«الحمدلله الناشر في الخلق فضله، و الباسط فيهم بالجود يده، نحمده في جميع اموره، و نستعينه علي رعايه حقوقه» (حمد مر خداي راست كه فضل خود را در ميان مردم بگسترانيد و دست خود را براي بخشايش به آنان برگشاد. ستايش او را ميگوئيم در همه امورش و ياري از او مي‌طلبيم براي اداي حقوقش.)
او است شايسته حمد و سپاس كه فضل وجودش سرتاسر هستي را فرا گرفته است:
مقداري از مباحث مربوط به حمد و سپاس و نعمتهاي خداوندي در مجلد دوم صفحات 23 و 27 و تا 29 و صفحه 239 و تا 245 و مجلد چهارم صفحه 173 تا 176 و مجلد نهم صفحه 45 تا 47 و صفحه 52 و مجلد دهم صفحه 55 تا 58 و مجلد دوازدهم صفحات 12 و13 و مجلد سيزدهم صفحه 6 تا 10 و مجلد پانزدهم صفحه 115 تا 119 و مجلد يازدهم صفحات 39 و 40 مطرح شده است، مراجعه فرمائيد از آن اشعاري كه در بيان فضل وجود خداوندي بسيار پرمحتوي و بليغ سروده شده است. اشعار معروف سعدي است كه در قصايد او آورده‌اند. بسيار مناسب ديدم كه آن اشعار را در اين مبحث بياورم:
فضل خداي را كه تواند شمار كرد           يا كيست آنكه شكر يكي از هزار كرد
آن صانع قديم كه بر فرش ستارگان           چندين هزار صورت الوان نگار كرد
تركيب آسمان و طلوع ستارگان           از بهر عبرت نظر هوشيار كرد
بحر آفريد و بر و درختان و آدمي         خورشيد و ماه و انجم ليل و نهار كرد
الوان نعمتي كه نشايد سپاس گفت         اسباب راحتي كه نشايد شمار كرد
آثار رحمتي كه جهان سربسر گرفت          احمال منتي كه فلك زير بار كرد
از چوب خشك ميوه و در ني شكر نهاد          وز قطره دانه‌اي درر شاهسوار كرد
مسمار كوهسار به نطع زمين بدوخت         تا فرش خاك بر سر آب استوار كرد
اجزاي خاك مرده به تاثير آفتاب          بستان ميوه و چمن و لاله‌زار كرد
ابر آب داد بيخ درختان تشنه را          شاخ برهنه پيرهن نوبهار كرد
چندين هزار منظر زيبا بيافريد         تا كيست كاو نظر ز سر اعتبار كرد
توحيد گوي او نه بني‌آدمند و بس         هر بلبلي كه زمزمه بر شاخسار كرد
شكر كدام فضل بجاي آورد كسي؟          حيران بماند هر كه در اين افتكار كرد
گوئي كدام روح كه در كالبد دميد         يا عقل ارجمند كه با روح يار كرد
لالست در دهان بلاغت زبان وصف         از غايت كردم نهان و آشكار كرد
سر چيست تا بطاعت او بر زمين نهند          جان در رهش دريغ نباشد نثار كرد
بخشنده‌اي كه سابقه فضل و رحمتش           ما را جان بحسن عاقبت اميدوار كرد
پرهيزگار باش كه دادار آسمان         فردوس جاي مردم پرهيزگار كرد
نابرده رنج گنج ميسر نمي‌شود         مزد آن گرفت جان برادر كه كار كرد
اميرالمومنين عليه‌السلام، هم در اين جملات و هم در مواردي ديگر از سخنانش حمد خداوندي را براي همه آنچه كه از خدا است بجاي مي‌آورد و در مواردي محدود به بيان نعمتها و امور مشخص خداوندي براي حمد ميپردازد. اين تعميم در حمد نكته‌ي بسيار با اهميتي را در بر دارد كه عبارتست از قابل ستايش بودن همه آنچه كه مربوط به خدا ميباشد، اگر چه ما نتوانيم آنها را درك كنيم و اگر چه ارتباطي با ما نداشته باشد، زيرا او خير محض است و هر چيزي كه به وجهي از وجوه مربوط به آن خير محض باشد، خير و نيكو بوده و سزاوار حمد و ستايش است. توفيق و عنايات رباني جمله آخر چنين است كه (كه ما از خدا براي اداي حقوق او ياري ميطلبيم). توفيق و ياري خداوندي كه از آثار بيشمارش لطف الهي بر بندگانش، محرك ماوراي طبيعي انسان به اداي تكاليف و حقوق الهي است. البته همانگونه كه در جاي خود مطرح شده است، لطف كه توفيق و ياري براي انجام خيرات از آثار آن است، عبارتست از آماده ساختن مقتضيات و توجيهات رواني و ذهني، نه بحديكه مستلزم قهري و جبري اعمال صالحه باشد. حقيقت اينست كه:
توفيق تو گر نه ره نمايد          اين عقده به عقل كي گشايد (نظامي‌گنجوي)
بايد بپذيريم كه:
باد ما و بود ما از داد تست           هستي ما جمله از ايجاد تست
لذت هستي نمودي نيست را          عاشق خود كرده بودي نيست را
لذت انعام خود را وامگير           نقل و باده جام خود را وامگير
ور بگيري كيست جستجو كند          نقش با نقاش كي نيرو كند
منگر اندر ما مكن در ما نظر         اندر اكرام و سخاي خود نگر
ما نبوديم و تقاضامان نبود          لطف تو ناگفته ما ميشنود
آري، توفيق براي حركت در مسير مرضات خداوندي را همواره از او بخواهيم از خدا جوئيم توفيق ادب بي‌ادب محروم ماند از لطف رب خداوند متعال در قرآن مجيد در مواردي متعدد، بندگان خود را تعليم ميدهد كه از او ياري بجويند و از او كمك بخواهند تا مشمول لطف و توفيق الهي شوند. از آنجمله مي‌فرمايد:
1- اياك نعبد و اياك نستعين (فقط تو را مي‌پرستيم و فقط از تو كمك مي‌طلبيم.) و ميدانيم كه مطابق روايات بسيار مشهور لا صلوه الا بفاتحه الكتاب. (نمازي نيست مگر با سوره فاتحه‌الكتاب.) ما در هر شب و روز در نمازهاي فريضه ده بار با خواندن سوره مباركه فاتحه، آيه مزبور را ده بار ميخوانيم و اين يكي از با اهميت ترين دلائل اثبات ضرورت استعانت به خدا و طلب و ياري از آن مقام شامخ است.
2- قال موسي لقومه استعينوا بالله و اصبروا. (موسي به قومش فرمود: از خدا ياري بطلبيد و صبر و تحمل نماييد.)
3- فصبر جميل و الله المستعان علي ما تصفون. (صبري نيكو شايسته است و از خداوند بانچه كه شما توصيف مي‌كنيد ياري مي‌طلبم.) از اين آيات شريفه بخوبي اثبات ميشود كه طلبيدن كمك و ياري از خداوند و توفيقات و عنايات او در همه حالات و در همه شرايط، مطلوبي است جدي. از اين جهت است كه ميتوان گفت: بشر بدون تكيه به لطف و توفيق الهي، موجودي است سرگردان و مزاحم خود و ديگران، و اگر امتياز و قدرتي بدست بياورد و معتمد به لطف و توفيقات رباني نباشد، هيچ علتي براي صرف آن امتياز و قدرت در خيرات فردي و اجتماعي ندارد. و ما آنچه در سرتاسر تاريخ شاهد همين جريان بوده و هستيم كه هر وقت انسان تكيه بر خويشتن كرد و آنچه را كه بدست آورد، مستند به تدبير و زور بازوي خود تلقي نمود، هر گامي كه برداشت بر ضرر خود و ديگران بوده است.
