حکمت از نظر احادیث

فضيلتِ حكمت

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

كَلِمَةُ الحِكمَةِ يَسْمَعُها المؤمنُ خَيرٌ مِن عِبادَةِ سَنةٍ
 سخن حكيمانه اى را كه مؤمن بشنود بهتر از عبادت يك سال است .

مسيح عليه السلام :

 إنّ الحِكمَةَ نُورُ كُلِّ قَلبٍ .
 همانا حكمت، روشنايى هر دلى است .

لقمان عليه السلام ـ در سفارشهاى خود به فرزندش ـ فرمود :

يا بُنَيّ ، تَعلَّمِ الحِكمَةَ تَشْرُفْ ؛ فإنَّ الحِكمَةَ تَدُلُّ على الدِّينِ ، و تُشَرِّفُ العَبْدَ على الحُرِّ ، و تَرفَعُ المِسكينَ على الغَنيِّ ، و تُقَدِّمُ الصَّغيرَ على الكَبيرِ .
 فرزندم ! حكمت بياموز تا ارجمند شوى ! زيرا كه حكمت، به دين رهنمون مى شود و بنده را بر آزاده شرافت مى بخشد و تهيدست را از ثروتمند بالاتر برد و كوچك را از بزرگ پيش مى اندازد .

امام على عليه السلام :

 الحِكمَةُ رَوضَةُ العُقَلاءِ ، و نُزْهَةُ النُّبَلاءِ .
 حكمت، گلزار خردمندان است و گردشگاه فرزانگان .

امام على عليه السلام :

 الحِكمَةُ شَجَرةٌ تَنْبُتُ في القَلبِ ، و تُثْمِرُ على اللِّسانِ .
 حكمت درختى است كه در دل مى رويد و بر زبان به بار مى نشيند .

امام على عليه السلام :

لَو اُلْقِيَتِ الحِكمَةُ على الجِبالِ لَقَلْقَلَتْها .
اگر حكمت بر كوهها افكنده شود، آنها را به جنبش در آورد .

امام على عليه السلام :

مِن خَزائنِ الغَيبِ تَظْهَرُ الحِكمَةُ .
حكمت، از خزانه هاى غيب آشكار مى شود .

امام على عليه السلام :

مَن عُرِفَ بالحِكمَةِ لَحَظَتْهُ العُيونُ بالوَقارِ و الهَيبةِ .
هر كس به حكمت شناخته شود، چشمها با ديده وقار و شكوه به او بنگرند .

امام على عليه السلام :

 الحِكَمُ رِياضُ النُّبَلاءِ ، العُلومُ نُزْهَةُ الاُدَباءِ .
حكمتها، بوستانهاى فرزانگان است و دانشها، گردشگاه دانشمندان .

امام على عليه السلام :

 مَن عَرَفَ الحِكَمَ لَم يَصْبِرْ على الازْدِيادِ مِنها .
آن كه حكمتها را شناخت در كسب هر چه بيشتر آنها شكيبايى را از دست بدهد .

فضيلتِ حكيم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

كادَ الحَكيمُ أنْ يَكونَ نَبيّا .
حكيم، به پيامبرى نزديك است .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 لا حَليمَ إلاّ ذو عَثْرَةٍ ، و لا حَكيمَ إلاّ ذو تَجْرِبةٍ .
هيچ بردبارى بدون لغزش و هيچ حكيمى بدون تجربه نيست.

امام على عليه السلام :

 الحَكيمُ يَشْفي السّائلَ ، و يَجودُ بالفَضائلِ .
حكيم، عطش پرسنده را فرو مى نشاند و فضيلت نثار مى كند .

امام على عليه السلام :

الحُكَماءُ أشْرَفُ النّاسِ أنْفُسا ، و أكْثَرُهُم صَبرا ، و أسْرَعُهُم عَفْوا ، و أَوسَعُهُم أخْلاقا .
حكيمان، شريف جان ترين، شكيباترين ، با گذشت ترين و خوش خوترين مردمان هستند .

