ترکیب بندی برای شب عاشورا از دکتر احمد جلالی

ترکیب بندی برای شب عاشورا

احمد جلالی – شب عاشورا – 1385 شمسی – پاریس

[1] بخوانید غزل مولانا را، با مطلع: یارب این بوی خوش از روضه جان می آید؟ (غزل 806 ، چاپ فروزان فر)
[2] حافظ:
زلف آشفته و خوی کرده و خندان لب و مست
پیرهن چاک و غزلخوان و صراحی در دست
برو ای زاهد و بر دُردکشان خرده مگیر
که ندادند جز این تحفه به ما روز الست
و نیز:
مطلب طاعت و پیمان و صلاح از من مست
که به پیمانه کشی شهره شدم روز الست
من همان دم که وضو ساختم از چشمه عشق
چار تکبیر زدم یکسره بر هر چه که هست
[3] در منابع مشهور آمده است که آن شب امام و یاران او قرآن می خواندند و مناجات می
کردند. «پس حسین تدبیرها بکرد و . . . و حسین قرآن همی خواند» (طبری، قیام سیدالشهداء، تصحیح محمد سرور مولائی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1359، ص 25) ؛ و نیز نگاه کنید به ابی مخنف، مقتل الحسین، ترجمه جودکی، چاپ اول، انتشارات معنا گرا، 1389، ص 183.
[4] بخوانید غزل حافظ را با مطلع: یاد باد آنکه سر کوی توام منزل بود
[5] تغییر کوچکی در بازگوئی بیتی از یک نوحه قدیمی که می گفت:
این حسین کیست که عالم همه دیوانه اوست
وین چه شمعی است که جانها همه پروانه اوست
با این تغییر، ضمن رفع اشکالی وزن در مصرع اول وجه توصیفی بیت نیز مناسب تر می نماید.
[6] در تعزیه ها زبان حال امام را اغلب در پایه شور می خوانده اند و دلیل نامگذاری های «شور حسینی» و یا «حسینی» برای گوشه های دستگاه شور همین است. در زبان قدمایِ اهل موسیقی دستگاهی ایران، به آنچه که امروز دستگاه یا مایۀ «شور» می گویند، می گفتند «حسینی».
[7] اقتباس از بیتی از غزلی مشهور با مطلع «روزها فکر من این است و همه شب سخنم» که سراینده اش به روشنی معلوم نیست:مرغ باغ ملکوتم، نیم از عالم خاک چند روزی قفسی ساخته اند از بدنم می وصلی بچشان تا در زندان ابد از سرِ عربده مستانه به هم درشکنم
[8] دستان: دستها؛ نغمه و آواز؛ ماجرا (مخفف داستان: گویند مگو سعدی چندین سخن از عشقش/ می گویم و بعد از من گویند به دستان ها).
[9] بخوانید غزل حافظ را با مطلع: حسب حالی ننوشتیم و شد ایامی چند
[10] بخوانید غزل مشهور حافظ را با مطلع: دوش دیدم که ملایک در میخانه زدند
[11] بخوانید غزل حافظ را با مطلع: خسروا گوی فلک در خم چوگان تو باد
[12] بخوانید غزل مولانا را با مطلع: شتران مست شدستند ببین رقص جمل (غزل 1344).
[13] بخوانید غزل حافظ را با مطلع: سالها پیروی مذهب رندان کردم
[14] مطلع غزل حافظ
[15] مورخان گفته اند که یزیدیان در عصر روز پنج شنبه نهم محرم سال 61، تاسوعا، جنگ را آغاز کردند. امام تا فردا زمان خواست. در میان ذاکران عاشورا مشهور آن است که دلیل این مهلت طلبی، تدارک فرصتی شبانه برای راز و نیاز با خداوند بود. اما در روایت طبری در تاریخ کبیر که ترجمه آن که حدود 11 قرن پیش در دوره منصور بن نوح سامانی به انشای زیبای فارسی ابوعلی بلعمی تحریر شده است نکته ای در بیان نیت واقعی امام از زمان خواهی آمده است که عمیقا احترام انگیز و تکان دهنده است: «و آن شب حسین همه کار راست کرد و شمشیر نیکو کرد . . . پس حسین این مردمان را یکان یکان که به نصرت او آمده بودند، بنشاند و همه مهتران و بزرگان بودند و ایشان را خطبه کرد و گفت آنچه بر شما