ویژگیهای مهم دوران نوجوانی

برای والدین و مربیانی که در تماس پیوسته با نوجوانان هستند شناخت ویژگی های نوجوانان اهمیت خاصی دارد. والدین با شناخت ویژگی های جسمانی ، ذهنی ، عاطفی و آگاهی از نیاز ها و علایق ، آرزوهای آنها، کمبودها و فشارها و بد خلقی هایشان می توانند به فرزند نوجوان خود کمک کنند تا این دوره پرتلاطم، طوفانی، مبهم و در عین حال لذت بخش را  به سلامت و بدون هیچ مشکلی پشت سر بگذرانند.

1. رشد جسمانی:

از ویژگی های بارز نوجوانان رشد سریع و تغییر و تحول چشمگیر جسمانی است که موجب می شود در زمان کوتاهی ساختار چهره و بدن نوجوان از حالت کودکی خارج شود و اندازه بزرگسالان را پیدا کند. چنین رشد سریعی جهش نموی نام دارد که حدود چهار سال طول می کشد. اوج بروز جهش نموی در دختران حدود 13-12 سالگی و در پسران 14 سالگی می باشد. این جهش نموی نوجوانان الگوی خاص و یکنواختی ندارد و بسته به عواملی مانند وراثت، سلامت جسمانی، شرایط جغرافیایی، کیفیت و میزان تغذیه، و اوضاع و احوال اقتصادی و اجتماعی خانواده متغیر است. جهت رشد نوجوانان برخلاف دوره کودکی، از پیرامون به سمت مرکز می شود. یعنی پاها قبل از تنه و شانه ها و پنجه ها قبل از بازوها رشد می کنند. به همین دلیل پزشکی انگلیسی به نام تانر اظهار داشته است :« شلوار پسرها دست کم از لحاظ قد، یک سال پیش از کت آنان برایشان کوچک می شود و به نوجوان این احساس را می دهد که قسمت اعظم بدنش از پا تشکیل شده است». هم چنین فک ، بینی ، گوش و لب نوجوانان قبل از بخش بالایی سر به حد نهایی رشد خود می رسند و افزایش ابعاد چشم ها سبب نزدیک بینی بسیاری از آنها می شود. مطالعه ویژگی های جسمانی از آن جهت اهمیت دارد که بر خودپنداره نوجوان و جوان شدیدا تاثیر دارد. دارا بودن ویژگی های مطلوب، موجب مقبولیت نوجوان می شود و فقدان آن احساس طرد شدگی و بی کفایتی را به همراه دارد. به دلایل فرهنگی ، این امر، به ویژه در دختران اهمیت بیشتری دارد. از این رو وجود نقص جسمانی سبب تصور بدنی نامطلوب می شود و ناسازگاری هایی را فراهم می سازد.

2. رشد جنسی

رشد جنسی یکی از موارد مهمی است که خانواده ها باید به آن توجه کنند. به تغییرات زیستی ابتدای دوره نوجوانی بلوغ گفته می شود. بلوغ جنسی به معنای رسیدن به سن تولید مثل و میل جنسی است. هدف اصلی رشد جنسی، ایجاد توانایی تولید مثل در دختران و پسران است. در دختران، اولین قاعدگی معمولا یک یا دوسال پس از رسیدن به نقطه جهش نموی و هنگامی که وزن به حدود 45 کیلوگرم رسیده باشد آغاز می شود. علایم اولیه بلوغ با فعالیت هورمون های واسطه غده هیپوفیز ظاهر می شود که بر ترشحات غدد تیروئید، فوق کیوی و جنسی تأثیر دارند. فعالیت غدد فوق کلیوی باعث افزایش قد و رشد مو در ناحیه زیر شکم، همچنین بروز جوش های صورت می شود. میزان ترشح هورمون های آندروژن و استروژن در دوره کودکی در دختران و پسران مشابه است، اما در این دوره تغییر می کند و آندروژن بیشتر در پسران، و استروژن بیشتر در دختران ترشح می گردد و صفات ثانویه جنسی را به وجود می آورند.

3. رشد شناختی

تغییراتی که در چگونگی تفکر، استدلال ودرک و فهم نوجوان صورت می گیرند، قابل توجه تر از تغییرات آشکاری است که در جنبه جسمانی آنان رخ می دهد. در این مرحله نوجوان وارد مرحله تفکر انتزاعی می شود که تا 16 سالگی ادامه دارد. در این مرحله رشد شناختی، اندیشه های نوجوان، برخلاف کودک، مفروضات و احتمالات را نیز در بر می گیرد. به بیان دیگر، کودک در دنیای واقعی و زمان حال زندگی می کند، در حالی که نوجوان در دنیای فرضی و احتمالات آینده سیر می نماید. همین امر به نوجوان اجازه می دهد تا با تصور و ترسیم جهانی برتر و مطلوب تر از آنچه هست به انتقاد از اوضاع و احوال موجود بپردازد و با سری مملو از افکار و تخیلات بلند پروازانه و قهرمانانه به استقبال ماجراجویی بشتابد. از این رو لازم است تا برخورد مربیان و معلمان با آنان که آرمانگرا و غالبا ناسازگارند بسیار سنجیده تر از قبل باشد. دستیابی به تفکر انتزاعی، سبب اشتغال ذهنی نوجوانان به مسائل انتزاعی و نظری از جمله موضوعات فلسفی،دینی، سیاسی و اخلاقی است و باعث می شود که به تمامی نگرش ها و عقاید خود تردید و تجدید نظر کنند و در جستجوی ارزش ها و فلسفه های جدید باشند.

4. رشد اجتماعی

انسان موجودی اجتماعی است و از ابتدای تولد با دیگران در ارتباط است. در مرحله اول این ارتباط محدود است، اما در مسیر رشد خود با گروه های دیگری از جمله هم بازی ها، دوستان، هم محله ای ها، هم کلاسی ها، کارکنان مدرسه، همشهری ها برخورد می کند که زمینه رشد اجتماعی نوجوان را فراهم می کند. نوجوان برای بهره مندی از رشد اجتماعی نیاز به عوامل متعددی دارند از جمله :

داشتن آگاهی و مهارت در زمینه آداب معاشرت، داشتن گرایش های مساعد نسبت به دیگران، اطاعت از قوانین و مقررات، داشتن گرایش مناسب به جامعه و پذیرش مسئولیت در آن، درک فعالیت های گروهی و شناخت ارزش کار دیگران.
رفتارهای اجتماعی نوجوانان، به دو گونه رفتارهای مبتنی بر همکاری و رفتارهای مبتنی بر مبارزه می باشند. رفتارهای مبتنی بر همکاری جنبه مثبت دارند و سبب نزدیکی و همکاری بیشتر نوجوانان می شوند، رفتارهایی مانند رهبری، صداقت، دوستی، همدلی و هم دردی. رفتارهای مبتنی بر مبارزه جنبه منفی، نفرت و مبارزه دارند و موجب دوری و جدایی نوجوانان از هم می شوند. رفتارهایی مانند پرخاشگری، دست انداختن، ضرر زدن، رقابت، مخالفت، نزاع و مشاجره.

5. رشد هیجانی و عاطفی

روان شناسان  هیجان ها و عواطف نوجوانان را با ویژگی های زیر بیان می کنند:

الف. افسردگی: نوجوانان به دلیل ترس از انتقاد و سرزنش از دیگران، در بیان و تعبیر هیجان هایشان دچار تردید می شوند و در خود فرو می روند و از جمع کناره گیری می کنند.

ب. سرعت: نوجوانان به سرعت از محرک های هیجانی تأثیر می گیرند.

ج. شدت: هیجان ها و عواطف نوجوانان به صورتی شدبد بروز می کند.

د. عدم کنترل: نوجوانان در بیان هیجان های خود نترس می شوند و ممکن است به فعالیت های خطرناکی دست بزنند، اما بعد پشیمان می شوند و به سرزنش خود می پردازند.

ه. مظنون بودن: درباره چگونگی جلوه گر شدن خود در نظر دیگران نگران و مضطرب می شوند.

و. ناپایداری: پاسخ های عاطفی آنها دمدمی است.

ز. ناشی گری: در بیان واکنش های عاطفی تازه، مانند اظهار محبت به غیر هم جنس ، بی تجربگی نشان می دهند.