امام على عليه السلام :

 أعْيى ما يكونُ الحَكيمُ إذا خاطَبَ سَفيها .
خسته كننده ترين چيز براى شخص حكيم، آن است كه مخاطبش شخصى سفيه و نادان باشد .

امام على عليه السلام :

إنّ كَلامَ الحَكيمِ إذا كانَ صَوابا كانَ دَواءً ، و إذا كانَ خَطاءً كانَ داءً .
 سخنِ حكيم، اگر درست باشد، درمان است و اگر نادرست باشد، درد است .

حكمت، گمشده مؤمن است

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 كلمةُ الحكمةِ ضالّةُ المؤمنِ ، فحيثُ وجدَها فهُو أحقُّ بها .
 سخن حكيمانه، گمشده مؤمن است ، پس هر جا آن را بيابد به آن سزاوارتر است .

امام على عليه السلام :

 الحِكمَةُ ضَالّةُ المؤمنِ ، فاطْلُبوها و لَو عندَ المُشرِكِ تكونوا أحَقَّ بها و أهلَها .
حكمت، گمشده مؤمن است ؛ پس آن را بجوييد گر چه نزد مشرك باشد زيرا كه شما بدان سزاوارتر و شايسته تريد .

امام على عليه السلام :

الْحِكْمَةُ ضالَّةُ المُؤْمِنِ ، فخُذِ الحِكْمَةَ و لَو مِن أهلِ النِّفاقِ .
حكمت، گمشده مؤمن است؛ پس ، آن را، گر چه از منافقان، فرا گيريد .

امام على عليه السلام :

 الحِكمَةُ ضالَّةُ كُلِّ مؤمنٍ ، فخُذوها و لَو مِن أفْواهِ المُنافِقينَ .
 حكمت گمشده هر مؤمنى است. پس ، آن را فرا چنگ آوريد گر چه از دهان منافقان باشد .

امام على عليه السلام :

خُذِ الحِكمَةَ أنّى كانتْ ؛ فإنَّ الحِكمَةَ تَكونُ في صَدْرِ المُنافِقِ فتَلَجْلَجُ في صَدرِهِ حتّى تَخْرُجَ ، فتَسْكُنَ إلى صَواحِبِها في صَدرِ المؤمنِ .
 حكمت را هر كجا باشد فرا گيريد ؛ زيرا حكمت در سينه منافق مى باشد، و پيوسته ناآرام است تا از آن جا خارج شده در سينه مؤمن، در كنار همگنان خود آرام گيرد .

مسيح عليه السلام :

لَو وَجَدْتُم سِراجا يَتوَقَّدُ بالقَطِرانِ في لَيلَةٍ مُظلِمَةٍ لاسْتَضَأْتُم بهِ و لَم يَمْنَعْكُم مِنهُ رِيحُ نَتْنِهِ، كذلكَ يَنبغي لَكُم أنْ تأخُذوا الحِكمَةَ مِمَّنْ وَجَدْتُموها مَعهُ و لا يَمْنَعَكُم مِنهُ سُوءُ رَغْبَتِهِ فيها .
 اگر چراغى بيابيد كه در دل شب با قطران .حديث مى سوزد، از نور آن بهره مى گيريد و بوى بد آن، مانع اين كار شما نمى شود ، همچنين شايسته است كه شما حكمت را در هر كه يافتيد، فرا گيريد و بى رغبتى او به آن، مانع شما نشود .