4- و ما توفيقي الا بالله عليه توكلت و اليه انيب. (و نيست توفيق من مگر از خدا، به او توكل كرده‌ام و بسوي او برميگردم.) استعانت از خداود در مواردي متعدد از نهج‌البلاغه مورد تاكيد قرار گرفته است از آنجمله: يك و نستعينه علي هذه النفوس البطاء عما امرت به. (و از خداوند ياري مي‌جوئيم براي اداي تكليف درباره اين مردمي كه به آنچه مامور شده‌اند كند و بي‌اعتنا هستند.) عظمت اين مربي (علي بن ابيطالب عليه‌السلام) در آنست كه براي آگاه ساختن و تعليم و تربيت مردم از خدا ياري ميجويد. درخشش عظمت آن بزرگ مربي انسانيت در جمله مورد تفسير در حديست واقعا خيره كننده. او نمي‌گويد: من ميتوانم تعليم و تربيت نمايم، و نمي‌گويد: بشر قابل تعليم و تربيت نيست و نمي‌گويد: كسي غير از من توانائي تعليم و تربيت مردم را ندارد. او مي‌گويد: ما از خدا ياري مي‌طلبيم براي توجيه ساختن اين و اماندگان مسير رشد كه نمي‌خواهند شتابي در مسابقه در اين ميدان زندگي معني‌دار داشته باشند. اي خدا، توئي معلم و مربي حقيقي، اي خالق انسانها. توئي سازنده رشد و كمال، اي سازنده انسانها. توئي عطاكننده فيض براي تولد دومين بار، اي هستي بخش كل كائنات. اي خداي هستي، نخستين انبساط دهنده وجود آدميان از كلمه (باش) (كن) لطف رباني تو بوده است.
آنان در انتظار فيض انبساط دوم‌اند كه از توفيق الهي تو بوجود مي‌آيد. هيچ معلم و مربي هر اندازه هم داراي معلومات و تجارت فراوان درباره انسان بوده باشد، توانائي شناخت همه جانبه انسان را نخواهد داشت، زيرا معلمان و مربيان با اينكه هر يك از تعليم اسماء برخوردارند و با اينكه هر يك از آنها داراي همان عالم اكبر (جهان بزرگتر) در درونند كه اميرالمومنين عليه‌السلام فرموده است، با اينحال آنان همگي از ديدگاههاي محدودي، ابعاد محدودي از انسانها را (مخصوصا از زمانيكه دانشها تجزيه شده‌اند و هر يك از آنها بررسي بعدي محدود را بعهده گرفته است) مطرح مينمايند.
ممكن است كسي در اين مورد اعتراض كرده و بگويد: … بالاخره بنا بهمين اصل محدوديت كه مطرح شد، هيچ معلم و مربي توانائي آگاهي به همه ابعاد و استعدادهاي انساني نداشته و قدرت ساختن آنها را نخواهد داشت، در نتيجه راه همان خواهد بود كه كاروان تعليم و تربيت تاكنون در پيش گرفته است. پاسخ اين اعتراض، پس از اعتراف به اهميت آن، همان است كه بزرگترين معلم و مربي انسانيت پس از رسول اكرم صلي الله عليه و آله و سلم بيان فرموده است كه بايد از خدا استعانت نمائيم و از او توفيق بخواهيم. درك معناي اين جمله بدون فهم معناي استعانت از خدا امكان‌پذير نيست. ما موضوعهائي را كه ممكن است براي توضيح معناي استعانت مفيد باشد، يادآور مي‌شويم:
1- چون خالق انسان خدا است و فقط او است كه همه موجوديت انسان را ميداند، من كه جنبه تعليم و تربيت آن انسان را بعهده گرفته‌ام، بايستي از كتب آسماني و انبياء و اولياء در شناخت وي استمداد بجوئيم و بخود نبالم كه چند پديده محدود از رفتارها و پديده‌هاي طبيعي انسان را در زمينه كنشها و واكنشها مي‌شناسم، زيرا بديهي است كه اگر اين معلومات محدود و آميخته با كبر و غرور براي شناخت انسان و تعليم و تربيت او كافي بود، اين همه كتاب در مجهول بودن هويت انسان (مانند انسان موجود ناشناخته) و صدها بلكه هزاران مقاله و مبحث در مجهول بودن انسان تاليف نمي‌گشت.
بنابراين وقتي كه كتاب آسماني قرآن ميگويد: (هر كس كه يك انسان را بدون عنوان قصاص و فساد در روي زمين بكشند، مانند اينست كه همه انسانها را كشته است و هر كس يك انسان را احياء كند، مانند اينست كه همه انسانها را احياء نموده است)، معلم و مربي بايد بفهمد كه او تعليم و تربيت موجودي را بعهده گرفته است كه با نظر به ارزش ذاتي كه دارد مساوي همه انسانها است، اگر چه با نظر به موجوديت معمولي حقوقي، مساوي يك انسان است. او بايد بداند كه خداوند آن موجود را داراي استعدادها و سطوح و ابعاد مختلفي آفريده است كه هيچ كسي جز خود او حق گفتن جمله نهائي درباره آن موجود را نديده ندارد. او بايد بداند كه با موجودي سر و كار دارد كه اگر بعد ماوراي طبيعي او را در تعليم و تربيت در نظر نگيرد، نتيجه فعاليتهاي او جز ساختن حيواني كه موجوديت خود را در تاثير و تاثرهاي بي‌معني در سطوح طبيعت مستهلك خواهد نمود، چيز ديگري نخواهد بود. او بايد بداند كه پي بردن و شناخت استعدادهاي علت پذير بشري دشوارتر از آنست كه اشتاين‌بك‌ها و همينگوي‌ها و حتي لاكها با آن معلومات و هدف گيريهاي محدود و توجيه شده قبلي اراءه نموده‌اند. آن دو شخصيت اولي (اشتاين بك و همينگوي) با مقداري از مفاهيم سر و كار داشته‌اند كه تطبيق آنها بر همه استعدادها و ابعاد انساني يا ناشي از محدوديت اطلاعات تطبيق كننده است و يا از مشاهده دلائل اثبات كننده غرضهاي شخصي خود در نوشته‌هاي آنان. پس بايد امثال لاك را از مغرب زميني‌ها در نظر گرفت كه ميگويند تا حدودي بر مبناي اصل و قانون و منطق درباره تربيت كه به فعليت آوردنده استعدادهاي علت پذير است، انديشيده‌اند. با اينحال، حتي نوعي محدوديت فكري در لاك مي‌بينيم كه درباره او گفته شده است: (لاك يكي از مهمترين متفكران عالم بشريست.)
درباره طرز تفكر او گفته شده است: (طبقات پائين هنگاميكه لاك از تربيت طبقات پائين صحبت مي‌كند، از خود كوته‌بيني نشان ميدهد. او طرفدار طرحي است كه كودكان خانواده‌هاي فقير را از والدينشان جدا سازد و ايشان را از سه تا چهارده سالگي در مدرسه‌هاي كار، تربيت كند و معتقد است كه سود اين طرح در بهره اقتصادي آن است، زيرا كودكان با انبساط بار مي‌آيند و تبهكار نمي‌شوند. بانان بايد صنايع دستي ياد داده شود و به امساك و كار سخت خو داده شوند و تربيت اخلاقي ايشان بايد طبق احكام انجيل به عمل آيد. در اين حال مادران اين كودكان هم وقت كافي براي تلاش معاش خواهند داشت. لاك طرفدار تربيت علمي براي فقيران نيست … ) قطعي است كه اگر لاك بعد الهي انسانها را در نظر ميداشت هرگز چنين حكم ظالمانه‌اي درباره انسانها نميكرد. بطور كلي هر متفكري كه در تعليم و تربيت انسانها فقط يك يا چند بعد مانند اقتصاد را منظور نمايد، قطعا او انسان را نميشناسد و توجه به بعد ماوراي طبيعي الهي انسان است كه استعدادهاي او را بالاتر از محدوديتهاي محسوس ناشي از قالب گيريهاي محيطي و فرهنگي ميبرد و تفاوتي هم ميان افراد انسان قائل نميشود. اميرالمومنين عليه‌السلام در مواردي از سخنان مباركشان توفيق رباني را مطرح نموده‌اند از آنجمله:
1- و من التوفيق حفظ التجربه. (از توفيقات الهي حفظ تجربه است.) در مواردي از احاديث منسوب به اميرالمومنين عليه‌السلام توصيه به تجربه تاكيد شده است، از آن جمله: و في التجارب علم مستانف. (علم جديد در تجربه‌ها است.) العقل عقلان: عقل الطبع و عقل التجربه. (تعقل بر دو نوع است: عقل طبيعي و استعدادي، و تعقل ناشي از تجربه.) راي الرجل علي قدر تجربته (راي و نظر انسان بقدر تجربه اوست.) و يا (ارزش راي يك انسان وابسته به كميت و كيفيت تجربه او است.) الظفر بالحزم و الحزم بالتجارب. (پيروزي وابسته به حسابگري دقيق بوسيله تجربه‌ها است.) العقل حفظ التجارب. (تعقل، نگهداري و بهره‌برداري از تجربه‌ها است.) فان الشقي من حرم نفع ما اوتي من العقل و التجربه. (زيرا شقي كسي است كه از منفعت تعقل و تجربه‌اي كه به او داده شده است محروم بماند.) اميرالمومنين عليه‌السلام ميفرمايد شناخت ارزش تجربه و اندوختن آن از توفيقات رباني است. و ما ميتوانيم با توجه به مختصات و آثار تجربه، عظمت و ارزش اين توفيق بزرگ را دريابيم. و ميفرمايد:
2- و لا قائد كالتوفيق. (و هيچ رهبري مانند توفيق نيست.) در اين جمله اميرالمومنين عليه‌السلام اهميت توفيق در حد اعلا نشان داده شده است و ميتوان گفت: اگر لطف الهي شامل حال انسانها نباشد، برخاستن اين موجودات (انسانها) از خاك امكان ناپذير است، زيرا بقول مولوي:
اين دعا هم بخشش و انعام تست         ور نه در گلخن گلستان از چه رست
3- و ما اردت الاصلاح ما استطعت و ما توفيقي الا بالله عليه توكلت و اليه انيب. (و من از اين نامه كه براي تو (معاويه) نوشتم منظور و مرادي جز اصلاح بقدر قدرتم ندارم و نيست توفيق براي من مگر بوسيله عنايات رباني، توكل به او نمودم و بسوي او برميگردم.) دو اوصيكم عباد الله بتقوي الله فانها حق الله عليكم و الموجبه علي الله حقكم و ان تستعينوا عليها بالله و تستعينوا بها علي الله. (اي بندگان خدا، شما را وصيت ميكنم به تقوي براي خدا، زيرا تقوي حق خداوندي بر شما است و ايجاب كننده حق شما بر خداوند است و باينكه بوسيله گرايش و تقرب به خدا براي بدست آوردن تقوي ياري بطلبيد و هم بوسيله تقوي براي گرايش و تقرب به خدا كمك بخواهيد.)
توضيح از اين جملات شريفه چنين بر مي‌آيد كه بشر چنانكه براي تحصيل تقوي احتياج به توفيق و اعانت خداوندي دارد، همچنين وصول به مقام والاي تقرب نيازمند استمداد از توفيق خداوندي و شمول ياري خداوند براي يك انسان، مربوط به كوشش و تلاش انساني است كه: و الذين جاهدوا فينا لنهديهم سبلنا. (و كسانيكه در مسير حركت بسوي ما مجاهدت بورزند، ما آنان را به راههاي خود هدايت مينمائيم.) سه- و استعينه فاقه الي كفايته. (و از او ياري مي‌طلبم بدانجهت كه احتياج به كفايت او دارم.) چهار- و استعينه قادرا قاهرا. (و از خداوند ياري مي‌طلبم كه قدرت و غلبه از آن اوست.) با نظر به مجموع دريافتهاي احساس برين و منابع اوليه اسلامي بايد قبول كرد كه خداوند متعال داراي لطف به بندگان خوش است كه توفيق و عنايت و عون از آثار آنست. البته چنانكه در مباحث (عدل و لطف و اصلح) در مجلد 3 از كتاب (تفسير و نقد و تحليل مثنوي) از ص 471 تا ص 492 آمده است، ما نمي‌خواهيم بگوئيم كه بحكم ما براي خداوند سبحان واجب است كه درباره بندگانش عدل و لطف فرموده و اصلاح را مراعات فرمايد، زيرا ما بندگان مخلوق خداوندي كوچكتر از آن هستيم كه حكمي به خدا صادر كنيم و بقول نظامي گنجوي:
گر تن حبشي سرشته تست           ور خط ختني نوشته تست
گر هر چه نوشته‌اي بشوئي          شويم دهن از زياده گوئي
و ما للتراب و رب‌الارباب. (يك مشت خاك درباره خداوند رب‌الارباب چه ميتواند انجام بدهد؟) ولي اينقدر ميگوئيم: خداوند سبحان دست به آفرينش زده است و انسانهائي را آفريده و استعدادها و تقاضاهائي در آنان ايجاد فرموده است، اگرچه هيچ ضرورتي در اين آفرينش، خداونند متعال را مجبور نكرده‌است، زيرا او است خالق اصول و قوانين و ضوابط و روابط از هر نوع و صنفي كه بوده باشد، ولي همانطور كه خود بما اطلاع داده است كه و تمت كلمه ربك صدقا و عدلا لا مبدل لكلماته. (و مشيت و فعل پروردگار تو بر مبناي صدق و عدل تمام شده و هيچ عاملي نميتواند مشيت و فعل او را تبديل كند.) ما با عقل و وجداني كه او در ما ايجاد فرموده است، درك مي‌كنيم كه خداوند با ايجاد مقتضيات عدل و بي‌نيازي مطلق او كه نفي كننده ظلم از اوست، عادل است و همچنين با نظر به نياز دائمي انسانها به توفيقات و عنايات الهي، معلوم مي‌شود كه خداوند به بندگان خود لطف دارد. اين مطلب با نظر به تعريف بسيار متيني كه از شيخ ابوجعفر محمد بن الحسن طوسي رحمه‌الله عليه بيادگار مانده است كه ((لطف چيزي است كه مكلف را بانجام واجب بر مي‌انگيزد و از قبيح بركنار ميكند))، كاملا روشن ميگردد.
