام امامت است. حضرت امام شدند و یک مأموریت هایی دارند و می خواهند امت بسازند. برای ساخت امت نیاز به بیت دارند. نیاز به بلد دارند. یک خانه ای باید باشد. یک کعبه ای باید باشد. یک بلد امنی بايد باشد. یک امت مسلمه ای می خواهند و یک مناسکی می خواهند. این ها قواعد امت سازی است. «وَتُبْ عَلَيْنَا  إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ»(بقره/128) خدایا تو باید رجوع به ما کنی. ما هرچه هم تلاش كنيم، این کار بدون توجه تو ممکن نمی شود. ما هرچه هم تلاش کنیم.
 

بعث رسول

بعد یک درخواست دیگری می کنند. بعد از درخواست امت وسط، یک تقاضای دیگری دارند، می فرمایند «رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا»(بقره/129) در بین این امت رسولی بفرست. امت بدون رسول ممکن نیست. وقتی می خواهد امت بسازد، امکانات را برای این امت فراهم می کند. بیت را تطهیر می کند. بلد امن را فراهم می کند. رزق لازم را برای این امت از خدای متعال درخواست می کند. امت مسلمه می خواهد. درخواست مناسک می کند. بعد هم درخواست رسول می کند «رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ  إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ»(بقره/129)  رسولي كه آیات تو را بر آنها تلاوت می کند، به آنها کتاب و حکمت را تعلیم می کند و آنها را تزکیه مي کند. تو خدای عزیز و حکیم هستی. این بعث رسول از عزت الهی و از حکمت الهی ناشی می شود. در سوره جمعه گویا اجابت همین دعای حضرت ابراهیم آمده است که خدای متعال می فرماید «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ»(جمعه/2). این بعث رسول اجابت همین دعای حضرت ابراهیم است. وقتی اجابت دعا را خدای متعال می خواهد بیان کند می فرماید «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ»(جمعه/1) همه سماواتی ها و زمینی ها و هر چه در آسمان ها و زمین هست این خدا را تسبیح می کنند. این طرح، طرح خدایی است که منزه است. همه عوالم او را تسبیح می کنند. این خدایی که همه عالم او را تسبیح می کنند، خدایی عزیز است. کسی به او فرمان نمی دهد، تحت اراده کسی نیست. در عین این که عزیز است و اراده کسی بر او نافذ نیست، حکیم هم هست. این خدایی که از هر عیبی منزه است، این خدایی که عزیز است و تحت فرمان دیگری نیست و حکیم است، این خدا «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ»(جمعه/2) این کار اوست. لذا بعد می فرماید که شما یهود حق اعتراض ندارید. اینطور نیست که من تحت نفوذ شما باشم و با اراده شما راه بروم که شما بگویید چه کسی پیامبر بشود. من او را پیامبر مي کنم. اوست که در بین امیین یک رسولی مبعوث کرده است. همین مأموریت ها و همین چیزهایی را که حضرت ابراهیم از خدای متعال خواستند را خدای متعال اجابت کرده است، اتفاقا دقیقا دعا هم همین است. خدایا تو عزیز حکیمی. این بعث رسول ناشی از عزت و حکمت خداست. لذا در سوره جمعه هم صحبت از اجابت همین دعاست. این خدایی که منزه از عیب است، این خدایی که عزیز و حکیم است، این رسول را بعث می کند. دعای حضرت ابراهیم این است که خدایی که عزیز و حکیم هستی، من می خواهم یک امتی بسازم. امام هستند و نیاز به بیت و بلد و امت مسلم هست. در بین این امت مسلم یک رسولی را مبعوث کنید. این امت مسلم چه کسانی هستند؟ همانی هستند که «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ»(جمعه/2)، خدای متعال از بین اميیون یک رسولی را از خودشان برگزید که آیات الهی را تلاوت می کند، تزکیه میکند، تعلیم می کند.
این امیین چه کسانی هستند؟ خب یک معنی عامی دارد كه گفت اند اهل مکه هستند. به ايشان می گویند امییون چون مکه ام القرا است. اینها هم امیین هستند يعنی کسانی هستند که نسبت به آنچه که پیامبر گرامی اسلام آورده، همه امی اند. مثل طفل تازه از مادر متولد شده هستند. این معانی را مفسرين کرده اند ولی در بعضی روایات، حضرت فرمودند امیین ما هستیم. ما اهل بیت امی هستیم. اصل بعثت نبی اکرم برای ماست. آنها هستند که این بعثت برای آنهاست. آنها هستند که این کتاب را می فهمند. آنها هستند که این کتاب را عمل می کنند. این کتاب در اختیار آنهاست. اصل این بعثت برای معصومین است. «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ»(جمعه/2) هم معنایش این است. آن معانی دیگر غلط نیست ولی اصل معنای آیه همین است. این دعای حضرت ابراهیم هم ظاهرا همین است. از خدای متعال یک امت مسلمه ای می خواهد که این امت مسلمه به ائمه تعبیر شده است. فرمود امت مسلمه همان امت وسط و همان خیر امت اخرجت للناس است. همان امیینی هستند که وجود مقدس نبی اکرم بین آنها مبعوث شده است. حضرت ابراهیم چنین چیزی را از خدای متعال تقاضا می کرد خدای متعال هم اجابت کرد. در همان امت مسلمه ای که در ذریه من هستند یک رسولی را مبعوث کن که تلاوت کتاب کند برایشان و تعلیم و تزکیه شان کند و کتاب و حکمت را به ايشان تعلیم بدهد و بعد تزکیه شان کند.
اینها کارهاي حضرت ابراهیم بود. برای ساختن امت این چیزها لازم است. کتاب لازم است. رسول لازم است. امت وسط لازم است. بیت لازم است. بلد لازم است. رسول لازم است. تطهیر بیت لازم است. این کارهایی است که حضرت ابراهیم برای ساخت این امت  انجام دادند كه با یک ابتلائات عظیمی عهد خدا و امامت به ايشان رسیده و این مأموریت های بزرگ روی دوششان گذاشته شده است. حضرت هم این مأموریت ها را انجام دادند.
 

