فداکاری و جنگاوری حضرت علی علیه السلام در غزوه خندق

نمایی از غزوه خندق

سپاه اعراب بت پرست، به سان مور و ملخ، در كنار خندق ژرفى فرود آمدند كه مسلمانان شش روز پيش از ورود آنان حفر كرده بودند. آنان تصور مى كردند كه همچون گذشته با مسلمانان در بيابان احد روبرو خواهند شد، ولى اين باراثرى از آنان نديدند و لاجرم به پيشروى خود ادامه دادند تا به دروازه ى شهر مدينه رسيدند. مشاهده ى خندقى ژرف در نقاط آسيب پذير مدينه آنان را حيرت زده ساخت. شماره ى سربازان دشمن از ده هزار متجاوز بود، در حالى كه شماره ى مجاهدان اسلام از سه هزار تجاوز نمى كرد. [1]

محاصره ى مدينه حدود يك ماه طول كشيد و سربازان قريش هرگاه به فكر عبور از خندق مى افتادند با مقاومت پاسداران خندق، كه در فاصله هاى كوتاهى از آن در سنگرهاى دفاع موضع گرفته بودند، روبرو مى شدند. تيراندازى از هر دو طرف روز و شب ادامه داشت و هيچ يك بر ديگرى پيروزى نمى شد.

ادامه ى اين وضع براى سپاه دشمن دشوار و گران بود. زيرا سردى هوا و كمبود علوفه دامهاى آنان را به مرگ تهديد مى كرد و مى رفت كه شور جنگ از سرهايشان بيرون رود و سستى و خستگى در روحيه ى آنان رخنه كند. از اين رو، سران سپاه جز اين چاره نديدند كه رزمندگان سرسخت و تواناى خود را از خندق عبور دهند. شش نفر از قهرمانان سپاه قريش اسبهاى خود را در اطراف خندق به تاخت و تاز در آوردند و از نقطه ى باريكى عبور كردند و وارد ميدان شدند.

يكى از اين شش نفر، قهرمان نامى عرب، عمرو بن عبدود، بود كه نيرومندترين و دلاورترين جنگجوى شبه جزيره به شمار مى رفت و او را با هزار مرد جنگى مى سنجيدند و برابر مى شمردند. وى در پوششى فولادين از زره قرار داشت و در برابر صفوف مسلمانان مانند شير مى غريد و فرياد مى كشيد كه: مدعيان بهشت كجا هستند؟ آيا از ميان شما يك نفر نيست كه مرا به دوزخ بفرستد يا من او را به بهشت روانه سازم؟ كلمات او نداى مرگ بود و نعره هاى پياپى او چنان ترسى در دلها افكنده بود كه گويى گوشها بسته و زبانها براى جواب از كار افتاده بود. [2]

بار ديگر قهرمان سالخورده ى عرب دهانه ى اسب خود را رها كرد و در برابر صفوف مسلمانان باليد و خراميد و مبارز طلبيد.

مبارزه ایمان و شرك

هر بار كه نداى قهرمان عرب براى مبارزه بلند مى شد فقط جوانى برمى خاست و از پيامبر اجازه مى گرفت كه به ميدان برود ولى پيوسته با مقاومت و امتناع آن حضرت روبرو مى شد. آن جوان حضرت على (ع) بود و پيامبر(ص) دربرابر تقاضاى او مى فرمود: بنشين اين عمرو است!

عمرو براى بار سوم نعره كشيد و گفت: صدايم از فرياد كشيدن گرفت. آيا در ميان شما كسى نيست كه به ميدان گام نهد؟ اين بار نيز حضرت على(ع) با التماس فراوان از پيامبر(ص) خواست كه به وى اذن مبارزه دهد. پيامبر فرمود:اين مبارزه طلب عمرو است. حضرت على عرض كرد: باشد. سرانجام پيامبر با درخواست وى موافقت فرمود و شمشير خود را به او داد و عمامه اى بر سر او بست و در حق او دعا كرد [3] و گفت:

خداوندا، على را از بدى حفظ فرما. پروردگارا، در بدر عبيده و در احد شير خدا حمزه را از من گرفتى؛ خداوندا، على را از آسيب حفظ فرما. سپس اين آيه را تلاوت كرد:

« رب لاتذرنى فردا و انت خير الوارثين» (انبياء: 89). سپس اين جمله ى تاريخى را بيان فرمود: « برز الايمان كله الى الشرك كله» يعنى دو مظهر كامل ايمان و شرك با هم روبرو شدند. [4]

حضرت على(ع) مظهر ايمان و عمرو مظهر كامل شرك و كفر بود. و شايد مقصود پيامبر(ص) از اين جمله اين باشد كه فاصله ى ايمان و شرك بسيار كم شده است و شكست ايمان در اين نبرد موقعيت شرك را در جهان تحكيم مى كند.