6. رشد اخلاقی

منظور از رشد اخلاقی عبارت است از رشد ارزش ها و انجام رفتارهای نیک و پرهیز از اعمال ناپسند. رشد توانایی های ذهنی در نوجوانان زمینه مناسبی را برای استدلال اخلاقی، درستکاری، و رفتارهای بهنجار اجتماعی فراهم می کند. از جمله کمک به دیگران، داوطلب شدن برای انجام امور خیر و مراقبت از دیگران. بزرگسالان با سرمشق قرار دادن رفتارهای نوع دوستانه، ملاحظه دیگران و مراعات حال آنان، می توانند به رشد اخلاقی نوجوانان خود کمک کنند. هم چنین خانواده ها باید در یک جو عاطفی مناسب در مورد امور اخلاقی با نوجوانان خود صحبت کنند و او را به انجام آن ها تشویق کنند. چنین جوی باید آثار تخریبی تبعیض نسبت به اقوام، جنسیت، افراد مسن و افراد ناتوان را برای فرد و جامعه روشن سازد و از آن ممانعت به عمل آورد. داوطلب شدن برای انجام امور خیر در جامعه، فعالیت مهم و اثرگذاری برای رشد اخلاقی جوانان محسوب می شود. زیرا علاوه بر کمک به ارتقای رشد اخلاقی و پرورش احساس هدف مندی و معنا در زندگی، عواقب مطلوب بلند مدتی را به همراه دارند که هم فرد و هم جامعه از آثار آن برخوردار می گردند. افرادی که به انجام این گونه اعمال مبادرت می ورزند با افت تحصیلی کمتری مواجه می شوند، کمتر درگیر رفتارهای نابهنجاری چون نوشیدن الکل یا سوء مصرف مواد می گردند و بطور کلی از سلامت روانی و جسمانی بیشتری برخوردارند.

نویسنده :مریم غلامی نژاد

منابع:

دکتر کرباسی و دکتر وکیلیان، مسائل نوجوانان.

ماسن، پاول و همکاران. رشد و شخصیت کودک و نوجوان .

خلاصه مقاله:

 ویژگی جسمی نوجوانی رشد سریع همراه با تغییر ساختار چهره و بدن از کودکی به بزرگسالی است که از آن به جهش نموی تعبیر می شود. جهش نموی حدود چهار سال طول به طول می انجامد و اوج بروز آن در دختران حدود 13-12 سالگی و در پسران 14 سالگی می باشد. دارا بودن ویژگی های مطلوب در جهش نموی، به نوجوان حس  مقبولیت می دهد و فقدان آن احساس طرد شدگی و بی کفایتی را به همراه دارد.

 دوره نوجوانی دوره بلوغ جنسی است. میزان ترشح هورمون های آندروژن و استروژن در دوره کودکی در دختران و پسران مشابه است، اما در این دوره تغییر می کند و آندروژن بیشتر در پسران، و استروژن بیشتر در دختران ترشح می گردد و صفات ثانویه جنسی را به وجود می آورند.

 با ورود کودک به دوره نوجوانی تفکر انتزاعی در او شکل می گیرد و در این مرحله رشد شناختی، اندیشه های نوجوان، برخلاف کودک، مفروضات و احتمالات را نیز در بر می گیرد. و با اندیشه های بلند پروازانه به نقد جهان پیرامون می پردازد. او به مسائل انتزاعی و نظری از جمله موضوعات فلسفی،دینی، سیاسی و اخلاقی اشتغال یافته، در تمامی نگرش ها و عقاید خود تردید و تجدید نظر می کند و در جستجوی ارزش ها و فلسفه های جدید می باشد.

 رشد اجتماعی یکی دیگر از زمینه های رشد نوجوان است. نوجوان  برای بهره مندی از رشد اجتماعی به عوامل متعددی نیاز دارد  از جمله : داشتن آگاهی و مهارت در زمینه آداب معاشرت، داشتن گرایش های مساعد نسبت به دیگران، اطاعت از قوانین و مقررات، داشتن گرایش مناسب به جامعه و پذیرش مسئولیت در آن، درک فعالیت های گروهی و شناخت ارزش کار دیگران. 

 ویژگی های هیجانی و عاطفی نوجوان عبارتند از:  تاثیر از محرک های هیجانی با سرعت و شدت زیاد، تردید از بیان هیجانات به دلیل ترس از انتقاد دیگران، دمدمی بودن در پاسخ های عاطفی، بی تجربگی در بیان واکنش های عاطفی تازه همچون اظهار محبت به غیر همجنس

 رشد توانایی های ذهنی در نوجوانان زمینه مناسبی را برای استدلال اخلاقی، درستکاری، و رفتارهای بهنجار اجتماعی فراهم می کند. و بزرگسالان با سرمشق قرار دادن رفتارهای نوع دوستانه، ملاحظه دیگران و مراعات حال آنان، می توانند به رشد اخلاقی نوجوانان خود کمک کنند.