عدم همراهي سفهاء

لذا در آیه بعد می فرماید «وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِيمَ إِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ»(بقره/130) ، چه کسی از آیین یک چنین پیامبری و یک چنین امامی که برای ساخت امت این تلاش ها را کرده و چنین چیزی را برای امتش مي خواسته رويگردان است؟ این گونه می خواهد يك امت مسلمه بسازد، امتی که کتاب و رسول دارند، بیت و بلد دارند، رزق دارند. چه کسی از ملت و آیین این پیامبر این امام رویگردان است مگر کسی که خودش را وارد وادی سفاهت کرده است. اگر کسی سفیه نباشد از این امام رویگردان نخواهد بود. «وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ» این پیامبر و این امام جزو مصطفین و برگزيده ها در دنیاست. خدا او را برگزیده است. یک رزق های خاصی برایش در نظر گرفته است. راه های خاصی برایش گشوده شده است. این مصطفین در قرآن معنا شده است. یک خصوصیاتی در این برگزیدگان پیدا می شود خصوصیاتی دارد. او در دنیا جزو برگزیده ها و در آخرت جزو صالحین است. کسی ملت حضرت ابراهیم راه برود می شود، ملحق به مصطفین و صالحین می شود. این ملت انسان را به اصطفي و برگزیدگی می رساند، این ملت و آیین و دین انسان را در حيات الآخره جزو صالحین می کند و از جمع های دیگر جدايش می کند.
امت سازی یعنی همین دیگر. این امامی است که خودش از مصطفین و صالحین است و اگر کسی دنبال او حرکت کرد در دنیا به جمع مصطفین ملحق می شود و جزو برگزیده ها می شود. آنهایی که خدا آنها را انتخاب کرده برای یک رزقهایی و مأموریت ها و کارهايی بزرگ جزو صالحین می شود. لذا کسی از آیین این پیامبر و از آیین این امام که خدای متعال اینطور توصیفش می کند كه آن بارهای سنگین را براي امت سازي برداشته، دوری نمي کند. کسی كه خودش را وارد وادی سفاهت نکند و سفیه نباشد و کاری نکند که از وادی تعقل و تدبر بیرون بيايد و جزو سفها بشود. اگر کسی سفیه نباشد با این پیامبر همراه می شود. کسی که تمییز نمی دهد، سفیه است. «وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا»(نساء/5) می فرماید اموالتان را به دست آدم سفیه ندهید، مگر به نقطه تمییز برسد، حالا اموال را در اختیارش قرار بدهید. «فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ»(نساء/6) وقتی به رشد رسید. مقابل سفاهت، رشد است. اگر کسی در وادی رشد باشد، از این پیامبر جدا نمی شود. کسی كه سفیه است و نمی تواند منافع خودش را تشخيص دهد، خدای متعال می فرماید، مالتان را هم به دست سفیه ندهید «وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَاءَ أَمْوَالَكُمُ الَّتِي جَعَلَ اللَّهُ لَكُمْ قِيَامًا»(نساء/5). چون سفيه است، اين مال را تلف می کند. نمی تواند منافع خودش را بفهمد. وقتی به یک نقطه ای رسيد كه احساس رشد کردید، حالا اموال شان را دست شان بدهید. آدم اگر رشید نباشد، مالش را هم نباید به دستش بدهید. قرآن می فرماید اگر کسی سفیه نباشد این پیامبر را رها نمی کند. کسی كه منافع خودش را بفهمد، رشید باشد، قدرت تمییز داشته باشد و بتواند خیر و شر خودش را بفهمد، از این امامی که این همه فداکاری برای ساخت یک امت کرده، جدا نمی شود. می فرماید شما هم با ملت این حضرت ابراهیم راه بروید. رویگردان از این ملت نباشید. این پیامبر كه امکاناتی و مناسکی و بیت و بلدی فراهم کرده است، از ملت او رویگردان نشوید. رویگردانی از ملت او سفاهت است. آیات بعدی این سوره مبارکه را هم ببینید. لطایفی در آنها هست.
در روایت هست حضرت ابراهیم بعد از این که تا اینجا کار امت سازی را ادامه داد، از خدای متعال یک تقاضای و درخواست ديگري کرد که این درخواست در سوره حضرت ابراهیم بیان شده است. این روایت را عیاشی از امام صادق علیه السلام نقل كرده است. ابی عمر زبیری است می گوید از امام صادق سوال کردم «قُلْتُ لَهُ أَخْبِرْنِي عَنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ ص مَنْ هُمْ قَالَ أُمَّةُ مُحَمَّدٍ بَنُو هَاشِمٍ  خَاصَّةً»(4) امت وجود مقدس نبی اکرم چه کسانی هستند؟ حضرت فرمود بنی هاشم امت حضرت اند. این امتی که امت وسط و امت مسلم اند، اینها هستند. از حضرت سوال کرد استدلال تان چیست برای این که این امتی که از آن گفتگو شده، اهل بیت اند؟ مقصود از بنی هاشم هم اینجا اهل بیت است. لذا اینطوری سوال می کند «قُلْتُ فَمَا الْحُجَّةُ فِي أُمَّةِ مُحَمَّدٍ ص أَنَّهُمْ أَهْلُ بَيْتِهِ الَّذِينَ ذَكَرْتَ دُونَ غَيْرِهِمْ» استدلال تان چیست؟ حضرت فرمودند «قَالَ قَوْلُ اللَّهِ  وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ» شاهد این که امت نبی اکرم اهل بیت اند، این آیه شریفه است. آن خیر امت و امت وسط اهل بیت اند. شاهدش این است که حضرت ابراهیم از خدای متعال وقتی دارد بیت را می سازد، درخواست می کند در ذریه من امت مسلم قرار بده.
«فَلَمَّا أَجَابَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْمَاعِيلَ وَ جَعَلَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا أُمَّةً مُسْلِمَةً وَ بَعَثَ فِيهَا رَسُولًا مِنْهَا يَعْنِي مِنْ تِلْكَ الْأُمَّةِ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ رَدِفَ إِبْرَاهِيمُ دَعْوَتَهُ الْأُولَى بِدَعْوَتِهِ الْأُخْرَى» خدای متعال این دعا را اجابت کرد و از ذریه اینها یک امت مسلمه ای قرار داد و یک رسولی از همان امت مسلمه برگزید که «يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آياتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ»(جمعه/2).
بعد از این که این اتفاق افتاد، حضرت یک دعا کردند. از خدا خواستند که یک  امت مسلمه ای در امت من قرار بدهد. در بین این امت رسولی مبعوث کن. این امت مسلمه ما اهل بیتیم. به چه دلیل این امت مسلمه در این آیه اهل بیت اند؟ نکته اش این است چون خود حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل بعد از آن مقامات از خدای متعال می خواهند خدایا ما را مسلم قرار بده. براي من و حضرت اسماعیل و ذریه من اسلام قرار بده و این اسلام همینطوری که علامه بزرگوار طباطبایی و مفسرین دیگر گفته اند، این اسلام شهادتین نیست بلكه این اسلام یک مقامی بعد از مقامات قبلی حضرت ابراهیم است. حضرت ابراهیم دارد کعبه را به امر خدا بالا می برد. دارد مأموریت هايش را بعد از این که به امامت رسیدند انجام می دهد، در این مقام از خدای متعال تقاضا می کند، خدایا ما را مسلم قرار بده. دعای بعدی هم همین است. هم خود ما را مسلم قرار بده و هم علاوه بر من و حضرت اسماعیل در ذریه من و حضرت اسماعیل یک امت مسلم قرار بده.
این امت مسلمه اي که به اجابت دعای حضرت ابراهیم خدای متعال آنها را در امت نبی اکرم قرار داد، معصومین هستند. اهل بیت علیهم السلام هستند. اینها هستند که آن مقام اسلام و تسلیم را دارند. اینها هستند که حقیقت اسلام در وجودشان محقق شده است. حضرت در مقام جواب فرمودند شاهد این که مقصود از امت نبی اکرم ما اهل بیتیم این آیه است. خود حضرت ابراهیم خلیل یک چنین دعایی کرد. بعد از خدا خواست در بین این امت رسولی از خودشان مبعوث کند. پیامبر در بین ما اهل بیت است ديگر. ما اهل بیت آن امت مسلمه ایم و وجود مقدس نبی اکرم، رسول است که خدا در بین ما مبعوث کرده است. بقیه امت هم باید از اهل بیت بگیرند. آنچه رسول آورده را از دست اهل بیت باید بگیرند. کسی از اهل بیت جدا شود، از پیامبر جدا می شود. «مَا آمَنَ  بِي  مَنْ  أَنْكَرَ»(5) این جمله ای است که مکرر به امیرالمومنین فرمودند که اگر کسی به تو کفر بورزد، به من ایمان ندارد. این معنایش همین است. این جمله ای که فریقین از وجود مقدس نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل کردند، معنایش همین است. «مَنْ مَاتَ لاَ يَعْرِفُ إِمَامَهُ، مَاتَ مِيتَةَ جَاهِلِيَّةِ كُفْرٍ وَ نِفَاقٍ وَ ضَلاَلٍ» وجود مقدس نبی اکرم می فرمود که کسی به امام نرسیده، کافر و منافق از دنیا می رود. این معنایش همین است. پس اهل بيت، امت مسلمه هستند. اینها هستند که امت نبی اکرم اند. اینها هستند که رسول گرامی اسلام در بین اینها مبعوث شده و ما بقی دین خدا را از اینها باید بگیرند.
 

مقصود از اصنام

بعد می گویند که جناب ابراهیم عليه السلام یک دعای دیگري هم کردند. «فَسَأَلَ لَهُمْ تَطْهِيرَهُمْ مِنَ الشِّرْكِ وَ مِنْ عِبَادَةِ الْأَصْنَامِ لِيَصِحَّ أَمْرُهُ فِيهِمْ وَ لَا يَتَّبِعُوا غَيْرَهُمْ» از خدای متعال خواست که این امت را از شرک و بت پرستی پاک کند. «فَقَالَ  وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنامَ رَبِّ إِنَّهُنَّ أَضْلَلْنَ كَثِيراً مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي وَ مَنْ عَصانِي فَإِنَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» خدایا من و این فرزندانی که برای شان دعا کردم را حفظ کن از این که بتها و صنم ها را بپرستیم. از عبادت اصنام ما را حفظ کن چون این بت ها خیلی از مردم را گمراه کردند.
بعضی مفسرین مثل مرحوم فیض و دیگران گفته اند بتها که کسی را گمراه نمی کنند. مقصود این است که به واسطه اینها این گمراهی اتفاق افتاده است، نه این که خودشان اضلال می کنند ولی شاید معنایش این است که مقصود این بتهای سنگی و چوبی نیستند. اصنام دیگری هستند که گمراه می کنند. واقعا صنم ها و بت هایی ساخته می شود كه اینها امت را گمراه می کنند. حضرت ابراهیم می گوید خدایا این امت مسلمه را از شر این بت ها نجات بده. اصنام فقط چوب و سنگها نیستند. یک آدم هایی هم خودشان اصنام می شوند. شاید مقصود آن اصنام هستند. پس حضرت ابراهیم دو تا دعا کردند یکی این که یک امت مسلمه ای به من بده و دوم اینکه هم خودم و هم فرزندانم را حفظ كن که دچار آن بت پرستی نشویم. مقصود این چوب و سنگها که نیست که حضرت ابراهیم متوهم بوده که چوب و سنگ بپرستند. اینها بسیاری از مردم را در وادی ضلالت بردند. بعد حضرت فرمود از امت من اگر کسی دنبال من بیاید و مناسک من را دنبال کند، از من می شود، ملحق به من می شود و اگر هم معصیت کرد، تو خود میدانی. تو غفور و رحیمی. ولي آنهایی که راه من را دنبال می کنند به من ملحق می شوند.حالا یک روایت بسیار لطیفی اینجا هست.
 بنابراین حضرت ابراهيم برای ساخت امت خودشان تقاضاهایی داشتند. یک تقاضا این است که خدایا برای ساخت این امت یک امت مسلمه اي قرار بده. برای ایجاد یک امت بزرگ، یک امت مسلمه لازم است. در بین این امت رسولی را برانگیز. کتابی و رسول و تعلیم و تزکیه ای باشد. اینها تحت تعلیم رسول باشند. بعد به واسطه آنها امت بزرگ ساخته بشود. خدایا اینها و خود من را از عبادت اصنام حفظ کن. لذا در یک روایتی حضرت فرمودند آن کسی که بت نپرستید، من و امیرالمومنین بودیم. لذا آن عهد امامت به من و امیرالمومنین رسید. ما بودیم که در مقابل هیچ صنم و بتی خضوع نکردیم. حضرت دعایی که می کرد در اهل بیت به اجابت رسید. آنها هستند که هرگز بت پرستی نداشتند. این هم یک قرینه که مقصود