بود کردید و من شما را نه به حرب آوردم، اکنون حرب پیش آمد و من از جان خویش نومید گشتم و شما را از بیعت خویش بحل کردم. شما بازگردید و بروید و مرا امشب زمان خواستن بکار نبود، از بهر شما خواستم تا هر که خواهد رفتن، برود» (طبری، ص 24). امام می خواست با استفاده از تاریکی شب، امکان یک تصمیم آزاد و دور از هرگونه تحمیل پنهانی را در اختیار آنانی که به رهائی از معرکه می اندیشیدند بگذارد. به محترمانه ترین شکلی « نقدها» را عیار گرفت تا آنانکه اهل ایستادگی در آن معرکه نیستند و یا مزاج صومعه داری دارند برخیزند و پی کار خود بروند.
[16] نگاه کنید به غزل مشهور حافظ با مطلع: مژده وصل تو کو کز سر جان برخیزم
[17] در مقاتل آمده است که پس از صحبت امام در شب عاشورا و برداشتن بیعت از خاندان و یاران، نخستین پاسخ از عباس بن علی برآمد که به ادب تمام گفت که تا پای جان هرگز حسین را تنها نخواهد گذاشت، و سپس دیگر اصحاب وفادار هم همین را گفتند (نگاه کنید به ابی مخنف، ص 180؛ طبری، ص 24) ؛ و از گفتار امام در آن شب آمده است که فرمود: یاران و خاندان من به راستی و وفا بی مانندند ( نگاه کنید به ابی مخنف، ص 179)
[18] شاهان وقتی می خواستند باز شکاری خود را فرا بخوانند، طبالان با طبل ریتم خاصی را می نواختند که به گوش باز آشنا بود و او را باز می آورد و بر دست سلطان می نشانید: بشنیدم از هوای تو آواز طبل باز بازآمدم که ساعد سلطانم آرزوست (مولانا)
[19] تغییری است در بازگوئی بیتی از یک نوحه قدیمی که می گفت: در شب قتلِ حسین، بی سر و سامان زینب داشت اندیشه فردای یتیمان زینب تا هم اشکالِ وزن در مصرع اول حل شود و هم درماندگی و تزلزل تداعی نشود چرا که در عین آنکه بی سر و سامانی فردا پیش روی بود، ضعف و سرگشتگی حاکم نبود چنانکه برخوردِ فخیمِ آن شبِ امام و یارانِ او نشان می دهد. به روایت طبری، در آن شب در پی زمزمه اشعاری توسط امام که حکایت از شهادت او می کرد، علی بن حسین و زنان بگریستند؛ «حسین در خیمه شد و گفت مگریید که نه جای گریستن است، دشمن هم پهلوی ماست، شاد شود» ( طبری، ص 24). به روایت ابی مخنف، حسین گفت «خواهرم، تقوای خدا پیشه کن و از او تسلی بخواه، تو را سوکند می دهم که برای من گریبان چاک مده و زاری و شیون مکن» (ابی مخنف، ص 182). همچنین آنچه در منابع از عکس العمل مسئولانه بانوی کربلا و حتی دلداری دادن او به علی بن حسین آمده است نشان می دهد چشم انداز بی سر و سامانی، او را از ایفای مسئولیتش در مواجهه با پریشانی طفلان و فردای یتیمان باز نداشت. برخورد او با عبیدالله و یزید نیز موید تراوش روح عزت مندی در عین دردمندی است.
[20] بخوانید غزل حافظ را با مطلع: شاه شمشادقدان، خسرو شیرین دهنان
[21] نقلِ بعضی ذاکرین امام است که: علی اکبر، در دفاع از امام، اجازۀ میدان خواست. پس از لختی نبرد، به نزدِ پدر بازگشت و حکایتِ تشنگی خود با او بگفت. و امامِ خشک لب، لبان او را بوسید.
[22] بخوانید غزل حافظ را با مطلع: آن سیه چرده که شیرینی عالم با اوست
[23] حافظ
[24] بعضی از ارباب مقاتل نوشته اند که سواری که سر امام را بر سرِ نیزۀ خود داشت، جلو محمل زینب راه می سپرد.
[25] حافظ: به خاک پای صبوحی‌کنان که تا من مست ستاده بر در میخانه‌ام به دربانی به هیچ زاهد ظاهرپرست نگذشتم که زیر خرقه نه زنار داشت پنهانی
[26] حافظ