امام زين العابدين عليه السلام :

لا تُحَقِّرِ اللُّؤْلُؤةَ النَّفيسَةَ أنْ تَجْتَلِبَها مِن الكِبا الخَسيسَةِ ؛ فإنَّ أبي حَدّثَني قالَ : سَمِعتُ أميرَ المؤمنينَ عليه السلام يقولُ : إنّ الكَلِمَةَ مِن الحِكمَةِ لَتَتلَجْلَجُ في صَدرِ المُنافِقِ نِزاعا إلى مَظانِّها حتّى يَلْفِظَ بها، فيَسْمَعَها المؤمنُ فيكونَ أحقَّ بها و أهلها فيَلْقَفَها .
 بيرون كشيدن مرواريدى گرانبها از ميان زباله هاى كثيف را كارى پست و حقير مشمار ؛ زيرا پدرم فرمود : شنيدم كه امير المؤمنين عليه السلام مى فرمايد : سخن حكمت آميز، به عشقِ قرار گرفتن در جايگاه واقعى خود، در سينه منافق بى تابى مى كند، تا آن گاه كه بيرون افكنده شود و مؤمن كه بدان سزاوارتر و شايسته تر است، آن را مى شنود و مى ربايد.

كارهايى كه برازنده حكيم نيست

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 لَيس بحَكيمٍ مَن لَم يُعاشِرْ بالمَعروفِ مَن لا بُدَّ لَهُ مِن مُعاشَرَتِهِ ، حتّى يَجْعَلَ اللّه ُ لَهُ من ذلكَ مَخْرَجا
حكيم نيست آن كه با كسى كه چاره اى از معاشرت با او ندارد، به خوبى معاشرت نكند، تا آن كه خداوند براى او راه نجاتى از معاشرت با وى فراهم آورد .

امام على عليه السلام :

لَيس بحَكيمٍ مَنِ ابْتَذَلَ بانْبِساطِهِ إلى غَيرِ حَميمٍ .
حكيم نيست، كسى كه از شوخى و خوش و بش كردن با غير خويشاوند و دوست، نپرهيزد.

امام على عليه السلام :

لَيس بحَكيمٍ مَن قصَدَ بحاجَتِهِ غَيرَ كَريمٍ .
 حكيم نيست، كسى كه نياز خود را نزد شخص غير كريم برد .

امام على عليه السلام :

 ليسَ الحَكيمُ مَن لَم يُدارِ مَن لا يَجِدُ بُدّا مِن مُداراتِهِ .
 حكيم نيست آن كه مدارا نكند با كسى كه چاره اى جز مدارا با او ندارد .

امام على عليه السلام :

لَيس بِعاقِلٍ مَنِ انْزَعَجَ مِن قَولِ الزُّورِ فيهِ ، و لا بحَكيمٍ مَن رضِيَ بثَنـاءِ الجاهلِ علَيهِ .
 خردمند نيست، كسى كه از سخن نادرست درباره خود ناراحت شود، و حكيم نيست كسى كه از مدح و ثناى نادان از خود خرسند گردد .

تفسير حكمت

امام على عليه السلام :

 أوّلُ الحِكمَةِ تَرْكُ اللَّذّاتِ ، و آخِرُها مَقْتُ الفانِياتِ .
 نخستين گام حكمت، وا نهادن لذتهاست و آخرين گام آن، دشمن داشتن هر آنچه فانى مى شود .

امام على عليه السلام :

حَدُّ الحِكمَةِ الإعْراضُ عَن دارِ الفَناءِ ، و التَّوَلُّهُ بدارِ البَقاءِ .
 مرز حكمت، روي گرداندن از سراى فانى و دل بستن به سراى جاويد است .

امام على عليه السلام :

 مِن الحِكمَةِ أنْ لا تُنازِعَ مَن فَوقَكَ ، و لا تَسْتـذِلَّ مَـن دُونَـكَ ، و لا تَتَعاطـى ما ليسَ في قُدْرَتِكَ ، و لا يُخالِفَ لِسانُكَ قَلبَكَ ، و لا قَولُكَ فِعلَكَ ، و لا تَتَكلّمَ فيما لا تَعلَمُ ، و لا تَتْرُكَ الأمرَ عِندَ الإقْبالِ و تَطْلُبَهُ عِندَ الإدْبارِ
 از حكمت است كه با فرا دست خود نستيزى و در برابر فرو دست، خود را خوار نشمارى و به كارى كه در توان تو نيست نپردازى و زبانت با دلت و گفتارت با كردارت ناسازگار نباشد و درباره آنچه نمى دانى سخن نگويى و وقتى كارى به تو رو مى آورد رهايش نكنى و چون از تو روى گرداند دنبالش نروى .

امام على عليه السلام :

و مِن حِكمَتِهِ ـ يَعني المَرءَ ـ عِلمُهُ بنَفْسِهِ
 و از حكمت آدمى ، خود شناسى اوست.

امام على عليه السلام :

و أيُّ كَلِمَةِ حُكْمٍ جامِعَةٍ : أنْ تُحِبَّ للنّاسِ ما تُحِبُّ لنَفْسِكَ ، و تَكْرَهَ لَهُم ما تَكْرَهُ لَها ؟ ! .
چه سخن حكيمانه جامعى است اين سخن كه: آنچه بر خود مى پسندى براى مردم نيز بپسند و آنچه براى خود نمى پسندى براى آنها نيز نپسند!

امام على عليه السلام :

 كانتِ الفُقَهاءُ و الحُكَماءُ إذا كاتَبَ بَعضُهُم بَعْضا كَتَبوا بثَلاثٍ ليسَ مَعَهُنَّ رابِعَةٌ : مَن كانتِ الآخِرَةُ هَمَّهُ كَفاهُ اللّه ُ هَمَّهُ مِن الدُّنيا ، و مَن أصْلَحَ سَريرَتَهُ أصْلَحَ اللّه ُ عَلانِيَتَهُ، و مَن أصْلَحَ فيما بَيْنَهُ و بَينَ اللّه ِ أصْلَحَ اللّه ُ فيما بَينَهُ و بينَ النّاسِ .
 فقيهان و حكيمان هرگاه با يكديگر مكاتبه مى كردند سه نكته مى نوشتند كه چهارمى نداشت : هركه همه فكرش آخرت باشد، خداوند دنياى او را كفايت كند ، هر كس درون خود را درست گرداند، خداوند برونش را اصلاح كند و هركه رابطه ميان خود و خدايش را درست كند، خداوند رابطه ميان او و مردم را سامان دهد .

امام باقر عليه السلام ـ در تفسير قول خداوند كه فرمود: «و به هر كس حكمت عطا شود خوبى فراوان داده شده است» ـ فرمود :

 المَعرِفَةُ .
[مراد از حكمت ]معرفت است .

امام باقر عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال ابو بصير از آيه «و به هر كس حكمت عطا شود خوبى فراوان داده شده است» ـ :

 هِي طاعَةُ اللّه ِ و مَعرِفَةُ الإمامِ
 مراد از حكمت، فرمانبرى از خدا و شناخت امام است .

امام باقر عليه السلام ـ نيز در تفسير همان آيه ـ فرمود :

 مَعرِفَةُ الإمامِ و اجْتِنابُ الكَبائرِ الّتي أوْجَبَ اللّه ُ علَيها النّارَ .
مراد از حكمت ، شناخت امام و دورى كردن از گناهان كبيره است، گناهانى كه خداوند كيفر آتش را براى آنها مقرّر داشته است .

امام باقر عليه السلام :

قيلَ لِلُقمانَ : ما الّذي أجْمَعْتَ علَيهِ مِن حِكمَتِكَ ؟ قالَ : لا أتَكلَّفُ ما قَد كُفِيتُهُ ، و لا اُضيِّعُ ما وُلِّيتُهُ .
 به لقمان گفته شد : خلاصه حكمت تو چيست ؟ گفت : براى تحصيل آنچه مرا كفايت شده است خود را به زحمت نمى اندازم و آنچه را عهده دارش شده ام تباه نمى گردانم .

امام صادق عليه السلام ـ نيز در تفسير همان آيه ـ فرمود :

 إنّ الحِكمَةَ المَعرِفَةُ و التَّفَقّهُ في الدِّينِ ، فمَن فَقِهَ مِنكُم فهُو حَكيمٌ .
 همانا حكمت عبارت است از شناخت و فهم دين ؛ پس هر يك از شما كه در دين فقيه و فهيم باشد، حكيم است.