از امت مسلم، اهل بیت اند. حضرت دو دعا برایشان کرد که خدایا یک امت مسلم قرار بده و رسولي در بینشان مبعوث کن و من و این امت را از عبادت اصنام حفظ کن. کسی که عبادت اصنام نکرده وجود مقدس نبی اکرم و امیرالمومنین اند. بقیه مدعیان سالها بت می پرستیدند. چوب و سنگ می پرستیدند. یکی از آنها می گوید، ما شبها در بیابان با خرما بت درست می کردیم و بالای سرمان مي گذاشتيم تا ما را از مخاطرات حفظ کند و صبح پا می شدیم همان خرماها را می خوردیم. خدای دیشب مان، طعام صبح مان بود.
بنابراین آن کسانی که امت مسلم اند، همان هایی هستند که خدای متعال آنها را از پرستش اصنام دور کرده که حضرت فرمود من و امیرالمومنین هستیم لذا این دعا در حق ما مستجاب شده است. خدای متعال یک امت مسلمه ای برای حضرت ابراهیم قرار داده كه اینها امت حقیقی نبی اکرم اند. نبی اکرم در بین اینها مبعوث شده و کتاب برای اینها آمده است. روايت مي فرمايد «إِنَّمَا يَعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ  خُوطِبَ  بِهِ»(6) کسی که مخاطب کتاب است، کتاب را می فهمد. بقیه که قرآن نمی فهمند. «بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ »(عنكبوت/49) قرآن در سینه و وجود این ائمه علیهم السلام است. اینها امت مسلمه هستند. اینها مخاطب اصلی رسول گرامی اسلام هستند. بقیه باید از اینها بگیرند. لذا خدای متعال می فرماید، شما انذار کردید ولی هدایت اقوام به دست ائمه از نسل توست. از ذریه توست، «إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ»(رعد/7). در روایت کمال الدین هست كه هر قومی امامی دارند و آنی که پیامبر آورده، در دست این امام است. آنها مردم را به آنچه رسول آورده هدایت می کنند. این شکل ساخت امت حضرت ابراهیم خلیل هست که حالا یک روایاتی ذیل این آیات سوره مبارکه ابراهیم هست كه در جلسه بعد ان شاء الله تقدیم می کنم. السلام علیک یا ابا عبدالله.
 

پي نوشت ها:

(1)  بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج 24، ص: 153
(2)  الكافي (ط - الإسلامية)، ج 4، ص: 207
(3)  بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج12، ص: 125
(4)  تفسير العياشي، ج 1، ص: 61
(5)  الأمالي( للصدوق)، النص، ص: 494
(6)  الكافي (ط - الإسلامية)، ج 8، ص: 312
 
*متن زیر سخنان آیت الله میرباقری به تاریخ 12 مرداد 1401 است، که به مناسبت دهه اول ماه محرم در هیئت ثارالله قم ایراد فرمودند.
 

 

کانال قرآن و حدیث را درشبکه های اجتماعی دنبال کنید.
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام
کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام
تلگرام قرآن و حدیث
کانال قرآن و حدیث در ایتا
کانال قرآن و حدیث در گپ
پیام رسان سروش _ کانال قرآن و حدیث