استدلالي كه براي اثبات قائده لطف ذكر شده است، متكي به هدف و غايت خلقت انساني است كه رشد و كمال مي‌باشد و خداوند متعال است كه بوجود آورنده‌ي همه‌ي خيرات و عظمتها است و چه خير و عظمتي بالاتر از آماده فرمودن زمينه براي حركت انسان در مسير رشد و كمال كه هدف اعلاي حيات او است. لذا بنظر مي‌رسد اشاعره و هر شخص و گروهي كه مكر لطف الهي درباره بندگانش ميباشند، در حقيقت منكر شايستگي بندگان براي حكم درباره خدا هستند و چنانكه اشاره كرديم، اين يك مطلب صحيحي است. و اما اينكه خداوند متعالي، فياض مطلق و منبع خير و احسان است، هيچ كس نميتواند منكر آن بوده باشد، زيرا باضافه اينكه عقل سليم به ثبوت همه صفات حسني به خدا حكم قطعي مي‌كند، خود آن ذات اقدس توصيفات را كه درباره خود در قرآن مجيد يا بازيان پيامبر فرموده است، جايي براي ترديد نميگذارد. آيات قرآني خيرات و لطف و احسان توفيق بخشيدن را چنانكه در گذشته ديديم، به آن ذات اقدس نسبت داده است. لذا بايد گفت حتي اشاعره كه درباره صفت عدالت خداوندي نظريه خاصي دارند و ضرورت لطف را از خداوند سبحان نفي ميكنند (همانطور كه متذكر شده‌ايم، منظورشان نفي حكم و الزام خداوندي از طرف بندگان است، يعني بندگان كوچكتر از آنند كه خدا را به عدل و لطف الزام كنند و اين مطلب صحيح است) نميتوانند صفات حسني را كه قطعا لطف و فضل و احسان و عنايت از شاخص‌ترين آنها است، از خداوند سبحان سلب نمايند. ما ميدانيم كه اگر جلال‌الدين محمد مولوي را ازفرقه اهل تسنن محسوب بداريم، بايد او را از گروه اشاعره بحساب بياوريم، زيرا باضافه توافق او در مواردي با طرز تفكرات اشاعره كه آنها را سني حقيقي ميداند، انتقادات بسيار تند و متعددي كه از گروه معتزله نموده است دليل تمايلات اشعري گرانه او است (البته فراموش نميكنيم كه وارد كردن مولوي در اين دسته‌بنديها دشوار است) بهر حال مولوي درباره لطف و توفيق و فضل و احسان خداوندي در موارد بسيار فراوان داد سخن داده است، از آنجمله:
1- اصل بوجود آمدن كائنات از لطف خداونديست، زيرا كائنات عالم هستي با ضرورت و مطالبه وجود از خداوند به عالم هستي وارد شده‌اند:
مر عدم را خود چه استحاق بود         كه بر او لطفت چنين درها گشود
چون خلقت الخلق كي يربح علي         لطف تو فرمود اي قيوم حي
 گوش آنكس نوشد اسرار جلال          كاو چو سوسن ده زبان افتاد و لال
حلق بخشد خاك را لطف خدا          تا خورد آب و برويد صد گيا
باز خاكي را ببخشد حلق و لب          تا گياهش را خورد اندر طلب
چون گياهش خورد حيوان گشت         زفت گشت حيوان لقمه انسان و رفت
برگها را برگ از انعام او          دايگان را دايه لطف عام او
رزقها را رزقها او مي‌دهد          زانكه گندم بي‌غذائي كي زهد
گر عتابي كرد درياي كرم           بسته كي گردند درهاي كرم
اصل نقدش لطف و داد و بخشش است           قهر بر وي چون غباري از غش است
از براي لطف عالم را بساخت          ذره‌ها را آفتاب وي نواخت
2- هويت اشياء و وارد شدن تغييرات در آنها نيز متكي به لطف خدا است:
نيل تمييز از خدا آموختست          كه گشاد آنرا و اين را سخت بست
لطف او عاقل كند مرنيل را       قهر او ابله كند قابيل را
در جمادات از كرم عقل آفريد           عقل از عاقل بقهر خود بريد
در جماد از لطف عقلي شد پديد           وز تكال از عاقلان دانش بريد
اين هنرها آب را هم شاهد است         كاندرونش پر ز لطف ايزد است
آن جوادي كه جمادي را بداد         اين هنرها وين امانت وين سداد
آن جماد از لطف چون جان ميشود      زمهرير از قهر پنهان ميشود
آن جمادي گشت از فضلش لطيف       كل شي‌ء من ظريف هو ظريف
3- بعثت انبياء عليهم‌السلام هم بر مبناي لطف است نه بر مبناي ضرورتي كه خدا را الزام كند:
گفت ني والله، بالله العظيم         مالك للملك رحمن و رحيم
آن خدائي كه فرستاد انبياء        ني بحاجت بل به فضل و كبريا
4- پذيرش توبه و بازگشت بسوي خدا از الطاف الهي است:
بارها در دام حرص افتاده‌اي          حلق خود را در بريدن داده‌اي
بازت آن تواب لطف آزاد كرد         توبه پذيرفت و دلت را شاد كرد
گفت ان عدتم كذا عدنا كذا          نحن زوجنا الفعال بالجزا
5- بينايان عبور از پل مابين زندگي دنيوي و حيات اخروي را كه مرگ ناميده ميشود، لطف الهي ميدانند:
آنكه مردن پيش چشمش تهلكه است        امر لاتلقوا بگيرد او بدست
وانكه مردن پيش او شد فتح باب        سارعوا آيد مر او را در خطاب
الحذر اي مرگ بينان بارعوا        العجل اي حشر بينان سارعوا
الصلا اي لطف بينان افرحوا        البلاء اي قهر بينان اترحوا
6- خداوند متعال براي بندگانش الطاف خفيه اي دارد:
اندرون زهر ترياك آن حفي         كرد تا گويند ذواللطف الخفي
طالب دل باش تا باشي چو مل         تا شوي خندان و شادان همچو گل
دل نباشد آنكه مطلوب گل است         اين سخن را روي با صاحبدل است
يا رب اين بخشش نه حد كار ما است         لطف تو لطف خفي را خود سزا است
اين بود لطف خفي كانرا صمد          نار بنمايد ولي نوري بود
قهر را از لطف داند هر كسي        خواه نادان خواه دانا يا خسي
ليك لطفي گشته در قهري نهان          يا كه قهري در دل لطفي نهان
7- همه لطفها از خدا است، نهايت امر اينكه اشياء از آن لطف بحسب استعدادشان برخوردار مي‌شوند و اشخاص بحسب معرفت و كمال در دريافت آنها مختلفند:
آفتاب لطف حق بر هر چه تافت          از سگ و از اسب فركهف يافت
تاب لطفش را تو يكسان هم مدان          سنگ را گرمي و تاباني و بس
لعل را زان هست نور مقتبس           سنگ را گرمي و تاباني و بس
لطف از حق است ليكن اهل تن          در نيابد لطف بي‌پرده چمن
8- خداوندا، لطف و عنايت فرما تا از شر خودطبيعي كه همان نفس اماره است نجات پيدا كنيم:
دست گير از دست ما ما را بخر          پرده را بردار پرده‌ي ما مدر
باز خر ما را كه اين نفس پليد           كاردش تا استخوان ما رسيد
از چو ما بيچارگان اين بند سخت          كه گشايد جز تو اي سلطان بخت
اين چنين قفل گران را اي ودود          كه تواند جز كه فضل تو گشود
ما زخود سوي تو گردانيم سر        چون توئي از ما به ما نزديكتر
با چنين نزديكي‌اي دوريم دور         در چنين تاريكي‌اي بفرست نور
9- توفيق يافتن به دعا هم از لطف او است:
اين دعا هم بخشش و تعليم تست           ورنه در گلخن گلستان از چه رست
در ميان خون و روده فهم و عقل        جز ز اكرام تو نتوان كرد نقل
از دو پاره پيه اين نور روان          موج نورش ميرود بر آسمان
گوشت پاره كه زبان آمد از او          ميرود سيلاب حكمت همچو جو
10- لطف الهي آنچه را كه در زنجير حوادث وجود تحقق يافته است، تغيير ميدهد و مبدل مينمايد:
هم دعا از تو اجابت هم ز تو        ايمني از تو مهابت هم ز تو
گر خطا گفتيم اصلاحش تو كن          مصلحي تو اي سلطان سخن
كيميا داري كه تبديلش كني               گر چه جوي خون بود نيلش كني
اين چنين ميناگريها كار تست          وين چنين اكسيرها ز اسرار تست
لطف تو خواهم كه ميناگر شود           اين زمان اين تنگ هيزم زر شود
11- تغييرات تكاملي از لطف خداست:
آنچنانكه داد سنگي را هنر         تا عزيز خلق شد يعني كه زر
قطره آبي بيابد لطف حق          گوهري گردد برد از زر سبق
12- لطف حق است كه آدمي را از زنجير كفر و انحرافات آزاد ميكند:
اندر آكازاد كردت لطف حق            زانكه رحمت داشت بر لطفش سبق
13- الطاف خداوندي بر ارواح آدميان سرازير ميگردد و براي آنان پناهگاه و تكيه‌گاه مي‌شود:
در پناه لطف حق بايد گريخت          كاو هزاران لطف بر ارواح ريخت
تا پناهي يابي آنگه چه پناه          آب و آتش مر ترا گردد سپاه
همچنين هر كس باندازه نظر       غيب و مستقبل ببيند خير و شر
چونكه سد پيش و سد پس نماند           شد گذاره چشم و لوح غيب خواند
چون نظر پس كرد تا بدو وجود            ماجرا و آغاز هستي رو نمود
بحث املاك زمين با كبريا          در خليفه كردن باباي ما
چون نظر در پيش افكند او بديد      آنچه خواهد بود تا محشر پديد
پس زپس مي‌بيند او تا اصل        اصل پيش مي‌بيند بقدر صيقلي
هر كه صيقل بيش كرد او بيش ديد         بيشتر آمد بر او صورت پديد
گر تو گوئي كان صفا فضل خداست      نيز اين توفيق صيقل از عطاست
قدر همت باشد آن جهد و دعا         ليس للانسان الا ما سعي
واهب همت خداوند است و بس       همت شاهي ندارد هيچ خس
14- توفيق صيقلي شدن دل از خدا است:
نيست تخصيص خدا كس را بكار        مانع طوع و مراد و اختيار
ليك چون رنجي دهد بدبخت را        او گريزاند بكفران رخت را
نيكبختي را چو حق رنجي دهد        رخت را نزديكتر وا مي‌نهد
از اين ابيات معلوم مي‌شود كه مولوي هم اين نظريه را تاييد مي‌كند كه براي آماده كردن زمينه توفيق و لطف رباني اراده و همت انسان شرط است و الا عدالت خداوندي مقتضي تساوي همه بندگان او در شمول الطاف و عنايات و توفيقات او است. با اينحال ما بندگان ناچيز هيچ حقي نداريم كه تكليفي براي آن مقام شامخ معين كنيم.
مجموع مطالعات در احكام عقلي و منابع اسلامي اثبات ميكند كه خداوند بمقتضاي لطف و كرم و عنايت رباني خود رشد و پيشرفت روحي بندگانش را ميخواهد (نه خواستن با اراده تكويني حتمي كه از تحقق خواسته شده تفكيك نميگردد)، بلكه آن خواستن كه بر همه خيرات تعلق دارد اعم از اينكه در كارگاه وجود بطور جبر قانوني تحقق يافته باشد و يا وارد ديار هستي نگردند.
براي توضيح ميتوانيم در نظر بگيريم كه چون رشد و كمال همه انسانها خير است، قطعا خداوند متعال آن را ميخواهد (ولي نه آن خواستن تكويني كه هرگز از خواسته شده خداوندي تخلف نميپذيرد) بلكه آن خواستن كه محبوبيت و مطلوبيت آن خير اقتضاء ميكند. بر مبناي اين اصل است كه ميتوانيم بگوئيم توفيق و عنايت و كرم خداوندي كه از آثار لطف او است شامل همه بندگان او است، نهايت امر باران كه در لطافت طبعش خلاف نيست در باغ لاله رويد و در شوره‌زار خس يعني اين انسان است كه براي برخورداري از لطف خداوندي بايد تا آنجا كه ميتواند موانع را بردارد و مقتضيات را ايجاد كند، اگر چه از يك جهت، بايد از خدا بخواهيم، كه در برداشتن موانع و ايجاد مقتضيات لطف و توفيق خداوندي، توفيق و لطفش را شامل حال ما بفرمايد. بنابراين، همانطور كه در منابع اوليه اسلام آمده است، ما اين مقدار حركت را بايد آغاز كنيم كه از اعماق قلب بخواهيم: اللهم وفقنا لما تحب و ترضي (خداوندا، ما را به آنچه دوست داري و ترا خشنود ميسازد، ياري فرما.)
و مادامي كه اعمال ما با تكيه بر خويشتن و با انگيزگي عوامل غير الهي صادر ميشود، خود را از توفيق الهي محروم مينمائيم. بهمين جهت است كه: سعيكم شتي تناقض اندريد روز ميدوزيد و شب بر ميدريد حتي آن عبادات و اعمالي را كه انجام ميدهيم، اگر توفيق و لطف خداوندي نباشد، نيتهاي ما در آن عبادات و اعمال، مختل و حضور قلب مفقود و دل ما از آنچه كه انجام ميدهيم، بيخبر است. آري، اي خداوند سبحان- توبه بي‌توفيقت اي نور بلند جز به ريش توبه نبود ريشخند سبلتان توبه يك يك بركني توبه سايه است و تو ماه روشني چونكه بي تو نيست كارم را نظام بي تو هرگز كار كي گردد تمام چون گريزم زانكه بي تو زنده نيست بي‌خداونديت بود بنده نيست حتي تلخي محروميت از توفيق بدرجه‌اي از شدت مي‌رسد كه بنده با كمال جديت ميگويد:
جان من بستان تو اي جان را اصول         زانكه بي تو گشته‌ام از جان ملول
عاشقم من بر فن ديوانگي         سيرم از فرهنگ و از فرزانگي
آري، بريدن از توفيق الهي، همان بريدن ماهي از آب است كه جز جان كندن هيچ نتيجه‌اي ندارد
چشمها و گوشها را بسته‌اند            جز مگر آنها كه از خود رسته‌اند
جز عنايت كه گشايد چشم را          جز محبت كه نشاند خشم را
جهد بي‌توفيق جان كندن بود         ز ارزني كم گر چه صد خرمن بود
جهد بي‌توفيق خود را كس باد          در جهان والله اعلم بالرشاد
جهد فرعوني چو بي‌توفيق بود          هر چه او ميدوخت آن تفتيق بود
اين است قاعده كلي:
چون بجوئي تو بتوفيق حسن         باده آب جان بود ابريق تن
چون بيفزايد مي‌توفيق را        قوت مي‌بشكند ابريق را
توفيق خداوندي معجزات را بوجود مي‌آورد:
اژدها بد مكر فرعون عنود          مكر شاهان جهان را خورد بود
ليك از او فرعون تر آمد پديد         هم و راهم مكر او را در كشيد
اژدها بود و عصا شد اژدها         اين بخورد آنرا به توفيق خدا
دست شد بالاي دست اين تا كجا         تا به يزدان كه اليه المنتهي
توفيق خداونديست كه حقائق از پشت پرده براي انسان نمودار ميگردند:
همچو موسي بود آن مسعود بخت         كاتشي ديد او به سوي آن درخت
چون عنايتها به او موفور بود         نار مي‌پنداشت وان خود نور بود
پس بدانكه شمع دين بر ميشود        اين نه همچون ديگر آتشها بود
اين نمايد نور و سوزد يار را         وان بصورت نار و گل زوار را
اين چو سازنده ولي سوزنده‌اي         وان گه وصلت دل افروزنده‌اي
شكل شعله نور پاك ساز وار         حاضران را نور و دوران را چو نار
حاضران از غائبان خوشحالتر        غائبان را نيست توفيق خبر
خداوندا، حركت در مسير كمال كه دستور تست، بي‌توفيق تو امكان ندارد، براي ما توفيق عنايت فرما:
اي تقاضاگر درون همچون جنين           چون تقاضا ميكني اتمام اين
سهل گردان، ره نما، توفيق ده          يا تقاضا را بهل بر ما منه