امام كاظم عليه السلام ـ در سفارش خود به هشام ـ فرمود :

ثُمّ ذَكرَ اُولي الألبابِ بأحْسَنِ الذِّكرِ و حَلاّهُم بأحْسَنِ الحِلْيةِ ، فقالَ : «يُؤتي الحِكمةَ مَن يَشاءُ وَ مَن يُؤتَ الحِكمَةَ فَقَد اُوتِيَ خَيرا كَثيرا»(بقره،269) . يا هِشامُ ! إنّ اللّه َ يقولُ : «إنّ في ذلكَ لَذِكرى لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْبٌ»(ق،37) .يعني العَقلَ ، و قالَ : «و لَقد آتَيْنا لُقْمانَ الحِكْمَةَ»(لقمان،12) . قالَ : الفَهْمَ و العَقلَ .
 آن گاه [خداوند] از خردمندان با بهترين نام ياد كرد و زيباترين زيور را بر قامت آنان پوشانيد؛ و فرمود : «به هر كه خواهد حكمت عطا كند و به هر كس حكمت عطا شود خوبى فراوان داده شده است» . اى هشام ! خداوند مى فرمايد: «هر آينه در آن پند و ياد آورى است براى كسى كه دل دارد» يعنى خِرَد . و فرمود : «همانا لقمان را حكمت داديم» [يعنى ]فهم و خِرَد .

امام كاظم عليه السلام :

قيلَ لِلُقمانَ : ما يَجْمَعُ مِن حِكْمتِكَ؟ قالَ : لا أسْألُ عَمّا كُفِيتُهُ ، و لا أتَكَلّفُ ما لا يَعْنيني
 به لقمان گفته شد : چكيده حكمت تو چيست ؟ گفت : از آنچه مى دانم نمى پرسم و براى آنچه به من مربوط نمى شود خود را به زحمت نمى اندازم .

بحار الأنوار :

 دخلَ لُقمانُ على داوودَ و هو يَسْرِدُ الدِّرْعَ ··· فأرادَ أنْ يَسألَهُ فأدْرَكَتْهُ الحِكمَةُ فسَكَتَ ، فلَمّا أتَمَّها لَبِسَها و قالَ : نِعْمَ لَبوسُ الحَربِ أنتِ ، فقالَ : الصَّمتُ حِكمَةٌ و قَليلٌ فاعِلُهُ ، فقالَ لَه داوودُ عليه السلام : بحقٍّ ما سُمّيتَ حكيما .
لقمان بر داوود وارد شد. ديد زره مى بافد ··· خواست از او بپرسد، اما حكمت به سراغش آمد و خاموش ماند . وقتى داوود كار بافتن زره را تمام كرد، آن را پوشيد و گفت : تو جامه خوبى براى جنگ هستى. لقمان گفت: سكوت، حكمت است و كسانى كه آن را رعايت كنند اندكند. داوود عليه السلام به او گفت : تو را، به حقّ حكيم ناميده اند .

سرآمد حكمت

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 رأسُ الحِكمَةِ مَخافَةُ اللّه ِ .
 ترس از خدا، سرآمد حكمت است .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 خَشْيَةُ اللّه ِ رأسُ كُلِّ حِكمَةٍ .
ترس از خدا، سرآمد هر حكمتى است .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إنّ أشْرَفَ الحَديثِ ذِكْرُ اللّه ِ ، و رأسَ الحِكمَةِ طاعَتُهُ .
بهترين سخن، ذكر خداست و سرآمد حكمت، اطاعت از اوست .

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إنّ الرِّفْقَ رأسُ الحِكمَةِ .
مدارا كردن، سرآمد حكمت است .

امام على عليه السلام :

حِفْظُ الدِّين ثَمرَةُ المَعرِفَةِ و رَأسُ الحِكْمَةِ .
حفظ دين، ثمره معرفت و سرآمد حكمت است .