امام(ع)، براى جبران تأخير، به سرعت رهسپار ميدان شد و رجزى به وزن و قافيه ى رجز قهرمان عرب خواند كه مضمون آن اين بود كه: عجله مكن؛ مرد نيرومند براى پاسخ به نداى تو آمده است.

حضرت على(ع) زرهى آهنين بر تن داشت و چشمان او از ميان مغفر مى درخشيد. قهرمان عرب پس از آشنايى با حضرت على(ع) از مقابله با او خوددارى كرد و گفت: پدرت از دوستان من بود و من نمى خواهم خون فرزند او را بريزم.

ابن ابى الحديد مى گويد:

استاد تاريخ من ابوالخير وقتى اين قسمت از تاريخ را تدريس مى كرد چنين گفت: عمرو در جنگ بدر شركت داشت و از نزديك شجاعت و دلاوريهاى على را ديده بود. از اين رو، بهانه مى آورد و مى ترسيد كه با چنين قهرمانى روبرو گردد.

سرانجام حضرت على(ع) به او گفت:

تو غصه ى مرگ مرا مخور. من، خواه كشته شوم و خواه پيروز گردم، خوشبخت خواهم بود و جايگاه من در بهشت است، ولى در همه ى احوال دوزخ در انتظار توست.

در اين موقع عمرو لبخندى زد وگفت: برادر زاده! اين تقسيم عادلانه نيست؛ بهشت و دوزخ هر دو مال تو باشد. [5]

آنگاه حضرت على(ع) او را به ياد نذرى انداخت كه با خدا كرده بود كه اگر فردى از قريش از او دو تقاضا كند يكى را بپذيرد و عمرو گفت چنين است. حضرت على(ع) گفت: درخواست نخست من اين است كه اسلام را بپذير. حضرت على(ع) گفت: بيا از جنگ صرف نظر كن و رهسپار زادگاه خويش شو و كار پيامبر را به ديگران واگذار كه اگر پيروز شد سعادتى است براى قريش و اگر كشته شد آرزوى تو بدون نبرد جامه ى عمل پوشيده است.

عمرو در پاسخ گفت: زنان قريش چنين سخن نمى گويند. چگونه بر گردم، در حالى كه بر محمد دست يافته ام و اكنون وقت آن رسيده است كه به نذر خود عمل كنم؟ زيرا من پس از جنگ بدر نذر كرده ام كه بر سرم روغن نمالم تا انتقام خويش را از محمد بگيرم.

اين بار حضرت على(ع) گفت: پس ناچار بايد آماده ى نبرد باشى و گره كار را از ضربات شمشير بگشاييم.

در اين موقع قهرمان سالخورده از كثرت خشم به سان پولاد آتشين شد و چون حضرت على(ع) را پياده ديد از اسب خود فرود آمد وآن را پى نمود و با شمشير خود بر حضرت على تاخت و آن را به شدت بر سر آن حضرت فرود آورد. حضرت على(ع) ضربت او را با سپر دفع كرد ولى سپر به دو نيم شد و كلاه خود نيز درهم شكست و سر آن حضرت مجروح شد. درهمين لحظه امام فرصت را غنيمت شمرده، ضربتى محكم بر او فرود آورد و او را نقش بر زمين ساخت. صداى ضربات شمشير و گرد و خاك ميدان مانع از آن بود كه سپاهيان دو طرف نيتجه ى مبارزه را از نزديك ببينند. اما وقتى ناگهان صداى تكبير حضرت على(ع) بلند شد غريو شادى از سپاه اسلام برخاست و مسلمانان دريافتند كه حضرت على(ع) بر قهرمان عرب غلبه يافته، شر او را از سر مسلمانان كوتاه ساخته است.

كشته شدن اين قهرمان نامى سبب شد كه آن پنج قهرمان ديگر، يعنى عكرمه و هبيره و نوفل و ضرار و مرداس، كه به دنبال عمرو از خندق عبور كرده، منتظر نتيجه ى مبارزه ى حضرت على (ع) و عمرو بودند، پا به فرار گذاشتند. چهار نفر ازآنان توانستند از خندق به سوى لشكرگاه خود بگذرند و قريش را از قتل قهرمان بزرگ خود آگاه سازد، ولى نوفل به هنگام فرار با اسب خود در خندق افتاد و حضرت على(ع) كه در تعقيب او بود وارد خندق شد و او را با يك ضربت ازپاى درآورد. [6]

مرگ اين قهرمان سبب شد كه شور جنگ به خاموشى گرايد و قبايل مختلف عرب هر كدام به فكر بازگشت به زادگاه خود بيفتند. چيزى نگذشت كه سپاه ده هزار نفرى كه با سرما و كمى علوفه نيز روبرو بودند راه خانه هاى خود را در پيش گرفتند و اساس اسلام كه از طرف نيرومندترين دشمن تهديد مى شد، در پرتو فداكارى حضرت على(ع) محفوظ و مصون بماند.