چون ز مفلس زر تقاضا مي‌كني           زر ببخش در سراي شاه غني
خداوندا، رحيما، توبي آنكه مااستحقاق داشته باشيم، نعمت وجود و امتيازات آنرا بر ما عنايت فرموده‌اي، توفيقت را هم بهمانگونه شامل حال ما فرما- اي كريم و اي حريم سرمدي در گذار از بدسكالان اين بدي اي بداده رايگان صد چشم و گوش ني ز رشوت بخش كرده، عقل و هوش پيش از استحقاق بخشيده عطا ديده از ما جمله كفران و خطا اي عظيم، از ما گناهان عظيم تو تواني عفو كردن اي كريم ما ز حرص و آز خود را سوختيم وين دعا را هم ز تو آموختيم حرمت آن كه دعا آموختي در چنين ظلمت چراغ افروختي دستگير و ره نما، توفيق ده جرم بخش و عفو كن، بگشا گره از مهمترين توفيقات رباني رسيدن به خدمت مربيان و رهبران عاليقدر است كه از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم نقل شده است كه فرمود: هلك امرء ليس له حكيم يرشده. (بهلاكت رسيد مردي كه نباشد براي او حكيمي كه ارشادش كند.) پس از آنكه آن حكيم مربي از ديدگاهم ناپديد گشت:
خواستم تا از پي آن شه روم           پرسم از وي مشكلات و بشنوم
بسته كرد آن هيبت او مرمرا            پيش خاصان ره نباشد عامه را
ور كسي را ره شود گو سر فشان            كان بود از رحمت و از جذبشان
پس غنيمت دار آن توفيق را            چون بيابي صحبت صديق را
نه چو آن ابله كه يابد قرب شاه            سهل و آسان در فتد آن دم ز راه
چون ز قرباني دهندش بيشتر           پس بگويد ران گاو است اين مگر
نيست اين از ران گاو اي مفتري            ران گاوت مينمايد از خري
بذل شاهانه است اين بي رشوتي          بخشش محضست اين از رحمتي
هيچ نكشد نفس را جز ظل پير        دامن آن نفس كش را سخت گير
چون بگيري سخت آن توفيق هوست          در تو هر قوت كه آيد جذب اوست
اعراض از مربي روحي و دوري گزيدن از پيشتازان انسان ساز و بي‌اعتنائي درباره آنان، بدون ترديد اساسي‌ترين عامل عقب ماندگي بشر از ترقي و اعتلاء ميباشد. لذا با كمال صراحت ميگوئيم: آن فرد و جامعه و آن دنيايي كه كاري با مربيان روحي ندارند و يا در صدد منتفي ساختن آنان از جامعه برمي‌آيند، توفيق الهي را از خود سلب مينمايند و شر را بجاي خير و ظلم را بجاي عدل و زشت را بجاي زيبا ميخرند. علي بن ابيطالب عليه‌السلام را از دست ميدهند و معاويه را ميگيرند، از حسين بن علي عليه‌السلام اعراض مي‌كنند، روي به يزيد بن معاويه مي‌برند، همانگونه كه در گذشته از موسي عليه‌السلام بريده و به فرعون مي‌پيوستند. اين معامله مرگبار كه ناشي از ببار نياورد، بجريان خود ادامه خواهد داد. هنگامي كه توفيق رباني روي بياورد، صفات حميده در انسان پديدار گردد:
گفت چون توفيق يابد بنده‌اي او كند مهماني فرخنده‌اي
مال خود ايثار راه او كند          جان خود ايثار جاه او كند
شكر او شكر خدا باشد يقين         چون به احسان كرد توفيقش قرين
يقين بدانيد هنگاميكه احساس كرديد (الله) را از ته دل بر زبان مي‌آوريد، توفيق آنرا لبيك خداوندي بشما عنايت فرموده است، چنانكه اگر ديديد در هنگام احرام و رهسپار شدن به كوي الهي، لبيك اللهم لبيك را از اعماق دل مي‌گوئيد، قطعا كه توفيقي از خدا شامل حال شما شده و او شما را خواسته است.
هيچ ميگويند كاين لبيكها          بي‌ندائي ميكنيم آخر چرا؟
كو ندا تا خود تو لبيكي دهي         از ندا لبيك تو چون شد تهي
بلكه توفيقي كه لبيك آورد        هست هر لحظه ندائي از احد
در جائي ديگر مولوي ميگويد: شخصي دعاي فراوان كرد و مستجاب نشد، اميدش مبدل به ياس گشته و سكوت كرد و شبي حضرت خضر عليه‌السلام را در خواب ديد:
گفت هين از ذكر چون وامانده‌اي         چه پشيماني از آن كش خوانده‌اي
گفت لبيكم نمي‌آيد جواب            زان همي ترسم كه باشم رد باب
گفت خضرش كه خدا گفت اين بمن            كه برو با او بگو اي ممتحن
بلكه آن الله تو لبيك ما است           وان نياز و درد و سوزت پيك ماست
ني تو را در كار من آورده‌ام            نه كه من مشغول ذكرت كرده‌ام
حيله‌ها و چاره‌جوئي‌هاي تو          جذب ما بوده گشاده پاي تو
درد عشق تو كمند لطف ما است          زير هر يا رب تو لبيكها است
هست لبيكي كه نتواني شنيد         ليك سر تا پا توان آن را چشيد
با رقه‌هاي بسيار درخشان روحاني كه ميتوانند روشنگر راه ما باشند، در درون ما انسانها سر مي‌كشند، ولي صد حيف و اسف كه دوام نمي‌آورند و خاموش ميگردند. اگر عنايات رباني در منتفي ساختن موانع بقاي آن فروغها شامل حال ما شوند، آن فروغهاي رباني دوام مي‌آورند:
بس ستاره آتش از آهن جهيد           وين دل سوزيده پذرفت و كشيد
ليك در ظلمت يكي دزدي نهان         مي‌نهد انگشت بر استارگان
ميكشد استارگان را يك بيك          تا نيفروزد چراغي بر فلك
ولي اي خداي رحيم:
گر عنايات شود با ما مقيم          كي بود بيمي از آن دزد لئيم
اصلا بدون عنايات خداوندي ما هيچ و پوچيم:
اينهمه گفتيم ليك اندر بسيج          بي‌عنايات خدا هيچيم و هيچ
بي‌عنايات حق و خاصان حق          گر ملك باشد سياهستش ورق
از عنايات خداوندي است كه ناقص را بجاي كامل مي‌پذيرد و «هي» بلال حبشي را «حي» محسوب ميفرمايد، نه اينكه اصل تكليف را از بلال ساقط نمايد و امتياز انجام تكليف را از او كه از اداي حاء «حي» از مخرج خود ناتوان بوده است سلب كند:
آن بلال صدق در بانگ نماز         حي را هي خواند از روي نياز
تا بگفتند اي پيمبر نيست راست          اين خطا اكنون كه آغاز بناست
اي نبي و اي رسول كردگار          يك موذن كاو بود افصح بيار
عيب باشد اول دين و صلاح         لحن خواندن لفظ حي علي الفلاح
خشم پيغمبر بجوشيد و بگفت          يك دو رمزي از عنايات نهفت
كاي خسان نزد خدا «هي» بلال         بهتر از صد حي وحي و قيل و قال
تكيه كلي بر عقل نظري به اميد آنكه همه مشكلات را ميتواند حل كند و بريدن از عنايات خداوندي، اينست بازي در لبه پرتگاه سقوط به خود محوري:
واي آن دل كش چنين سودا فتاد         هيچكس را اينچنين سودا مباد
اين سزاي آنكه تخم جهل كاشت         وان نصيحت را كساد و سهل داشت
اعتمادي كرد بر تدبير خويش         كه برم من كار خود با عقل پيش
نيم ذره زان عنايت به بود         كه ز تدبير خرد پانصد رسد
ترك مكر خويشتن گير اي امير        پا بكش پيش عنايات و بمير
*****
«و نشهد ان لا اله غيره و ان محمدا عبده رسوله، ارسله بامره صادقا و بذكره ناطقا، فادي امينا، و مضي رشيدا»(و شهادت ميدهيم كه جز او خدائي نيست و به اينكه محمد صلي الله عليه و آله و سلم بنده و رسول او است. خداوند او را با امر خود براي اظهار حق و گويايي ذكرش فرستاد. و رسالت را با كمال امانت ادا كرد و در حد اعلاي رشد از اين دنيا رخت بربست.)
علت استمرار شهادتين بر زبان اميرالمومنين عليه‌السلام:
براي فهم اين معني كه چرا اميرالمومنين عليه‌السلام دو شهادت اصلي را در سخنانش تكرار و به آن دو تاكيد مي‌نمايد، بايد در نظر بگيريم كه اساسي‌ترين پيماني كه يك انسان رشد يافته الهي مي‌تواند با خود ببندد كه بر مبناي آن هرگز منحرف نشود، دو شهادت است:
اول- شهادت به يگانگي خداوند و نفي هر گونه معبود از عالم وجود است.
دوم- شهادت به رسالت عظماي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله است كه واسطه ابلاغ اراده تشريعي خداوند سبحان بر بندگانش مي‌باشد.
لذا ميتوان گفت: منظور از شهادت در دو مورد، معناي لغوي آن نيست كه بمعناي ديدن و حضور و گواهي مستند به حس و نظير آنها بوده باشد، و بدان جهت كه واقعيات و مصالح و مفاسد وجود انساني بايد از خود خالق فياض و خداوند يگانه ابراز شود، لذا فهم و پذيرش و اعتقاد محكم به مضمون جمله دوم (كه رسالت عظماي محمد بن عبدالله صلي الله عليه و آله و سلم است) و بستن پيمان به عمل به آنچه كه آن واسطه مقدس از طرف خدا بوسيله وحي ابلاغ مينمايد، ضرورت پيدا ميكند. وفاي به اين دو پيمان همانگونه كه زندگي را از پوچي نجات داده و آدمي را وارد حيات معقول مينمايد، حيات اجتماعي را هم كه تار و پودش از پيمانهاي افراد تشكيل دهنده اجتماع است، منطقي‌تر و عاليتر و ايدئال‌تر ميسازد، شايد اين حقيقت را بارها تذكر داده‌ايم كه توقع يك زندگي اجتماعي كه هر يك از افراد آن، بثمر رسيدن شخصيتيش را با نظر به درك و فهم و تعقل و احساسات و اختياري كه در نهادش وجود دارند در آن زندگي دريابد، بدون دو پيمان اساسي مورد بحث، توقعي است بيجا و انتظاريست بيمورد.
پس تكرار شهادتين و تاكيد بر آن دو، در حقيقت تذكر دائمي به دو اصل اساسي (حيات معقول) است كه فقط با قول ثابت «انالله» و با هدايت پيامبر عزيز به مصالح و مفاسد واقعي «و انا اليه راجعون» امكان‌پذير مي‌باشد. خداوند متعال پيامبر را براي اظهار حق و گويايي ذكر خود فرستاد. حكمت بعثت پيامبر اعظم نه براي ارائه امتيازات شخصي او مانند اخلاق برين و امانت و غيرذلك بود، و نه براي پركردن شكم مردم با غذاهاي گوناگون و پوشاندن بدن آنان با جامه‌هاي فاخر و زيبا و نه براي بدست آوردن سروري بر جوامع و سپردن مردم آن جوامع بدست چند خودكامه‌ي شر و پليد مانند بني‌اميه و بني‌عباس و غير آنها و نه براي ترجيح و تقديم نژاد خود بر ديگر نژادها، زيرا كه منابع اوليه اسلام پر از نفي اين امور (رياست و نژاد بازي) بوده و سير كردن شكم‌ها و پوشاندن بدنها را هم از اساسي‌ترين شرائط و مقدمات بوجود آمدن يك فرهنگ و تمدن اصيل انساني ميداند نه اينكه اين امور و ديگر وسائل معيشت، حكمت اصلي و انگيزه بعثت پيامبر بوده باشد.
اين خطاي ويرانگر را (كه هيچ تمدن اصيل واقعي با ارتكاب آن، امكان‌پذير نخواهد بود) از ذهن خود دور كنيم كه ميگويد: انگيزه بعثت پيامبران (يا باصطلاح آنانكه نبوت را درك نميكنند و برسميت نمي‌شناسند، ميگويند علت نهائي حركت و نهضت اينگونه شخصيتها) پديده معيشت است! اينان در اعماق مغز خود بهتر از ديگران مي‌فهمند كه هويت ارزشي انسان در تبديل مواد غذائي به مدفوعات بمدت هفتاد يا هشتاد سال (معمولا) نيست و اگر اشخاصي پيدا شوند كه واقعا معتقد باشند كه همه تكاپوها و كوششها و مبارزات و فداكاريها و شهادتها و بعثت انبياء و صرف عمرها در شناخت و بيان واقعيتها و تحريك انسانها به ورود در مسير (حيات معقول) فقط براي خوردن و خوابيدن و دفع انواع شهوات بوده است، اينان بايد درباره كيفيت كار مغز و وضع رواني خود بينديشند، زيرا خود آنان بايد درد مغزي و رواني خود را تشخيص داده و در صدد پيدا كردن درمان آن برآيند. براي كسيكه خورشيد عالم افروز تاريك تلقي شده است، يا بازي باالفاظ را فلسفه زندگي خود تلقي نموده و يا از عالم، انسانيت به مقام والاي خفاش بودن ترقي فرموده است!! چه حكمتي، چه رسالت، چه هدف اعلائي؟!
خلاصه، هيچ يك از اموري كه تاكنون گفتيم، علت و حكمت بعثت پيامبر اسلام (و نه ديگر پيامبران عليهم‌السلام) نبوده است. البته همانگونه كه بارها طي مجلدات اين ترجمه و تفسير گفته‌ايم، موضوع اقتصاد و معيشت از ديدگاه پيامبران، مخصوصا پيامبر عظيم‌الشان اسلام كه با كمال اهميت تلقي شده، بر پا دارنده و قوام ماده زندگي معرفي شده است، نه هدف و حكمت بعثت، بلكه آنچه كه هدف و حكمت بعثت است عبارتست از به ثمر رسيدن شخصيت انسان در گذرگاه طبيعت رو به ابديت و براي اينكه شخصيت انسان به ثمر برسد قطعي است كه بايد حق و باطل را بشناسد تا از حق تبعيت كند و از باطل بپرهيزد. حق چيست و باطل كدام است؟ در تعريف حق در اين مبحث فقط به اين جمله مختصر اشاره مي‌كنيم كه هر واقعيتي كه شايستگي موجوديت را داشته باشد، حق است، چه مربوط به عالم هستي بطور عام باشد و چه مربوط به هويت انساني باشد، و آنچه كه مخالف شايستگي مزبور باشد، باطل است. و ميدانيم كه عقل محدود انساني نميتواند همه حقها و باطلها را كه ارتباطي با موجوديت آنان داشته باشد، درك و دريافت كند، مخصوصا آن نوع حق و باطلها كه ارتباطي با هويت ماوراي طبيعي درون آدمي دارند.
لذا ضروري است كه خداوند متعال كه از مخلوقات خود جريان بر مبناي حق را ميخواهد (و خود آنان همه حق‌ها را در همه ابعاد وجودي خود نمي‌شناسد)، بوسيله پيامبران امينش، آنان را با همه حق‌ها آشنا بسازد و آنگاه دستور به حركت بر مبناي حق را از آنان بخواهد. در قرآن مجيد تزكيه و تعليم كتاب و حكمت و ايصال مردم به رشد و برداشتن بارهاي سنگين جاهليت از دوش انسانها و ارائه طرق پرستش خداوند يكتا و بطور كلي بوجود آمدن حيات شايسته و امثال اين امور كه هر يك بعدي از شخصيت انساني را در گذرگاه طبيعت رو به ابديت بثمر مي‌رساند، بعنوان هدف و حكمت بعثت انبياء مطرح شده است و بدانجهت كه امور مزبوره شايستگي واقعيت را دارند لذا حق مي‌باشند و همچنين در خطبه اول از نهج‌البلاغه امور ذيل را كه هر يك از آنها حق است، بعنوان اهداف بعثت بيان ميفرمايد:
1- پيمان فطري انسانها را كه براي قرار گرفتن در مسير كمال با خدا بسته‌اند آماده وفاء نمايند.
2- نعمتهاي فراموش شده خداوندي را بياد آنان بياورند.
3- حجتهارا بمردم ابلاغ كنند.
4- سرمايه‌هاي مخفي عقول مردم را بيرون آورند و در معرض فعليت قرار بدهند.
5- آيات قدرت خداوندي را براي بندگان خدا نشان بدهند.
6- آيات الهي را در معيشتهائي كه آنان را احياء ميكند قابل ديدن بسازند هر يك از اين امور ششگانه كه حيات شايسته (حيات معقول) بدون آنها امكان‌پذير نيست، حق است و پيامبر عظيم‌الشان اسلام مانند انبياي گذشته مامور شناساندن اين حق‌ها بمردم و اجراي آنها در جوامع انساني بوده‌اند، و اينست معناي آيه مباركه: هذا كتابنا ينطق عليكم بالحق. (اينست كتاب ما كه با شما بر مبناي حق سخن ميگويد.)
خداوند سبحان پيامبر اكرم را براي اشاعه ذكر خداوندي فرستاد. با شيوع ذكر خداوندي در ميان انسانها، باضافه اينكه زندگي هر يك از افراد انساني، تكيه بر بزرگترين پشتيبان مينمايد، و با هيچگونه خلا و بيچارگي و (چكنم؟ چكنم؟) روياروي نمي‌گردد، زندگي اجتماعي نيز از نوعي نورانيت الهي منور ميگردد كه جامعه هرگز خود را با چنين سوالي كه (چه بايد كرد؟) مواجه نمي‌بيند. در آينده بحثي مشروح درباره چه بايد كرد؟ كه خردمندان همه جوامع در همه دورانها، آنرا در مقابل چشمانشان مي‌بينند خواهيم داشت. البته همه ما ميدانيم كه هر كتاب و هر گونه ارائه طريقي كه در پاسخ (پس چه كرد؟) به افكار بشري عرضه شده است، اگر آن اهداف زندگي را كه پيامبران عظام براي وصول به هدف اعلاي زندگي ابلاغ فرموده‌اند، از پاسخ منها كرده‌اند، نه تنها پاسخ مفيدي عرضه نكرده‌اند، بلكه دردها و مشكلات ديگري را هم بر دردها و مشكلات بشري افزوده‌اند. پيامبر اكرم رسالتي را كه از طرف خدا مامور به ابلاغ آن بوده است با كمال امانت ادا فرمود و در حاليكه به رشد و كمال مناسب وجود مباركش نائل آمده بود، رخت از اين جهان بربست. آن بزرگوار كمترين مسامحه و بي‌اعتنائي در ماموريت عظمائي كه به وي محول شده بود، روا نداشت، بلكه چنان جد و جهد و تلاش فرمود كه آياتي در اين باره به آن حضرت نازل شد كه خود را به مشقت فوق طاقت نيندازد، از آنجمله:
1- طه. ما انزلنا عليك القران لتشقي (ما قرآن را بتو نازل نكرديم كه به مشقت بيفتي.) در بعضي از تفاسير آمده است كه آن حضرت شبها را تا صبح در حال نماز و نيايش مي‌گذراند و از اينجهت بزحمت فراوان افتاده بود، لذا خداوند متعال فرمود كه اين كتاب را براي آن نفرستاديم كه خود را به مشقت و زحمت بيندازي.
2- فلعلك باخع نفسك علي آثارهم ان لم يومنوا بهذا الحديث اسفا. شايد تو (اي پيامبر) خود را بجهت ايمان نياوردن مردم به اين دين بعلت تاسف، هلاك بسازي.)
3- لعلك باخع نفسك الا يكونوا مومنين. (شايد تو خود را از بيم آنكه آنان ايمان نياورند به هلاكت بيندازي.)
اين آيات و امثال آنها بخوبي نشان مي‌دهد كه جانفشاني‌هاي پيامبر عظيم‌الشان اسلام در اداي رسالت در چه حدي بوده است كه خداوند سبحان او را از به هلاكت انداختن خود در راه اداي رسالت باز مي‌دارد. تحمل آن جانفشانيها و مشقتها در اداي رسالت، معلول معرفت پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله و سلم به اهميت امانت رسالت بوده است كه در آيات زير اشاره‌اي بان شده است: و ان كادوا ليفتنونك عن الذي اوحينا اليك لتفتري علينا غيره و اذا لا تخدوك خليلا. و لولا ان ثبتناك لقد كدت تركن اليهم شيئا قليلا. اذا لاذقناك ضعف الحيات و ضعف الممات ثم لا تجدلك علينا نصيرا. (آنان (مشركان) در اين صدد برآمدند كه تو را از قرآن (يا هر چه) كه بتو وحي كرده‌ايم منحرف بسازند و در اينصورت تو را براي خويشتن دوست اتخاذ ميكردند. و اگر ما قلب تو را محكم و ثابت نميكرديم، اندك تكيه‌اي به آنان ميكردي، در اينصورت دو برابر عذاب زندگي (مشركان) و دو برابر عذاب مرگ (مشركان) را بتو مي‌چشانديم، پس از آن ديگر براي خود از ما كمك و نصرتي نمي‌يافتي.) و لو تقول علينا بعض الاقاويل. لاخدنا منه باليمين. ثم لقطعنا منه الوتين فما منكم من احد عنه حاجزين. (و اگر پيامبر گفتارهائي را بما ببندد، دست او را مي‌گيريم. سپس رگ قلبش را قطع مي‌كنيم و هيچ كس از شما نميتواند اين عذاب ما را از او دفع نمايد.)
اين آيات مانند آيات قبلي شديدترين تهديد را متوجه پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله و سلم نموده است. و ما بيقين ميدانيم كه خود آن بزرگوار بمقامي از رشد انساني و تهذب روحي و تخلق به اخلاق الله رسيده بود كه كمترين احتمال نميرفت كه در رسالت الهي كه بعهده گرفته بود، كمترين تجاوز و انحراف و خلاف امانت انجام بدهد. با اينحال خداوند سبحان تهديدات مزبور را متوجه پيامبر اكرم نموده تا اهميت بينهايت رسالت را، هم براي خود آن حضرت و هم براي همه انسانها اثبات فرمايد.