امام على عليه السلام :

 رَأسُ الحِكمَةِ تَجنُّبُ الخُدَعِ .
 دورى از فريبها ، سرآمد حكمت است .

امام على عليه السلام :

 رأسُ الحِكمَةِ لُزومُ الحقِّ و طاعَةُ المُحِقِّ .
 ملازمت با حقّ و فرمانبرى از مُحقّ، سرآمد حكمت است .

آنچه حكمت مى آورد

بحار الأنوار :

في حديثِ المعراجِ : يا أحمدُ، إنّ العبدَ إذا أجاعَ بَطْنَهُ و حَفِظَ لِسانَهُ عَلَّمْتُهُ الحِكمَةَ ، و إنْ كانَ كافرا تكونُ حِكمَتُهُ حُجّةً علَيهِ و وَبالاً ، و إنْ كانَ مؤمنا تكونُ حِكمَتُهُ لَهُ نورا و بُرهانا و شِفاءً و رَحمَةً ، فيَعلَمُ ما لَم يَكُن يَعلَمُ و يُبْصِرُ ما لَم يَكُن يُبْصِرُ ، فأوَّلُ ما اُبَصِّرُهُ عُيوبَ نَفْسِهِ حتّى يَشْتَغِلَ عَن عُيوبِ غَيرِهِ ، و اُبصِّرُهُ دَقائقَ العِلمِ حتّى لا يَدْخُلَ علَيهِ الشَّيطانُ .
 در حديث معراج آمده است : اى احمد ! هر گاه بنده شكم خويش را گرسنگى دهد و زبانش را نگه دارد، حكمت را به او بياموزم . اگر كافر باشد حكمت او دليلى بر ضد او و وبال گردنش خواهد بود و اگر مؤمن باشد حكمتش براى او نور و برهان و شفا و رحمت خواهد شد. پس، آنچه را نمى دانسته است، بداند و آنچه را نمى ديده است، ببيند . نخستين چيزى كه به او نشان دهم عيبهاى خود اوست، تا بدين سبب از پرداختن به عيبهاى ديگران باز ماند، و دقايق علم را به او نشان دهم، تا شيطان به وجود او راه نيابد .

امام على عليه السلام :

 اغْلِبِ الشّهْوَةَ تَكْمُلْ لكَ الحِكمَةُ .
بر شهوت (خواهش نفس) چيره شو ، حكمتت به كمال مى رسد .

امام على عليه السلام :

كَسْبُ الحِكمَةِ إجْمالُ النُّطقِ ، و اسْتِعْمالُ الرِّفْقِ .
به دست آوردن حكمت با كوته گويى و در پيش گرفتن نرمى و مدارا ميسر مى شود.

امام على عليه السلام :

 لا حِكمَةَ إلاّ بعِصْمَةٍ .
 حكمت، جز با خويشتندارى از گناه به دست نمى آيد .

امام صادق عليه السلام :

مَن زَهِدَ في الدُّنيا أثْبَتَ اللّه ُ الحِكمَةَ في قَلبِهِ ، و أنْطَقَ بها لِسانَهُ .
 هركه به دنيا پشت كند، خداوند حكمت را در دلش استوار گرداند و زبانش را به آن گويا سازد .

تنبيه الخواطر :

 قيل لِلُقمانَ عليه السلام : أ لَسْتَ عبدَ آلِ فُلانٍ ؟ قالَ : بلى . قيلَ : فما بَلغَ بكَ ما نَرى ؟ قالَ : صِدقُ الحديثِ ، و أداءُ الأمانَةِ، و تَركُ ما لا يَعْنيني ، و غَضُّ بَصَري ، و كَفُّ لِساني ، و عِفّةُ طُعْمَتي ، فمَن نَقَصَ عن هذا فهُو دُوني ، و مَن زادَ علَيهِ فهُو فَوقي ، و مَن عَمِلَهُ فهُو مِثْلي .
به لقمان عليه السلام گفته شد : مگر تو بنده فلان خاندان نيستى ؟ گفت : چرا . گفته شد : پس از چه راه به اين مقام كه مى بينيم رسيدى؟ گفت : با راستگويى و امانتدارى و فرو گذاشتن هر آنچه بيهوده است و فروهشتن چشمانم [از حرام] ، و نگه داشتن زبانم ، و خوردن غذاى حلال و پاكيزه . پس هر كس كمتر از اين باشد، فرو دست من است و هركه بيش از اينها داشته باشد، فراتر از من است و هركه اينها را داشته باشد، همتاى من است .

موانع كسب حكمت

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

 القَلبُ يَتَحمّلُ الحِكمَةَ عند خُلُوِّ البَطْنِ ، القَلبُ يَمُجُّ الحِكمَةَ عند امْتِلاءِ البَطْنِ .
 آن گاه كه شكم خالى باشد، دل حكمت را مى پذيرد ؛ زمانى كه معده پر باشد، دل حكمت را بيرون مى افكند.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

مَن أكَلَ طَعاما للشَّهْوَةِ حَرّمَ اللّه ُ على قَلبِهِ الحِكمَةَ .
هر كس غذايى را براى شهوت [و لذّت و نه سدّ جوع] بخورد، خداوند حكمت را بر دل او حرام گرداند .

امام على عليه السلام :

التُّخمَةُ تُفْسِدُ الحِكمَةَ ، البِطْنَةُ تَحْجُبُ الفِطْنَةَ .
پرخورى، حكمت را تباه مى كند ؛ شكم بارگى، هوش و ذكاوت را مى برد .

امام على عليه السلام :

 لا تَجْتَمِعُ الشَّهوَةُ و الحِكمَةُ .
شهوت و حكمت با هم جمع نمى شوند .

امام صادق عليه السلام :

الغَضَبُ مَمْحَقةٌ لقَلبِ الحكيمِ ، و مَن لم يَمْلِكْ غَضَبَهُ لَم يَمْلِكْ عَقلَهُ
 خشم، دل حكيم را تباه مى كند و كسى كه اختيار خشم خود را نداشته باشد اختيار عقل خويش را ندارد .

امام كاظم عليه السلام :

إنّ الزَّرعَ يَنْبُتُ في السَّهلِ و لا يَنْبُتُ في الصَّفا ، فكذلكَ الحِكمَةُ تَعْمُرُ في قَلبِ المُتواضِعِ، و لا تَعْمُرُ في قَلبِ المُتَكبِّرِ الجبّارِ ؛ لأنَّ اللّه َ جَعلَ التَّواضُعَ آلةَ العَقلِ .
همانا زراعت در دشت مى رويد و بر روى كوه نمى رويد. حكمت نيز چنين است، در دلهاى افتاده آبادان مى شود و در دل خود ستاى گردن فراز پرورش نمى يابد .حديث ؛ زيرا كه خداوند افتادگى را ابزار خِرد قرار داده است .

مسيح عليه السلام :

إنّهُ لَيس على كلِّ حالٍ يَصلُحُ العَسَلُ في الزِّقاقِ، و كذلكَ القُلوبُ لَيس على كلِّ حالٍ تَعْمُرُ الحِكمَةُ فيها ، إنّ الزِّقَّ ما لَم يَنْخَرِقْ أو يَقْحَلْ أو يَتْفَلْ فسَوفَ يكونُ للعَسلِ وِعاءً ، و كذلكَ القُلوبُ ما لَم تَخْرِقْها الشَّهَواتُ و يُدَنِّسْها الطّمَعُ و يُقسِها النَّعيمُ فسوفَ تكونُ أوْعِيَةً للحِكمَةِ
هر خيكى، مناسب عسل نيست و همچنين است دلها، هر دلى كه حكمت پرور نمى باشد . خيك، تا زمانى كه پاره نشده و نخشكيده و نپوسيده، مى تواند ظرفِ عسل باشد . همچنين است دلها، تا زمانى كه شهوتها آنها را ندريده و طمع آلوده شان نكرده و خوشى و نعمت آنها را سخت نكرده است، ظرف حكمت مى توانند بود .

امام هادى عليه السلام :

الحِكمَـةُ لا تَنْجَـعُ في الطِّباعِ الفاسِدَةِ .
حكمت در جانهاى فاسد مؤثر نمى افتد .

كسى كه از حكمت بهره اى نمى برد

امام على عليه السلام :

غَيرُ مُنْتَفِعٍ بالحِكمَةِ عَقلٌ مَعلولٌ بالغَضَبِ و الشَّهْوَةِ .
انديشه اى كه مريضِ خشم و شهوت است، از حكمت بهره اى نبرد.

امام على عليه السلام :

غَيرُ مُنْتَفِعٍ بالعِظاتِ قَلبٌ مُتَعلِّقٌ بالشَّهَواتِ .
 دلِ در بند شهوات، از پند و اندرزها سودى بر نمى گيرد .

آثار حكمت

امام على عليه السلام :

 كُلَّما قَوِيَتِ الحِكمَةُ ضَعُفَتِ الشَّهْوَةُ .
هر چه حكمت نيرومندتر شود، شهوت و خواهشهاى نفسانى ناتوانتر مى شود .

امام على عليه السلام :

مَن ثَبتَتْ لَهُ الحِكمَةُ عَرَفَ العِبرَةَ .
هر كه حكمت در دلش جاى گيرد، عبرت شناس شود .

امام على عليه السلام :

كيفَ يَصْبِرُ على مُبايَنَةِ الأضْدادِ مَن لَم تُعِنْهُ الحِكمَةُ ؟!
كسى كه حكمت ياريش نرساند چگونه تواند بر مخالفت دشمنان شكيبايى ورزد؟!

امام صادق عليه السلام :

كَثرةُ النَّظَرِ في الحِكمَةِ تَلْقَحُ العَقلَ .
انديشيدن زياد در حكمت، خرد را بارور مى سازد .

مراقبت از حكمت

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

واضِعُ العِلمِ عندَ غَيرِ أهلِهِ كمُقَلِّدِ الخَنازِيرِ الجَوهَرَ و اللُّؤْلُؤَ و الذَّهبَ .
كسى كه دانش را به نااهلان سپارد، چونان كسى است كه گوهر و مرواريد و طلا را به گردن خوكان بياويزد .

امام على عليه السلام :

 إنّ الحُكَماءَ ضَيَّعوا الحِكمَةَ لَمّا وَضَعوها عِند غَيرِ أهْلِها .
حكيمان آن گاه حكمت را تباه كردند كه آن را در اختيار نااهلان گذاشتند .

امام كاظم عليه السلام :

 لا تَمْنَحوا الجُهّالَ الحِكمَةَ فتَظْلِموها ، و لا تَمْنَعوها أهْلَها فتَظْلِموهُم .
حكمت را در اختيار نادانان مگذاريد كه در غير اين صورت به آن ستم كرده ايد ، و آن را از اهلش دريغ نكنيد كه در غير اين صورت به آنان ستم روا داشته ايد .

حكمتهاى تازه و دلنشين

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إنّ هذهِ القُلوبَ تَمَلُّ كَما تَمَلُّ الأبْدانُ ، فأهْدُوا إلَيها طَرائفَ الحِكَمِ .
اين دلها نيز، همچون بدنها ، خسته مى شوند ؛ پس [براى زدودن خستگى آنها] سخنان دلنشين حكيمانه را به آنها پيشكش كنيد .

امام على عليه السلام :

 كُلُّ شَيءٍ يُمِلُّ ما خَلا طَرائِفَ الحِكَمِ .
هر چيزى ملال آور مى شود، جز سخنان دلنشين حكيمانه .

میزان الحکمه،جلد سوم.

برای مشاهده گزیده ای از احادیث و روایات با موضوع حکمت در قاب تصویری به (مجموعه حدیث تصویری حکمت) مراجعه کنید.