ارزش فداكارى حضرت علی علیه السلام در غزوه خندق

كسانى كه از ريزه كاري هاى اين نبرد و اوضاع رقت بار مسلمانان واز ترسى كه بر آنان در اثر غريدن قهرمان نامى قريش مستولى شده بود آگاهى كاملى ندارند و به اصطلاح ''دستى از دور بر آتش دارند'' نمى توانند به ارزش واقعى اين فداكارى پی ببرند. ولى براى يك محقق كه اين بخش از تاريخ اسلام را به دقت خوانده، آن را با اسلوب صحيح و استوار تجزيه و تحليل كرده است، ارزش والاى اين فداكارى مخفى نخواهد بود. در اين داورى كافى است كه بدانيم:

- اگر حضرت على(ع) به ميدان دشمن نرفته بود در هيچ يك از مسلمانان جرأت مبارزه با دشمن متجاوز نبود، و بزرگترين ننگ براى يك ارتش در مبارزه اين است كه به نداى مبارزه طلبى دشمن پاسخ مثبت ندهد و ترس روح و روان سپاهيان را فرا گيرد. حتى اگر دشمن از نبرد صرف نظر مى كرد و پس از شكستن حلقه ى محاصره به زادگاه خود باز مى گشت، داغ اين عار، براى ابد بر پيشانى تاريخ دفاعى اسلام باقى مى ماند.

- اگر حضرت على(ع) در اين نبرد شركت نمى كرد و يا كشته مى شد قريب به اتفاق سربازانى كه در دامنه ى كوه ''سَلع'' گرداگرد پيامبر بودند و از غرشهاى قهرمان عرب مثل بيد مى لرزيدند، پا به فرار گذارده، از كوه سَلع بالا رفته و مى گريختند. چنانكه عين اين جريان در نبرد احد و نبرد حنين، كه سرگذشت آن در تاريخ منعكس است، رخ داد و جز چند نفر انگشت شمار كه در ميدان نبرد استقامت ورزيدند و از جان پيامبر "ص" دفاع كردند، همه پا به فرار گذاشتند و پيامبر را در ميدان تنها نهادند.

- اگر امام "ع" در اين مبارزه شكست مى خورد، نه تنها سربازانى كه در دامنه ى كوه سلغ به زير پرچم اسلام و در كنار پيامبر قرار داشتند فرار مى كردند، بلكه سربازان مراقبى كه در طول خط خندق در فاصله هاى كوتاهى موضع گرفته بودند، سنگرها را رها مى كردند و هر كدام به گوشه اى پناه مى بردند.

- اگر حضرت على(ع) در اين نبرد جلو تجاوز قهرمانهاى قريش را نمى گرفت يا در اين راه كشته مى شد، عبور سربازان دشمن از خط دفاعى خندق آسان و قطعى بود و سرانجام موج سپاه دشمن متوجه ستاد ارتش اسلام مى شد و تا آخرين نقطه ى ميدان مى تاختند و نتيجه ى آن جز پيروزى شرك بر آيين توحيد و بسته شدن پرونده ى اسلام نبود.

بنابراين محاسبات، پيامبر گرامى (ص) با الهام از وحى الهى، فداكارى حضرت على(ع) را در آن روز چنين ارزيابى كرد و فرمود:

''ضربة على يوم الخندق افضل من عباده الثقلين''.[7]

ارزش ضربتى كه على در روز خندق بر دشمن فرود آورد از عبادت جهانيان برتر است.

فلسفه ى اين ارزيابى روشن است. زيرا اگر اين فداكارى واقع نمى شد آيين شرك سراسر جهان را فرا مى گرفت و ديگر مشعلى باقى نمى ماند كه ثقلين دور آن گرد آيند و در پرتو فروغ آن به عبادت و پرستش خدا بپردازند.

اينجاست كه بايد گفت امام(ع) با فداكارى بى نظير خود مسلمانان جهان و پيروان آيين توحيد را قرين منت خود قرار داده است و به سخن ديگر، اسلام و ايمان در طى قرون و اعصار گذشته مرهون فداكارى امام (ع) بوده است.

بارى، علاوه بر فداكارى، جوانمردى حضرت على(ع) به حدى بود كه پس از كشتن عمرو به زره پر قيمت او دست نزد و نعش و لباس او را به همان حال در ميدان ترك كرد. با اينكه عمرو او را در اين كار سرزنش كرد ولى حضرت على(ع) به سرزنش او اعتنا نكرد. از اين رو، هنگامى كه خواهر عمرو بر بالين برادر آمد چنين گفت: