علت تفاوت ارث زن و مرد در اسلام

يُوصِيكُمُ اللّهُ فِي أَوْلاَدِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ (نساءآیه 11)

خداوند در باره فرزندانتان به شما سفارش مى‏ كند كه سهم (ميراث) پسر، به اندازه سهم دو دختر باشد

از جمله احکامی دینی که در دین اسلام مورد توجه قرار گرفته احکام ارث است . در میان احکام ارث سوالی که غالبا به ذهن خطور می کند و عده ای بر زبان نیز جاری می کنند این است که در دین اسلام چرا سهم الارث مرد دو برابر زن است  ؟ نوشته حاضر در صدد پاسخگوئی اجمالی به این سوال ،  نگاشته شده است .

تفاوت چرا؟

نکته اول اینکه ، قاعده دو برابر بودن سهم مرد نسبت به زن، یک قاعده کلى نیست، بلکه در شرع و قانون، مواردى وجود دارد که در ارث بردن، فرقى میان زن و مرد نیست؛ مانند پدر و مادر میت که هر دو به صورت مساوى ارث مى‏برند و فرقى بین آنها وجود ندارد.

در روایت دیگرى از امام صادق (ع) بر این نکته تأکید شده که پرداخت مهریه از سوى مرد به زن، جبران نقصان ارث زن است

از دیرباز، این سؤال مطرح بوده است که چرا ارث زن نصف ارث مرد است و آیا این نوعى تبعیض به نفع مردان نیست؟

در روایتى از امام صادق ‏(ع)  سؤال مى‏شود که چرا زن که ضعیف‏تر است و احتیاج به حمایت بیشترى دارد، باید از ارث یک سهم داشته باشد و مرد که از حیث قواى بدنى و جسمانى قوى‏تر از اوست، باید دو سهم از میراث میت را تصاحب نماید؟
 امام (ع) در پاسخ مى‏ فرمایند: به دلیل این که مرد تکالیف بیشترى داشته و مسئولیت‏هاى سنگین‏ترى بر دوش دارد. مرد باید به جهاد برود و مخارجى را در این زمینه متحمل شود، مرد باید علاوه بر مخارج خود، مخارج زندگى همسر خود را نیز تأمین نماید. مرد در ردیف عاقله است و باید در جنایت خطایى بستگان خود، با پرداخت مال، معاونت نماید در حالى که زن چنین وظایفى را ندارد.[1]

در جاهلیت، زن و دختران میت از ارث محروم بودند و تمامى میراث میت به پسران او انتقال مى ‏یافت، لکن اسلام قوانین جاهلى را باطل نمود
در روایت دیگرى از امام صادق (ع) بر این نکته تأکید شده که پرداخت مهریه از سوى مرد به زن، جبران نقصان ارث زن است.[2]

آنچه در اسلام در باب ارث بیان شده، در واقع انقلابى به نفع زنان است. در جاهلیت، زن و دختران میت از ارث محروم بودند و تمامى میراث میت به پسران او انتقال مى‏یافت، لکن اسلام قوانین جاهلى را باطل نمود[3] و زن را در زمره وراث میت قرار داده و به زن از همان ابتدا، در تملک و تصرف در اموال، استقلال اعطا نمود، امرى که به تازگى و در دو قرن اخیر به تدریج وارد قوانین کشورهاى اروپایى شد.
با این که در ظاهر ارث مرد دو برابر ارث زن است، اما با دقت بیشتر روشن مى ‏شود که از یک نظر، ارث زنان دو برابر مردان است و این به خاطر حمایتى است که اسلام از حقوق زن کرده است.
وظایفى که بر عهده مردان گذارده شده، موجب مى‏شود در عمل، نیمى از در آمد آنان صرف زنان گردد. مرد باید هزینه زندگى همسر خود را طبق نیازمندى او از مسکن و پوشاک و خوراک و سایر لوازم بپردازد و هزینه زندگى خود و فرزندان نیز بر عهده اوست. حتى اگر شأن زن و موقعیت او اقتضا کند تا خدمتکارى را استخدام نماید و خودش هم توان مالى پرداخت مزد او را داشته باشد، باز هم پرداخت حقوق و مزد خدمتکار  برعهده مرد است.[4]
با این توضیحات، مشخص مى‏شود که زیاد بودن ارث زن، لازمه توازن و تعادل میان ثروت زن و مرد است و در این میان اگر اعتراضى هست باید از سوى مردان باشد نه زنان.[5]
در مقابل وظایفى که مرد برعهده دارد، زن از پرداخت هرگونه هزینه‏اى معاف است و حتى نسبت به تأمین مخارج خود از قبیل پوشاک و خوراک و... هیچ‏گونه مسئولیتى ندارد، لذا در عمل، این زن است که سهم بیشترى از اموال را در اختیار مى‏گیرد. در تفسیر نمونه، مثالى بیان شده که براى روشن شدن موضوع مفید است و آن این که اگر فرض کنیم مجموع ثروت‏هاى موجود در دنیا 30 میلیارد تومان باشد که از طریق ارث، تدریجاً در میان زنان و مردان جهان (دختران و پسران) تقسیم گردد، از این مبلغ 20 میلیارد تومان سهم مردان و 10 میلیارد تومان سهم زنان است. زنان مطابق معمول ازدواج مى‏ کنند و هزینه زندگى آنان بر دوش مردان خواهد بود و به همین دلیل، زنان مى‏توانند ده میلیارد تومان خود را پس انداز کنند و در بیست میلیارد سهم مردان عملاً شریک خواهند شد؛ زیرا سهم مرد، خرج زن و فرزندان مى‏ شود، پس در واقع، نیمى از سهم مردان که ده میلیارد تومان مى‏شود، مصرف زنان خواهد شد. با اضافه کردن این مبلغ به ده میلیاردى که زنان پس انداز کرده بودند، در مجموع صاحب اختیار بیست میلیارد خواهند بود.[6]

علل نصف بودن ارث

با توجه به مطالب ذکر شده مى‏ توان علل نصف بودن ارث زن را در سه بخش خلاصه نمود:

الف. مهریه:

 هنگام انعقاد عقد ازدواج، مرد مکلف است مهریه‏اى مناسب براى زن در نظر بگیرد که هر وقت زن آن را مطالبه نمود، باید مهریه را در اختیار او قرار دهد. در غیر این‏صورت زن هیچ وظیفه‏اى نسبت به تمکین در مقابل شوهر ندارد. پس، از ابتداى شروع زندگى،  لازم است مرد مهریه‏اى براى زن مقرر دارد و این یکى از عللى است که در برخى سخنان اهل بیت ‏(ع) به آن اشاره شده است.[7]

ب. نفقه:

در زندگى زناشویى، مرد مکلف است علاوه بر تأمین مخارج زندگى خود، مخارج زن و فرزندان را نیز به عهده بگیرد، تأمین خوراک، پوشاک و مسکن متناسب با شأن زن از جمله وظایف مرد است. زن حتى اگر ثروت کلانى هم داشته باشد، هیچ مسئولیتى در زمینه تأمین مخارج خود و فرزندانش ندارد. زن نه تنها هیچ بار مالى را در زندگى زناشویى بر دوش نمى‏کشد، بلکه در صورت تمایل حق دارد در قبال کارهاى معمول خود در منزل از قبیل شیردادن و پخت و پز و... از شوهر خود اجرت دریافت دارد.

ج. وظایف ویژه مرد:

 مسؤولیت‏هاى سنگینى برعهده مرد گذاشته شده است که زن از آن معاف است؛ مانند جهاد در راه خدا و.... مرد باید با مال و جان خود جهاد کند. چنانچه در آیات قرآن جهاد با مال مقدم بر جهاد با جان است. مرد باید هزینه‏ هاى مربوط به جهاد را خود پرداخت نماید.[8] در جنایاتى که خویشاوندان باید دیه را بپردازند، زن از پرداخت دیه و همیارى در این امر معاف شده است.

اسلام در قوانین خود سعادت مرد و زن و فرزندانى که باید در دامن آنها پرورش یابند و نیز سعادت جامعه بشریت را در نظر گرفته است

حکمی همراه با سعادت

به هر حال، اسلام بر اساس وظایف و تعهدات اقتصادى و مالى که براى مرد در نظر گرفته است، اقدام به تقسیم ثروت در مواضع مختلف و از جمله ارث نموده و هیچ تبعیضى در این مقوله قابل ادعا نیست. از طرفى، مجموعه قواعد و مقرراتى که در مورد زن و مرد در اسلام وجود دارد، ایجاب مى ‏کند که قوانین آن در باب ارث و... به شکل خاصى باشد و این امر نمى ‏تواند محل اشکال به قوانین مدنى اسلام باشد.

این که نفقه زن بر عهده مرد است، براى آن است که زن بدون دل مشغولى و دغدغه خاطر، به پرورش فرزندانى برومند و کارآمد براى جامعه بپردازد و حرارت و گرماى کانون خانواده را که اصلى ‏ترین هسته اجتماع مى‏ باشد، تأمین کند.

اگر چنین است که مخارج زن برعهده مرد است، پس زن را چه حاجتى است به داشتن ثروت و اندوخته؟سوالی دیگر ؟

در جواب مى‏ توان گفت: مهریه و ارث زن به عنوان پس اندازى است براى آینده‏اش که اگر احیاناً از همسر خود جدا شد و یا همسرش فوت کرد، براى اداره زندگى خود پس اندازى داشته باشد[10] و در کمال آرامش و عزت نفس ادامه زندگى دهد.

علت واجب بودن نفقه بر مرد

اما این که نفقه زن بر عهده مرد است، براى آن است که زن بدون دل مشغولى و دغدغه خاطر، به پرورش فرزندانى برومند و کارآمد براى جامعه بپردازد و حرارت و گرماى کانون خانواده را که اصلى‏ترین هسته اجتماع مى‏باشد، تأمین کند.

اگر پدرى احیاناً حمایت بیشترى از دختر خود را ضرورى تشخیص دهد مى‏تواند در ایام حیات خود، قسمتى از اموال خود را به او هبه نماید یا این که از محل ثلث اموال خود، مبلغى بیش از سهم الارث را از باب وصیت به دختر خود اختصاص دهد.

 هرگاه در اثر شرایط خاصى حمایت بیشترى از زن یا دختر، ضرورى به نظر آید، در چنین مواقعى صاحب مال با اتخاذ تدابیرى که در شرع مقدس آمده است، مى‏تواند حمایت لازم را از فرد مذکور به عمل آورد؛ بدین معنا که اگر پدرى احیاناً حمایت بیشترى از دختر خود را ضرورى تشخیص دهد مى‏تواند در ایام حیات خود، قسمتى از اموال خود را به او هبه نماید یا این که از محل ثلث اموال خود، مبلغى بیش از سهم الارث را از باب وصیت به دختر خود اختصاص دهد.

نویسنده: محمدرضا حیدریان

____________________________________
[1] حر عاملى، وسائل الشیعة، ج 26، ص 93، آل البیت؛ شیخ طوسى، تهذیب الاحکام، ج 9، ص174 و 275، دارالکتب الاسلامیة؛ الکافى، ج 7، ص 85.
[2] شیخ صدوق، علل الشرایع، ج 2، ص 57. دار الکتب الاسلامیة، 1365.
[3] ابوالفتح رازى، تفسیر روض الجنان، ج 10، ص 268، بنیاد پژوهش‏هاى اسلامى آستان قدس رضوى .
[4] مریم ساوجى، حقوق زن در اسلام و خانواده، ص 113، چاپ دوم، مجرد، 1371.
[5] محمد حسین، فضل الله، نقش و جایگاه زن در حقوق اسلامى، ترجمه، عبدالهادى، فقهى زاده، نشر دادگستر، ص 23.
[6] مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 3، ص 288، دار الکتب الاسلامیة.
[7] محمد بن رضا، القمى المشهدى، کنز الدقائق، ج 3، ص 343، چاپ وزارت ارشاد.
[8] قاضى طباطبائى، تحقیق در ارث زن از دارایى شوهر، میهن، 1353، ص 143.
[9] مطهرى مرتضى ، نظام حقوقى زن در اسلام، ص 253، نشر فرهنگ اسلامى، چاپ اول، 1353.
[10] طالقانى سید محمود، پرتویى از قرآن، ج 6، ص 90، نشر تهران، شرکت سهامى انتشار.