نقدی بر تردیدهای سلفیان در باب شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام

امام حسن مجتبى علیه السلام، سبط اکبر رسول خدا صلی الله علیه و آله، مقام و منزلت عظیمى در نزد پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله داشت؛ به طورى که آن حضرت نوه عزیزش را بر دوش مى گرفت و مى فرمود: «خدایا، من او را دوست دارم، تو نیز او را دوست داشته باش».[1] همچنین از زید بن ارقم نقل شده است که پیامبر خطاب به فاطمه، حسن و حسین  علیه السلام

فرمودند: «من با کسى دشمنی مى‏کنم که با شما دشمنی کند و با کسى سازش مى‏کنم که با شما سازش کند».[2]

طبق روایات فوق، جایگاه رفیع امام مجتبی   علیه السلام و نیز حکم دشمنى با آن حضرت بر همگان روشن است، اما سفارش های پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و عظمت آن امام باعث نشد که معاویه از خلافت چشم پوشی کند و به معاهدات خود در توافق نامه صلح عمل کند، بلکه برای هموار کردن خلافت فرزندش، دست خود را به خون فرزند پیامبر صلی الله علیه و آله آلوده کرد.

طبق برخی گزارش ها، معاویه نه یک بار، که چندین بار سعی کرد با سمّ امام حسن علیه السلام را به شهادت برساند.[3] زمخشری (م538ق) با ذکر جزئیات این جریان نوشته است:

معاویه صد هزار (درهم) به زن حسن رحمة الله علیه، جعده دختر اشعث وعده داد تا ایشان را مسموم کرد. او دو ماه بعد از آن زنده ماند. سم آن قدر اثر کرد که چندین طشت پر از خون از مقابلش برمى داشتند. حسن رحمة الله علیه مى فرمود: چند بار پیش از این به من سم داده اند، اما هیچ یک مثل این سم اثر نکرده است. لخته هاى خونى را که از من خارج شده است، با چوبى که در دست داشتم، زیرو رو کردم و دیدم این دفعه سم اثر کرده است.[4]

اما امروزه برخی از سلفیان با انکار حقایق و مسلّمات تاریخی، با استناد به سخنان بعضی از افراد، در تبرئه معاویه سعی کرده و با کتمان حقایق درصدد دفاع از وی برآمده اند که پس از طرح هر یک از این شبهات، به نقد و بررسی آن می پردازیم.

برخی معتقدند در حال فتنه و جنگ نمی توان به اخبار مربوط به نقش معاویه در مسمومیت امام حسن علیه السلام اعتماد کرد؛ زیرا هیچ کس آن را به نقل معتبر روایت نکرده است. ابن عربی مالکی[5] (م543 ق) در این باره می نویسد:

(نقش معاویه در شهادت امام حسن رحمة الله علیه) امری است که جز خداوند متعال کسی برآن مطلع نیست. چگونه آن را به غیر بینه و حجت به کسی منتسب می کنید، درحالی که چنین نسبتی بعید است و نمی توان به نقل کنندگان این اخبار اطمینان یافت؛ چراکه دست گروهی در میان است که صاحب هوا هستند. در حال فتنه و عصبیت هر یک از گروه ها به دیگری مسائلی را نسبت می دهد که سزاوار نیست. پس این سخنان پذیرفته نمی شوند، مگر در صورتی که خالص شده باشد، و این گونه اخبار پذیرفته نمی شوند، مگر از عادلی که مورد اطمینان باشد.[6]

چنان که ملاحظه شد، ابن عربی در حقیقت معتقد است که چون ممکن است کسانی به جهت تمایلات مذهبی این گونه اخبار را جعل کرده باشند، پس نمی توان به این اخبار اعتماد کرد، مگر آنکه از طریق راویان عادلی نقل شده باشد.

ابن تیمیه (م728ق) نیز سعی زیادی در انکار این مسئله دارد. وی درباره شهادت امام مجتبی علیه السلام به دست معاویه می نویسد:

اما این سخن که معاویه به حسن زهر داد (و او را به قتل رسانید)، از چیزهایی است که برخی از مردم آن را نقل کرده اند، ولی با دلیل شرعی یا اقرار معتبر ثابت نشده و کسی هم آن را با قاطعیت نقل نکرده است و این چیزی است که نمی توان به آن علم پیدا کرد و اعتقاد به آن اعتقاد بدون علم است و شکی نیست که حسن در مدینه بود و معاویه در شام.[7]

ذهبی (م748ق) نیز مانند استاد خویش، هرگز نتوانسته رضایت دهد چنین جرم سنگینی، پرونده معاویه را سنگین تر کند. وی بعد از نقل جریان مسموم ساختن امام حسن علیه السلام به دست معاویه نوشته است: «قلت: هذا شیء لا یصح، فمن الذی اطلع علیه».[8]

ابن کثیر نیز بدون ارائه دلیل، فقط به انکار این جریان پرداخته و نوشته است:

برخی روایت کرده اند یزید بن معاویه به جعده، همسر امام مجتبی، سفارش کرد که اگر آن حضرت را مسموم کند، با او ازدواج خواهد کرد. جعده این کار را انجام داد و پس از قتل امام حسن از یزید خواست که به وعده اش عمل کند، ولی او در جواب گفت: به خدا قسم، تو به امام حسن رحم نکردی و او را مسموم ساختی؛ پس به من هم رحم نمی کنی. مسموم کردن امام حسن به دسیسه یزید در نزد من صحیح نیست و به طریق اولی، این امر در مورد پدرش، معاویه، نیز صحیح نمی باشد.[9]

ابن خلدون (م808ق) با رد اخبار نقل شده درباره دسیسه معاویه در شهادت امام مجتبی علیه السلام، این اخبار را از روایات شیعیان دانسته و نوشته است:

آنچه درباره دسیسه کردن معاویه با همسر امام حسن، جعده، دختر اشعث در مسموم کردن امام حسن نقل شده است، از احادیث شیعیان است! حاشا از معاویه که چنین کند و حسن رحمة الله علیه را مسموم سازد.[10]

چنان که ملاحظه گردید، این عده با استبعاد شرکت معاویه در جریان مسموم کردن امام حسن علیه السلام سعی زیادی کرده اند تا بتوانند وی را از این عمل تبرئه کنند.

شایان ذکر است هر چند ابن عربی و ابن خلدون را نمی توان سلفیِ به معنای مصطلح دانست، ولی به جهت استناد فراوان سلفیان معاصر به گفته های ایشان درباره شهادت امام مجتبی علیه السلام، سخنان آنان نیز ذکر گردید.

با نگاه اجمالی به برخی از کتب سیره و تواریخ، به آسانی می توان به نقش مستقیم معاویه در این پی برد؛ چنان که گروهی از بزرگان و اندیشمندان اهل سنّت تصریح کرده اند معاویه سمی آماده کرد و آن را برای جعده، همسر امام، فرستاد و به وی وعده داد که اگر امام را به شهادت برساند، علاوه بر پولی که به وی خواهد داد، او را به همسری یزید در خواهد آورد. معاویه پس از انجام دادن این عمل، پول زیادی برای جعده فرستاد، اما در مورد همسری با فرزندش، یزید، به وی گفت: من یزید را خیلی دوست دارم و نمی خواهم به سرنوشت حسن دچار شود. بلاذری (م279ق) در این باره می نویسد:

حصین بن منذر رقاشی می گفت: معاویه به هیچ یک از تعهداتی که به حسن رحمة الله علیه داده بود، وفا نکرد. حجر بن عدی و اصحابش را به قتل رسانید و برای خلافت پسرش بیعت گرفت و خلافت را شورایی قرار نداد و حسن رحمة الله علیه را مسموم کرد. گفته اند که معاویه مخفیانه به جعده، دختر اشعث، همسر حسن رحمة الله علیه، پیام فرستاد و او را تشویق کرد که وی را مسموم کند جعده از حسن رحمة الله علیه خوشش نمى آمد. هیثم بن عدى گفته است: معاویه دسیسه کرد و به دختر سهیل بن عمرو همسر حسن رحمة الله علیه، صد هزار دینار وعده داد که اگر حسن رحمة الله علیه را مسموم کند، براى او بفرستد. او نیز این کار را انجام داد.[11]

شایان ذکر است محققان این کتاب، سهیل زکار و ریاض الزرکلی، روایات وارد در این باره را، به دلیل اینکه از طریق مخالفان اهل بیت: نقل شده است، قطعی دانسته اند. ایشان در تعلیق بر این گزارش می نویسند:

برای این سخن (نقش معاویه برای مسموم کردن امام حسن رحمة الله علیه) شواهدی قطعی از طریق راویان آل ابوسفیان و دشمنان اهل بیت رحمة الله علیه وجود دارد و اینها به عنوان دلیل و حجت کفایت می کنند.[12]

یادکرد این نکته به جاست که با توجه به سخنان فوق، این ادعا که این اخبار را کسانی نقل کرده اند که گرایش های مذهبی داشته اند، کاملاً منتفی می شود و به همین جهت محققان کتاب فوق، به دلیل نقل این اخبار از طریق آل ابوسفیان، این اخبار را حجت و نقش معاویه برای شهادت امام را قطعی دانسته اند.

 

مسعودی (م346ق) نیز با تصریح به دسیسه معاویه می نویسد:

جعده، دختر اشعث بن قیس که همسر حسن رحمة الله علیه بود، ایشان را مسموم کرد. معاویه او را فریب داد و گفت اگر بتوانى حسن رحمة الله علیه را مسموم کنى، هزار درهم مى دهم و تو را به همسرى یزید در می آورم. همین وعده ها بود که او را بر اجراى توطئه، معاویه تحریک کرد و وقتى این کار را انجام داد، معاویه مال را به جعده داد، اما به او پیام داد که من یزید را دوست دارم و اگر این نبود، به وعده ام وفا مى کردم و تو را به ازدواج او درمى آوردم.[13]

 

ابن طاهر مقدسی (م355ق) نیز دراین باره تحت عنوان وفات حسن بن علی8می نویسد:

حسن رحمة الله علیه در سال 49 هجری درحالی که 47 سال داشت، از دنیا رفت. در مورد علت وفات او اختلاف است و گروهی برآن اند که پشت پای او را با نوک مسموم نیزه مجروح کردند و دیگران نیز می گویند که معاویه مخفیانه به جعده، دختر اشعث، پیام داد که اگر حسن رحمة الله علیهرا مسموم کند، او را به ازدواج یزید درمی آورد. پس او حسن رحمة الله علیه را مسموم کرد و به قتل رساند. معاویه به او گفت: یزید در نزد ما جایگاهى دارد. چطور چیزى که براى فرزند رسول خدا صلاحیت نداشت، براى او صلاحیت خواهد داشت؟ در عوضِ کارى که کرده بود، به او صد هزار درهم داد.[14]

 

البته طبرانی (م360ق) به نقل از ابوبکر بن حفص می نویسد: «سعد و حسن بن علی ع در زمان معاویه از دنیا رفتند و به نظر مردم می آید که معاویه او را مسموم کرده است».[15]

ابن عبدالبر (م463ق) نیز تقریباً مشابه گزارش ابن طاهر مقدسی را آورده است.[16] ابوالحسن قرطبی حنفی (م550ق) نیز با تصریح به دخالت معاویه در این باره می نویسد: «حسن رحمة الله علیه مسموم از دنیا رفت. همسرش، دختر اشعث، با دسیسة معاویه او را مسموم کرد».[17]

ابن عساکر (م571ق) بعد از ذکر چند گزارش در چگونگی شهادت امام مجتبی  علیه السلام که در برخی تصریح به نام معاویه شده است، می نویسد: «کان معاویة قد تلطف لبعض خدمه أن یسقیه سماً».[18] گفتنی است جمال الدین مزّی نیز همین گزارش و گزارش های دیگری درباره سم دادن معاویه به آن حضرت را نقل کرده است.[19] محمد بن ابی بکر البری (م644 ق) نیز تصریح می کند که شهادت امام به دسیسه معاویه انجام گرفته است.[20] اما در بین این گزارش ها، سبط ابن جوزی حنفی (م654ق) به گونه ای دیگر از شعبی و جدش این جریان را نقل کرده است. وی به نقل از شَعْبی می نویسد:

شعبی گفته: معاویه مخفیانه به جعده پیام داد و گفت: حسن را مسموم کن تا تو را به ازدواج یزید درآورم و صد هزار درهم به تو بدهم. وقتی حسن از دنیا رفت، کسی را پیش معاویه فرستاد تا از او درخواست کند که به وعده اش وفا کند. معاویه مال را برای او فرستاد و گفت: من یزید را دوست دارم و امید به زنده بودن او دارم. اگر این مسئله نبود، من تو را به ازدواج او درمی آوردم. شعبی گفته: دلیل این سخن این است که امام حسن در هنگام مرگ خودش، درحالی که از کار معاویه با خبر شده بود، می گفت: تو شربت او را ساختی و او به آرزویش رسید. سوگند به خدا که او به وعده اش وفا نخواهد کرد و به گفته اش عمل نخواهد کرد. جدم در کتاب الصفوه گفته: یعقوب بن سفیان در تاریخش گفته: جعده همان کسی است که امام حسن را مسموم کرد و شاعر در این باره گفته: (ای دنیا) فریب می دهی! چقدر شیرینی (که می توانی همه مردم را فریب بدهی)! با وجود فشار اندوه، اما باز مردم را به خود شاد می کنی؛ اندوهی که به سبب وفات رسول خدا و وصی او و شهادت حسین و مسمومیت حسن بود. [21]

ابن ابی الحدید (م655 ق)،[22] عمادالدین اسماعیل بن علی (م732ق)[23] شهاب الدین نویری (م733ق)،[24] ابن الوردی (م749ق)،[25] زرندی حنفی (م750ق)،[26] مقریزی (م845ق)[27] و ابن صباغ مالکی (م855ق)[28] هر یک به گونه ای به نقل این ماجرا و نقش مستقیم معاویه در آن پرداخته اند.

احمد نکری حنفی (م1173ق) گزارش مفصل تری از این جریان داده است. وی درکتاب دستور العلماء درباره نقش مروان بن حکم در جریان مسمومیت امام می نویسد:

در کتاب حبیب السیر نوشته شده است که مروان بن حکم از جانب معاویه حاکم مدینه بود. معاویه او را فرستاد و دستمالى را به سمّ آلوده کرد و به او گفت: به هر تدبیرى که مى توانى، جعده، دختر اشعث بن قیس و همسر حسن را فریب بده تا او وجود حسن را از این دنیا با این دستمال بردارد و به او بگو که اگر حسن را از این جهان به جهان دیگر ببرد و این کار مهم را انجام دهد، پنجاه هزار درهم به او مى دهم و به زودى همسر یزید خواهد شد. مروان با سرعت به طرف مدینه حرکت کرد تا دستور معاویه را انجام دهد و نیرنگ هاى بسیارى به کار برد که جعده را که لقب او اسماء بود، بفریبد و گفتة معاویه را به او بقبولاند و سم را مخفیانه به امام حسن بخوراند تا در بدن او سرایت کند. پس از آن امام حسن به دیار باقى شتافت.[29]

بنابراین چنان که ملاحظه شد، اولاً، اکثر سیره نویسان به نقش مستقیم معاویه در مسمومیت آن حضرت تصریح کرده اند. ثانیاً، برخی از این اخبار از طریق کسانی نقل شده اند که آنان انگیزه ای بر جعل این گونه اخبار نداشته اند، بلکه چنان که برخی از محققان اشاره کرده اند، از طریق آل ابوسفیان و مخالفان اهل بیت: نقل شده است.

برخی معتقدند که از طرف امام مجتبی علیه السلام خطری معاویه را تهدید نمی کرد تا وی بخواهد آن حضرت را از سر راه خود بردارد. ابن عربی یکی از کسانی است که برای تبرئه معاویه تلاش فراوانی کرده است. وی معتقد است امام حسن علیه السلام خطری برای معاویه نداشت تا وی بخواهد آن حضرت را مسموم کند و به تعبیر دیگر، شهادت آن حضرت برای معاویه سودی نداشت. او در این باره می نویسد:

اگر گفته شود در مسموم ساختن حسن معاویه دسیسه کرده است، می گوییم این مطلب از دو جهت محال است: اول اینکه از جانب امام حسن خطری متوجه معاویه نبود تا معاویه بخواهد وی را مسموم کند.[30]

هر چند ابن عربی بر اساس تعلقات خود، در صدد انکار کامل این جریان برآمده است، اما به نظر می رسد بزرگ ترین مانعی که امام حسن علیه السلام برای معاویه ایجاد کرده بود، معاهده صلح آن حضرت با معاویه بود. طبق این قرارداد معاویه متعهد شده بود که حکومت را پس از خود به امام مجتبى علیه السلام برگرداند. ابن حجر عسقلانى در این باره می نویسد:

امام مجتبى به همراه لشکرى از کوفه به قصد جنگ با معاویه حرکت کرد. معاویه نیز با همراهى اهل شام به میدان جنگ رهسپار شد. پس از رویارویى دو لشکر و رخ دادن آن وقایع...، کار به صلح کشید و صلح نامه اى در آن میان به امضاى دو طرف رسید که یکى از مفادش این بود که بعد از معاویه کسى جز حسن خلیفه نباشد.[31]

حافظ ابن عبدالبر قُرطبى نیز با نقل اتفاق علما در این باره مى نویسد:

علما اتفاق نظر دارند بر اینکه امام حسن مجتبى حکومت را فقط به معاویه واگذار کرد و اینکه پس از او حکومت دوباره به خودش برگردد و با این توافق، قرارداد در بینشان منعقد شد.[32]

بنابراین طبق معاهده قرار بود معاویه کسى را براى پس از خودش منصوب نکند و حکومت به امام مجتبى      علیه السلام برگردد. با توجه به پیمان نامه امضاشده، امام مجتبی علیه السلام بزرگ ترین مانع بر سر راه جانشینی یزید بود؛ زیرا گفته شده: «معاویه در همان زمان حیات امام حسن مجتبى، به فکر جانشینى یزید افتاده بود»[33] و وجود امام حسن مجتبى علیه السلام از جهاتی براى عملى شدن طرح معاویه، مانعى بزرگ بود. مهم ترین آن جهات، قرارداد میان امام مجتبى علیه السلام و معاویه بود که با توجه به مفاد آن، معاویه نباید پس از خود کسى را به جانشینى بگمارد و بعد از او حکومت به امام مجتبى  علیه السلام و اگر آن حضرت در دار دنیا نبودند، به امام حسین      علیه السلام برسد. حال با توجه به مطالب فوق، آیا باز هم می توان ادعا کرد که امام مجتبی علیه السلام هیچ خطری برای معاویه نداشت؟

معاویه برای جانشین شدن فرزندش چه چاره ای داشت، جز اینکه امام مجتبى  علیه السلام را از پیش رو بردارد و آن حضرت را شهید کند. علاوه بر این، یزید هیچ گاه به مرتبه، موقعیت و شخصیت والاى اجتماعى امام حسن علیه السلام نمى رسید. بنابراین نمی توان استدلال ابن عربی را پذیرفت؛ زیرا بزرگ ترین خطری که معاویه با آن مواجه بود، مخالفت امام حسن علیه السلام با طرح جانشینی یزید بود و با توجه به موقعیت و جایگاه ویژه آن حضرت در بین مسلمانان، معاویه هرگز نمی توانست نقشه های خود را عملی سازد.

یاد کرد این نکته بجاست که عهدشکنی و نقض پیمان چنان در نزد خداوند زشت و عظیم است که نه تنها به ایجاد نفاق در قلب پیمان شکن هشدار داده،[34] بلکه حتی به رعایت پیمان با مشرکان دستورهای متعدد و مؤکد داده شده است.

شایان ذکر است معاویه از زمانی که حکومت خود را تثبیت کرد، در اندیشه ولایتعهدی یزید بود، اما وجود برخی افراد مانع از انجام این کار می شد. ابن کثیر می نویسد: «معاویه مردم را در سال 56 به بیعت با یزید به عنوان ولیعهد فراخواند، ولی این تصمیم را پیش از آن در زمان حیات مغیرة بن شعبه گرفته بود».[35]

ابن عبدالبر قرطبی نیز می نویسد: «معاویه در زمان حیات حسن به بیعت برای یزید اشاره ای کرده بود، ولی آن را تا زمان رحلت حسن علنی نکرد و تصمیم بر عملی کردن آن نگرفت».[36]

در حقیقت بزرگ ترین مشکل در به خلافت رساندن یزید، وجود امام مجتبی  علیه السلام بر سر راه یزید بود؛ چنان که احنف بن قیس، از برجسته ترین شخصیت هاى زمان معاویه، در چنین وضعیتى به معاویه مى گوید: «تا زمانى که حسن بن على زنده است، مردم حجاز و عراق به جانشینى یزید رضایت نخواهند داد و تن به بیعت با او نمى دهند».[37]

انتصاب یزید به خلافت چنان تأثیر شگرفی در انحطاط جامعه اسلامی ایجاد کرد که حسن بصری این عمل معاویه را نوعی خطای بزرگ تلقی می کند و می نویسد:

معاویه چهار خصلت داشت که اگر فقط یکی از آنها را می داشت، برای هلاکتش کافی بود:

اول: خود را به کمک سفیهان بر دوش امّت سوار کرد، تا آنکه بدون مشورت با امّت با آنکه در میان امّت اصحاب پیامبر صاحبان فضیلت بودند، بر آنها استیلا یافت.

دوم: او پس از خود فرزند دائم الخمرش را که حریر می پوشید و موسیقی می نواخت، خلیفه قرار داد.

سوم: زیاد را فرزند ابوسفیان دانست، با آنکه پیامبرص فرمود است: «الولد للفراش و للعاهر الحجر».

چهارم: حجر بن عدی را به قتل رساند. وای بر او از کشتن حجر و اصحابش![38]

جانشینی یزید مخالفین دیگری نیز داشت که معاویه برخی از ایشان را از سر راه خود برداشت تا راه را برای خلافت فرزندش هموار سازد، به طور خلاصه به نام و مواضع برخی از این مخالفین اشاره می کنیم.

1. سعد بن ابی وقاص: وی از کسانی بود که با جانشینی یزید مخالف بود. ابوالفرج اصفهانی (م356ق) در این باره می نویسد:

هنگامى که معاویه قصد کرد که براى خلافت بعد از خودش به نفع یزید از مردم بیعت بگیرد، براى حسن و سعد بن ابى وقاص توطئه چید و مخفیانه سم فرستاد. هر دوى آنها به فاصله چند روز از دنیا رفتند.[39]

البته چنین رفتاری با مخالفان می تواند مقصود معاویه را از جمله «لشکری از عسل» نشان دهد.[40]

2. عبدالرحمان بن ابی بکر: از دیگر مخالفان ولایتعهدی یزید، عبدالرحمان فرزند ابوبکر و برادر عایشه، بود. ابن اثیر در این باره می نویسد:

مروان، والی مدینه، در خطبه ای گفت: امیرمؤمنان (معاویه) فرزندش، یزید، را به جانشینی خود بر شما برگزیده است. عبدالرحمان برخاست و گفت: ای مروان، هم تو و هم معاویه دروغ می گویید. شما خیری برای امّت محمّد نخواسته اید و فقط قصد پادشاهی دارید؛ به گونه ای که هر یک از شما بمیرد، دیگری از خاندان شما جای او را بگیرد. بعد از این اعتراض، مأموران حکومت به دنبال دستگیری او بودند که وی به خانه خواهرش، عایشه، پناه برد و عایشه از او دفاع کرد و صریحاً مروان را لعن کرد.[41]

معاویه برای جلب رضایت وی در ابتدا مبلغ صد هزار درهم برای او فرستاد تا وی را بخرد، اما عبدالرحمان در پاسخ گفت: «من دینم را به دنیایم نمی فروشم.» پس از آن، مدتی نگذشت که عبدالرحمان به صورت مشکوکی از دنیا رفت.[42]

شایان ذکر است برخی از مورخین تصریح کرده اند که معاویه قبل از مرگش به عبدالرحمان گفت: «والله لقد هَمَمْتُ اَن اَقْتُلَکَ؛ به خدا قسم تصمیم دارم تو را به قتل برسانم». پس از این تهدید مدتی نگذشت که جنازه اش را یافتند.[43]

3. عبدالرحمان بن خالد: عبدالرحمان از بزرگ ترین پرچم داران لشکر معاویه بود و مردم شام به او علاقه خاصی داشتند. همین علاقه باعث خشم معاویه شده بود. ابن عبدالبر در این باره می نویسد:

معاویه می خواست برای یزید از مردم بیعت بگیرد. وی برای مردم شام خطبه خواند و گفت: ای مردم، من دیگر پیر شده ام و مرگم نزدیک شده است و به این فکر افتاده ام که سرپرستی شما را بعد از خودم به کسی بسپارم که وحدت شما را حفظ و حکومت را اداره کند. من نیز فردی مثل شما هستم. پس رأی و نظر خودتان را در این باره بگویید. همه گفتند: ما عبدالرحمان بن خالد را به جانشینی شما انتخاب می کنیم.

رأی و نظر مردم برای معاویه، بسیار ناگوار بود و ناراحتی خود را مخفی کرد، ولی تصمیم جدی برای رفع این خطر گرفت. وقتی عبدالرحمان بیمار شد، معاویه طبیبی یهودی را که جایگاه خاص نزد خود داشت، برای معالجه او فرستاد و به طبیب دستور داد که در میان داروهای تجویزشده برای عبدالرحمان سمّی کشنده قرار دهد، ولی به مردم گفته شود که عبدالرحمان بر اثر بیماری درگذشته است. طبیب یهودی نیز طبق دستور عمل کرد.[44] ابن عساکر با تصریح به نام طبیب می نویسد:

معاویه به ابن آثال (طبیب یهودی) دستور داد که برای قتل عبدالرحمان نقشه ای بکشد و پاداش این کار را معاف شدن غیر مسلمانان از پرداخت مالیات و عوارض قرار داد. ابن آثال طبق دستور، عبدالرحمان بن خالد را مسموم کرد و او نیز در حمص درگذشت و معاویه به قرارداد خود عمل کرد.[45]

4. زیاد ابن ابیه: زیاد شخصی بود که معاویه او را به پدرش ابوسفیان منسوب کرد، ولی زیاد از مخالفان خلافت یزید بود. از این رو در نامه ای به معاویه نوشت که برای معرفی یزید شتاب مکن. وقتی نامه به معاویه رسید، گفت:

وای بر فرزند عبید![46] به من خبر رسیده است که این شخص انگیزه ریاست دارد و خیال کرده است که می تواند جانشین من باشد. به خدا سوگند، انتساب او را به پدرم ابوسفیان نفی می کنم و در جامعه آبرویش را می برم و او را به مادرش سمیه و پدرش عبید برمی گردانم.[47]

سرانجام بعد از ردّ و بدل شدن این حرف ها درباره جانشینی یزید، هفته ای نگذشت که زخمی در دست زیاد بن ابیه پدید آمد و به مرگ او انجامید و مردم گفتند که او به طاعون مبتلا شده است. بسیاری از مردم نیز احتمال قوی دادند که زیاد از جمله کسانی است که معاویه او را مسموم کرد و از سر راه ولایتعهدی یزید برداشت.[48]

برخی دیگر برای سرپوش گذاشتن بر این قضیه، بر این اعتقادند که مسمومیت امام حسن  علیه السلام از جانب معاویه اقتضای طبیعی هر جنگی است؛ زیرا در هر جنگی هر یک از طرفین، خواهان از بین بردن طرف دیگر است. ابن تیمیه که یکی از منکرین این جریان است، در دفاع از بنی امیه، با تنزل از موضع انکار خود درباره نقش معاویه در شهادت امام مجتبی  علیه السلام می نویسد:

همانا جرم بنی امیه سنگین تر و بزرگ تر از جرم بنی اسرائیل نبود. کار معاویه که به مسموم ساختن حسن دستور داد، از بابت جنگ برخی با بعضی دیگر (قتال دو طرفه) بود و یزید نیز جرمی سنگین تر از بنی اسرائیل نداشت؛ زیرا بنی اسرائیل پیامبران را می کشتند و کشتن حسین بزرگ تر از کشتن پیامبران نیست.[49]

وی همچنین معتقد است دسیسه معاویه در مسمومیت سبط پیامبر صلی الله علیه و آله از روی تأویل و اجتهاد صورت گرفت. ابن تیمیه در این باره می نویسد:

فهو من باب قتال بعضهم بعضاً کما تقدم وقتال المسلمین بعضهم بعضاً بتأویل و سبّ بعضهم بعضاً بتأویل و تکفیر بعضهم بعضاً بتأویل باب عظیم ومن لم یعلم حقیقة الواجب فیه و إلا ضلّ.[50]

شایان ذکر است این موضع از طرفی، پذیرش ضمنی دست داشتن معاویه در مسمومیت آن حضرت است و از طرفی دیگر، طبیعی جلوه دادن این جنایت می باشد؛ زیرا ابن تیمیه در حقیقت معتقد است اقتضای هر جنگی، کشتن و از بین بردن مخالفین است و معاویه هم ناچار به این امر بود و از این جهت گناهی بر گردن او نیست؛ زیرا این کار وی از روی اجتهاد و تأویل بود.

اولاً، سخن ابن تیمیه در حقیقت تأیید دیدگاه کسانی است که قائل به دست داشتن معاویه در مسمومیت امام حسن مجتبی      علیه السلام شده اند.

ثانیاً، گفتار ابن تیمیه برای طبیعی جلوه دادن نقش معاویه در شهادت امام، دارای اشکالات عمده ای است؛ زیرا اگر بخواهیم دو طرف جنگ را برای کشتن طرف مقابل موجه جلوه دهیم، دیگر هیچ گناهی بر عهده کفار و مشرکین نخواهد بود که بارها با پیامبر صلی الله علیه و آله جنگیده و خواهان قتل آن حضرت بودند؛ زیرا از باب قتال برخی با برخی بوده است. درحالی که این مطلب مخالف نص صریح قرآن است که خداوند جایگاه کفار و مشرکین را جهنم دانسته است.[51]  

علاوه بر این، اگر قتلِ سبط پیامبر صلی الله علیه و آله از روی تأویل بود، آیا ابن تیمیه حاضر است همین حکم را برای «اهل رده» و کسانی که با خلیفه اول جنگیدند، صادر کند؟  

برخی از متأخرین ادعا کرده اند از آنجا که امام حسین   علیه السلام مسمومیت و شهادت امام حسن  علیه السلام را پی گیری نکرد، پس اخبار مسمومیت جعلی است. از این رو دکتر جمیل مصرى معتقد است سکوت امام حسین  علیه السلام دلیل بر جعل این اخبار است. وی می نویسد:

جریان مسمومیت حسن از جانب معاویه یا یزید جعل گردید... . معلوم می شود این قضیه در آن زمان چندان شایع نبوده است؛ زیرا ما در جریان قیام حسین هیچ اثری از آن (ادعای امام حسین مبنی بر خون خواهی برادرشان)، یا از درشتی حسین با معاویه نمی بینیم.[52]

عدم پی گیری امام حسین علیه السلام به علت سفارش خود امام حسن  علیه السلام بود؛ چنان که مورخین در این باره نوشته اند:

زمانی که بیماری حسن شدت گرفت، به برادرش حسین فرمود: ای برادر، من سه بار مسموم شده ام، ولی مثل این بار مسموم نشده بودم. جگر من (بر اثر این سم) بیرون آمده است. حسین سؤال کرد: برادرم، چه کسی به تو سم داد؟ حسن فرمود: برای چه سؤال می کنی؟ آیا می خواهی با آنها بجنگی؟ آنها را به خدا واگذار.[53]

بنابراین امام حسین  علیه السلام بنا بر وصیت امام حسنعلیه السلام، این قضیه را پی گیری نکرد.

یکی دیگر از مسائلی که باعث شده همگان نقش معاویه را در شهادت امام مجتبی  علیه السلام قطعی بدانند، خوشحالی و سجده معاویه در شهادت آن حضرت است. بسیاری از مورخین نقل کرده اند وقتی خبر شهادت آن امام همام به معاویه رسید، وی چنان از خود بی خود شد که تکبیرگویان و با شادمانی سجده شکر به جای آورد! برخی از مورخین در این زمینه نقل کرده اند:

زمانى که معاویه از وفات امام حسن باخبر شد، صداى تکبیرش از کاخ سبز شنیده شد. مردم شام به پیروى از او تکبیر گفتند. فاخته، دختر قریظه و همسر معاویه، به او گفت: چشمت روشن! برای چه تکبیر گفتی؟ معاویه گفت: حسن از دنیا رفت. فاخته گفت: آیا براى مردن فرزند فاطمه تکبیر مى گویى؟! معاویه گفت: به خدا قسم، به سبب شادمانى در مرگ او تکبیر نگفتم، ولى قلبم آسوده و راحت شد. ابن عباس بر معاویه وارد شد. معاویه به او گفت: آیا از اتفاقى که براى خانواده ات افتاده، خبر داری؟ ابن عباس گفت: نمى دانم چه اتفاقى افتاده، ولى تو را شادمان و خندان مى بینم و خبر تکبیر و سجده تو را شنیده ام. معاویه گفت: حسن از دنیا رفت. ابن عباس گفت: خدا ابومحمد را رحمت کند (این جمله را سه بار گفت ). اى معاویه، سوگند به خدا قبر او قبر تو را نخواهد بست (او را در قبر تو نخواهند گذاشت) و کم شدن عمر او، بر عمر تو نخواهد افزود. اگر ما به امام حسن مصیبت زده شدیم، قبل از او به پیشواى پرهیزگاران و انگشتر پیامبران مصیبت زده شده بودیم و خداوند این دورى را جبران و این اندوه را تسکین خواهد داد و خداوند جانشین او بر ما خواهد بود.[54]

چنان که ملاحظه شد، خوشحالی معاویه حتی مورد اعتراض همسر وی و ابن عباس قرار می گیرد. ابن قتیبه دینورى (م276ق)،[55] ابن عبد ربه اندلسی (م328ق)[56] و احمد زکى صفوت در جمهرة خطب العرب نیز خوشحالی وی را به طور مفصل ذکر کرده اند.[57]

زمخشری نیز در این باره می نویسد:

هنگامی که خبر شهادت امام حسن به معاویه رسید، او و کسانی که در اطراف او بودند، سجده شکر به جاى آوردند. آن گاه ابن عباس بر معاویه وارد شد. معاویه به وى گفت: آیا امام حسن مرد؟ گفت: آرى، من شنیده‏ام سجده شکر به جاى آورده‏اى. ای پسر زن جگرخوار، به خدا قسم، بدن او را در قبر تو نخواهند نهاد، فرارسیدن مرگ او موجب طول عمر تو نخواهد شد.[58]

چنان که مشاهده شد، دسیسه معاویه در به شهادت رساندن امام مجتبی علیه السلام چندان مشهور بود که تقریباً اکثر سیره نویسان به ذکر آن پرداخته اند؛ هر چند برخی از وابستگان به پایگاه فکری بنی امیه درصدد حذف این حقایق بر آمده اند. به اعتراف برخی از اندیشوران، ابن سعد در الطبقات الکبری و طبری در تاریخش مسموم شدن امام حسن مجتبی علیه السلام به دستور معاویه را نقل کرده اند، اما دست های امانت دار(!) این مطلب را از این دو کتاب حذف کرده اند.

سبط ابن جوزی (م654ق) به نقل از ابن سعد می نویسد: «ابن سعد در کتاب طبقاتش گفته: معاویه چندین بار امام حسن رحمة الله علیه را مسموم کرد؛ زیرا او و برادرش حسینy به شام می آمدند».[59]

با وجود چنین گزارشی از سبط ابن جوزی، باید این مطلب در طبقات ابن سعد موجود باشد، ولی امروزه با مراجعه به این کتاب اثری از این گزارش تاریخی نخواهیم یافت.

سعدى خزرجى (م668 ق) نیز با تصریح به ذکر این مطلب در تاریخ طبری می نویسد:

در تاریخ طبرى آمده است که حسن بن على در زمان معاویه مسموم از دنیا رفت. معاویه که باهوش و زیرک بود، مخفیانه براى جعده، دختر اشعث که همسر امام حسن بود، شربتى فرستاد و به او گفت که اگر حسن را بکشى، تو را به ازدواج یزید درخواهم آورد. هنگامى که حسن از دنیا رفت، کسى را فرستاد که معاویه به وعده اش عمل کند. معاویه در جواب گفت: من در مورد یزید، بخل می ورزم (او را به دست هرکس نمی سپارم).[60]

چنان که مشاهده می شود، متأسفانه این مطلب نیز در چاپ هاى کنونى تاریخ طبرى وجود ندارد و از این کتاب حذف شده است!

شهادت امام حسن مجتبی  علیه السلام به دست معاویه از قضایای مسلمی است که کمتر مورخی توانسته از کنار آن با بی تفاوتی بگذرد. گزارش های متعدد اندیشمندان درباره انگیزه معاویه از به شهادت رساندن امام مجتبی علیه السلام، مؤیّد این امر است که معاویه به خوبی می دانست برای اجرای طرح ولایتعهدی یزید، موانع بزرگی پیش رو دارد و نخستین مانع، وجود امام مجتبی      علیه السلام بود که از دو جهت طرح معاویه را با مشکل مواجه می کرد:

جهت اول: شخصیت و موقعیت اجتماعى آن حضرت بود که در مدینه از جایگاه ویژه‏اى برخوردار بودند.

جهت دوم: قرارداد میان امام مجتبى علیه السلام و معاویه بود که با توجه به مفاد آن، معاویه نباید پس از خود کسى را به جانشینى بگمارد و بعد از او حکومت به امام مجتبى  علیه السلام برسد.

بنابراین بزرگ ترین خطری که معاویه با آن مواجه بود، مخالفت امام حسن  علیه السلام با طرح جانشینی یزید بود و با توجه به موقعیت و جایگاه ویژه آن حضرت در بین مسلمانان، معاویه هرگز نمی توانست نقشه های خود را عملی سازد. لذا با فریفتن همسر آن حضرت، سمی برای وی فرستاد و او نیز دستور معاویه را اجرا کرد و آن حضرت را با زهری که معاویه فرستاده بود، به شهادت رساند.

---

منابع

۱. ابن ابی الحدید، عزالدین بن هبة الله: شرح نهج البلاغة، تحقیق: محمد عبدالکریم نمری، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1418ق.

۲. ابن اثیر جزری، علی بن محمد: الکامل فی التاریخ، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415ق.

۳. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ: معرفة الصحابة، تحقیق: عادل احمد رفاعی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1417ق.

۴. ابن تیمیه حرانی، احمد بن عبدالحلیم: منهاج السنة النبویة، مؤسسة قرطبة، چاپ اول، 1406ق.

۵. ابن حجر عسقلانى، احمد بن على: الإصابة فی معرفة الصحابه، بیروت: دارالجیل، 1412ق.

۶. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ : فتح الباری بشرح صحیح البخارى، بیروت: دارالفکر، 1428ق.

۷. ابن خلدون، ابوزید عبدالرحمن بن محمد: تاریخ ابن‏خلدون، بیروت: دارالفکر، چاپ دوم، 1408ق.

۸. ابن خلکان، احمد بن محمد: وفیات الأعیان و انباء أبناء الزمان، تحقیق: احسان عباس، لبنان: دار الثقافة، بی تا.

۹. ابن سمعون بغدادی، محمد بن أحمد: أمالی ابن سمعون، تحقیق: عامر حسن صبری، بیروت: دارالبشائر، 1423ق.

۱۰. ابن صبّاغ مالکی، علی بن محمّد: الفصول المهمّة فی معرفة الأئمّة، تحقیق: سامی غریری، قم: دارالحدیث للطباعة و النشر، چاپ اول، 1422.

۱۱. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله بن محمد: الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق: علی محمد بجاوی، بیروت: دارالجیل، چاپ اول، 1412ق.

۱۲. ابن عربی مالکی، محمد بن عبدالله ابوبکر: العواصم من القواصم فی تحقیق مواقف الصحابة بعد وفاة النبی صلی الله علیه و آله، تحقیق: محب الدین الخطیب و محمود مهدی استانبولی، بیروت: دارالجیل، چاپ دوم، 1407ق.

۱۳. ابن عساکر، علی بن حسن: تاریخ مدینة دمشق، بیروت: دارالفکر، 1995م.

۱۴. ابن علی، عمادالدین اسماعیل: المختصر فی أخبار البشر، مصر: مطبعة الحسینیة المصریه، 1325ق.

۱۵. ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم: الإمامة و السیاسة، تحقیق: خلیل المنصور، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1418ق.

۱۶. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر: البدایة و النهایة، بیروت: دارالفکر، چاپ سوم 1419ق.

۱۷. ابن وردی، عمر بن مظفر: تاریخ ابن الوردی، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1417ق.

۱۸. ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین: مقاتل الطالبیین، ترجمه: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: صدوق، 1350ش.

۱۹. اندلسی، ابن عبدربه: العقد الفرید، بیروت: دارالمشرق، 1986م.

۲۰. بخاری، محمد بن اسماعیل: صحیح بخاری، بیروت: دارالفکر، چاپ سوم، 1407ق.

۲۱. بَلاذُری، احمد بن یحیى: جمل من أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، 1417ق.

۲۲. تِلمسانی، محمد بن ابی بکر: الجوهرة فی نسب النبی و أصحابه العشرة، تحقیق: محمد تونجی، ریاض: دارالرفاعی للنشر و الطباعة و التوزیع، چاپ اول، 1403ق.

۲۳. تمیمی بستی، محمد بن حبان: صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ دوم، 1414ق.

۲۴. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله: المستدرک على الصحیحین، تحقیق: مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1411ق.

۲۵. دینوری، احمد بن داوود: الاخبار الطوال، قاهره: وزارة الثقافة و الارشاد، 1960م.

۲۶. ذهبی، محمد بن احمد بن عثمان: تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق: عمر عبدالسلام تدمرى، بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ اول، 1407ق.

۲۷. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ: سیر أعلام النبلاء، تحقیق: شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم العرقسوسی، بیروت: مؤسسة الرسالة،چاپ نهم، 1413ق.

۲۸. زرندی حنفی، محمد بن یوسف: معارج الوصول إلى معرفة فضل آل الرسول:، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیه، 1422ق.

۲۹. زمخشری، محمود بن عمرو جارالله: ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، بیروت: مؤسسة الأعلمی، چاپ اول،1412ق.

۳۰. سبط بن جوزی، یوسف: تذکرة الخواص، بیروت: مؤسسة أهل البیت:، 1401ق.

۳۱. سعدی خزرجی، احمد بن قاسم: عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، تحقیق: نزار رضا، بیروت: دار مکتبة الحیاة، بی تا.

۳۲. صفوت، احمد زکی: جمهرة خطب العرب، بیروت: المکتبة العلمیة، بی تا.

۳۳. طبرانی، سلیمان بن احمد: المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی بن عبدالمجید سلفی، موصل: مکتبة الزهراء، چاپ دوم، 1404ق.

۳۴. طبری، محمد بن جریر: تاریخ طبرى، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1407ق.

۳۵. طبری، احمد بن عبدالله: ذخائر العقبى فی مناقب ذوی القربى، مصر: دارالکتب المصریة، بی تا.

۳۶. قرطبی حنفی، احمد بن محمد: التعریف بالأنساب و التنویه بذوی الأحساب، بی جا بی تا.

۳۷. مزی، یوسف بن زکی: تهذیب الکمال، تحقیق: بشار عواد معروف، بیروت: مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1400ق.

۳۸. مصری، جمیل عبدالله: أثر أهل الکتاب فی الفتن و الحروب الأهلیة، مدینه: مکتبة الدار، 1410ق.

۳۹. مقدسی، ابن طاهر: البدء و التاریخ، بورسعیدـ مصر: مکتبة الثقافة الدینیة، بی تا.

۴۰. مقریزی، احمد بن علی: النزاع و التخاصم بین بنی أمیة و بنی هاشم، نجف: المطبعه العلمیه، بی تا.

۴۱. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ: امتاع الأسماع بما للنبی صلی الله علیه و آله من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق: محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1420ق.

۴۲. نویری، احمد بن عبدالوهاب: نهایة الأرب فی فنون الأدب، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، 1424ق.

۴۳. نیشابوری، مسلم بن حجّاج: صحیح مسلم، بیروت: دارالفکر، 1401ق.

۴۴. یعقوبی، احمد بن اسحاق: تاریخ یعقوبی، بیروت: دارالصادر، 1379ق.

---

 پاورقی ها

[1]. «البراء قال: رأیت النبی (صلى الله علیه وسلم) وَالْحَسَنُ بن عَلِی على عَاتِقِهِ یقول: اللهم إنی أُحِبُّهُ فَأَحِبَّهُ» (بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج3، ص1370، ح3539؛ نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، ج4، ص1883، ح2422).

[2]. «عَنْ زَیدِ بْنِ أَرْقَمَ أَنّ النَّبِی صلى الله علیه وسلم قَالَ لِفَاطِمَةَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَینِ: أَنَا حَرْبٌ لِمَنْ حَارَبَکمْ وسلم لِمَنْ سَالَمَکمْ» (تمیمی، محمد، صحیح ابن حبان بترتیب ابن بلبان، ج15، ص434).

[3]. «کان الحسن بن علی سمّ مراراً کل ذلک یفلت حتى کانت المرة الأخیرة التی مات فیها، فإنّه کان یختلف کبده. فلما مات أقام نساء بنی هاشم النوح علیه شهراً» (حاکم نیشابوری، محمد، المستدرک على الصحیحین، ج3، ص189).

[4]. زمخشری، جارالله، ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، ج5، ص 156ـ 157، رقم 196 ( باب الحادی و الثمانون).

[5]. محمد بن عبدالله ابوبکر بن عربی معافری اشبیلی، دانشمند مالکی مذهب اندلسی است که آثار زیادی در فقه، تفسیر، کلام و حدیث از وی برجای مانده است. از جمله آثار مهم او کتاب العواصم من القواصم فی تحقیق مواقف الصحابة بعد وفاة النبی می باشد. وی در بخشی از این کتاب به موضع مواقف صحابه در جنگ صفین پرداخته است.

[6]. ابن عربی، محمد بن عبدالله، العواصم من القواصم، ص220-221.

[7]. ابن تیمیه، احمد، منهاج السنة النبویة، ج4، ص469.

[8]. ذهبی، محمد، تاریخ الإسلام، ج4، ص40 (عهد معاویة). شایان ذکر است، ذهبی هر چند در کتاب تاریخ الإسلام درصدد انکار این جنایت برآمده، ولی در کتاب سیر اعلام النبلاء به نقل از واقدى تصریح می کند که شهادت امام حسن7 با دسیسه معاویه صورت گرفته است و می نویسد: «وقد سمعت بعض من یقول:کانَ مُعَاوِیةُ قَدْ تَلَطَّفَ لِبَعضِ خَدَمِهِ أَنْ یسْقِیهُ سُمّاً» (همو، سیر أعلام النبلاء، ج3، ص274).

[9]. ابن کثیر، اسماعیل، البدایة والنهایة، ج8، ص43.

[10]. «ما نقل من أنّ معاویة دسّ إلیه السمّ مع زوجته جعدة بنت الأشعث، فهو من أحادیث الشیعة، وحاشا لمعاویة من ذلک» (ابن خلدون، ابوزید، تاریخ ابن خلدون، ج2، ص649).

[11]. بَلاذُری، احمد، جمل من أنساب الأشراف، ج3، ص47-48، شماره 56 و ص 55-59، شماره های 67 و 68.

[12]. «ولهذا القول شواهد قطعیة من طریق رواة آل أبی سفیان وأعداء أهل البیت، وکفى بها حجة ودلیلاً» )همان(.

[13]. مسعودی، على بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج3، ص346.

[14]. مقدسی، ابن طاهر، البدء والتاریخ، ج6، ص5.

[15]. طبرانی، سلیمان، المعجم الکبیر، ج3، ص71، شماره 2694.

[16]. ابن عبدالبر، یوسف، الإستیعاب فی معرفة الأصحاب، ج1، ص 389؛ طبری، احمد، ذخائر العقبى فی مناقب ذوی القربى، ج1، ص141.

[17]. قرطبی، احمد، التعریف بالأنساب و التنویه بذوی الأحساب، ج1، ص3.

[18]. ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، ج13، ص284.

[19]. مزی، یوسف، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، ج6، ص252.

[20]. تِلمسانی، محمد، الجوهرة فی نسب النبی و أصحابه العشرة، ج2، ص207-208.

[21]. سبط بن جوزی، یوسف، تذکرة الخواص، ص191ـ 192.

[22]. ابن ابی الحدید، عزالدین، شرح نهج البلاغة، ج16، ص7.

[23]. ابن علی، عمادالدین، المختصر فی أخبار البشر، ج1، ص127.

[24]. نویری، احمد، نهایة الأرب فی فنون الأدب، ج5، ص193.

[25]. ابن وردی، عمر، تاریخ ابن الوردی، ج1، ص158.

[26]. زرندی، محمد، معارج الوصول إلى معرفة فضل آل الرسول:، ص77-78.

[27]. مقریزی، احمد، النزاع والتخاصم بین بنی أمیة و بنی هاشم، ص 36؛ همو، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال والأموال والحفدة والمتاع، ج5، ص361. 

[28]. ابن صبّاغ، علی، الفصول المهمّة فی معرفة الأئمّة، ج2، ص736. 

[29]. نکری، عبدالنبی، دستور العلماء أو جامع العلوم فی اصطلاحات الفنون، ج4، ص50.

[30]. ابن عربی، محمد بن عبدالله، پیشین، ص220-221.

[31]. «على أن یجعل العهد للحسن من بعده». (ابن حجر عسقلانى، احمد، فتح البارى، ج13، ص55؛ ذهبی، محمد، پیشین، ج3، ص264؛ ابن حجر عسقلانى، احمد، الإصابة فى معرفة الصحابه، ج2، ص12.

[32]. «لا خلاف بین العلماء أنّ الحسن إنّما سلَّم الخلافة لمعاویة حیاته لا غیر، ثمّ تکون له من بعده، وعلى ذلک انعقد بینهما ما انعقد فی ذلک» (ابن عبدالبر، یوسف، پیشین، ج1، ص387).

[33]. ابن قتیبه، عبدالله، الإمامة والسیاسه، ج1، ص191- 194.

[34]. سوره توبه(9)، آیه75.

[35]. ابن کثیر، اسماعیل، پیشین، ج8، ص86، حوادث سال 56.

[36]. ابن عبدالبر، یوسف، پیشین، ج1، ص142.

[37]. «إنّ أهل الحجاز وأهل العراق لا یرضون بهذا ولا یبایعون لیزید ما کان الحسن حیاً» (ابن قتیبه دینوری، عبدالله، پیشین، ج1، ص191.

[38]. طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ج5، ص279.

[39]. «و دسّ معاویة إلیه حین أراد أن یعهد إلى یزید بعده، وإلى سعد بن أبی وقاص سماً فماتا منه فی أیام متقاربة» (اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص60؛ ابن ابی الحدید، عزالدین، پیشین، ج16، ص49).

[40]. «إن لله جنوداً من العسل» (بَلاذُری، احمد، پیشین، ج2، ص287؛ ابن عساکر، علی، پیشین، ج56، ص391.

[41]. ابن اثیر جزری، ابوالکرم، الکامل فی التاریخ، ج3، ص250، وقایع سال 56ق.

[42]. ابن عبدالبر، یوسف، پیشین، ج2، ص285.

[43]. طبری، محمد بن جریر، پیشین، ج4، ص226.

[44]. دینوری، احمد بن داوود، الأخبار الطوال، ص172؛ ابن عبدالبر، یوسف، پیشین، ج2، ص409.

[45]. ابن عساکر، علی، پیشین، ج16، ص163.

[46]. عبید، نام یکی از پدرانی است که زیاد را به او منسوب می‏کنند.

[47]. یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ج2، ص220.

[48]. ذهبی، محمد، پیشین، ج3، ص496؛ ابن عساکر، علی، پیشین، ج19، ص203.

[49]. ابن تیمیه، احمد، پیشین، ج2، ص225.

[50]. همان، ج4، ص469.

[51]. (یا أَیهَا النَّبِی جَاهِدِ الْکفَّارَ وَالْمُنَافِقِینَ وَاغْلُظْ عَلَیهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِیرُ). سوره تحریم(66)، آیه9.

[52]. «ثم حدث افتعال قضیة سم الحسن من قبل معاویة أو یزید... ویبدو أن افتعال هذه القضیة لم یکن شائعاً آنذاک، لأننا لا نلمس لها أثراً فى قضیة قیام الحسین، أو حتى عتاباً من الحسین لمعاویة» (مصری، جمیل عبدالله، أثر أهل الکتاب فى الفتن و الحروب الأهلیة، ص482).

[53]. ابن اثیر جزری، علی، أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ج2، ص21.

[54]. ابن سمعون، محمد، أمالی ابن سمعون، ج1، ص165؛ تِلمسانی، محمد، پیشین، ج1، ص282؛ ابن خلکان، احمد، وفیات الأعیان و انباء أبناء الزمان، ج2، ص66.

[55]. ابن قتیبه، عبدالله، پیشین، ج1، ص142.

[56]. «ولمّا بلغ معاویةَ موتُ الحسن بن علی خر ساجداً لله، ثم أرسل إلى ابن عباس، وکان معه فی الشام، فعزاه وهو مُستبشر» (اندلسی، ابن عبدربه، العقد الفرید، ج2، ص125).

[57]. «لمّا بلغ معاویة نعی الحسن بن علی رضی الله عنه أظهر الفرح والسرور حتى سجد وسجد من کان معه» (صفوت، احمد، جمهرة خطب العرب، ج2، ص99).

[58]. زمخشری، جارالله، پیشین، ج1، ص431، باب الموت و مایتصل به من ذکر القبر.

[59]. «و قال ابن سعد فی الطبقات: سمّه معاویه مراراً؛ لأنّه کان یقدم علیه الشام هو و أخوه الحسین» (سبط بن جوزی، یوسف، پیشین، ص191ـ 192).

[60]. «و فی تاریخ الطبری أنّ الحسن بن علی رضی الله عنهما مات مسموماً فی أیام معاویة وکان عند معاویة کما قیل دهاء فدس إلى جعدة بنت الأشعث بن قیس وکانت زوجة الحسن رضی الله عنه شربة وقال لها إن قتلت الحسن زوجتک بیزید، فلما توفی الحسن بعثت إلى معاویة تطلب قوله فقال لها فی الجواب: أنا أضنّ بیزید» (سعدی خزرجی، احمد، عیون الأنباء فی طبقات الأطباء، ج1، ص174).

---

منبع: نقدی بر تردیدهای سلفیان در باب شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام نوشته محسن افضل آبادی: پژوهشنامه نقد وهابیت؛ سراج منیر|سال سوم|شماره 11|پاییز 1392