بهتان و اقسام آن

و آنان كه مردان و زنان با ايمان را به سبب كارى كه انجام نداده اند، مى آزارند، بار بهتان و گناه آشكارى را به دوش كشيده اند.

 

يكى از رفتارهاى زشت و ناپسند كه گاه شاخه اى از غيبت به شمار مى رود، ((بهتان )) است . بهتان همانند بسيارى از رذايل ديگر اخلاقى ، از آفات و بيمارى هاى فراوان به شمار مى رود كه نابودى انسجام در جوامع بشرى را در پى دارد.

زشتى اين رفتار تا آن جا است كه از ناپسندترين بيمارى هاى زبان شمرده مى شود؛ بدين جهت در اين فصل به بيان حقيقت و ابعاد گوناگون آن پرداخته مى شود تا بتوان در ترك آن كوشيد.

((بهتان )) در لغت ، به معناى ((متحير شدن )) يا ((متحير كردن )) است و نزد عرف ، در معناى ((دروغ بستن به افراد به گونه اى كه مايه تحير شود)) به كار مى رود.

گاه سه كلمه ((بهتان )) ((تهمت )) و ((افترا)) در يك معنا به كار مى روند؛ در حالى كه اين سه ، هم از نظر لغوى و هم از لحاظ اصطلاحى با هم تفاوت دارند. بهتان ، دروغ بستن ؛ افترا دروغ بافتن ؛ و تهمت ، اظهار بدگمانى است .

حقيقت بهتان در علم اخلاق

بهتان نزد دانشمندان اخلاق نسبت دادن رفتار يا گفتار يا حالتى زشت و ناپسند به كسى است كه از آن زشتى ، پاك و منزه است .

روايات بسيارى وجود دارد كه به بيان حقيقت اين رفتار زشت پرداخته است .

ابوذر غفارى (ره ) مى گويد: از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) پرسيدم :

ما الغيبه ؟ قال : ذكرك اخاك بما يكره قلت : يا رسول الله ! فان كان فيه الذى يذكر به ؟ قال : اعلم ، انك اذا ذكرته بما هو فيه فقدا غتبته و اذا ذكرته بما ليس فيه فقد بهته 

غيبت چيست ؟ فرمود: اين كه برادر دينى ات را به چيزى كه موجب ناخشنودى او است يادآور شوى . عرض كردم : اى رسول خدا! اگر نقصى كه يادآور شديم ، در او باشد چه ؟ پيامبر فرمود: اگر نقصى را كه در او وجود دارد، بازگويى ، غيبت كرده اى و اگر نقصى را كه در او نيست ، يادآور شوى ، ((بهتان )) زده اى .

امام صادق (عليه السلام ) نيز مى فرمايد:

ان من الغيبه ان تقول فى اخيك ما ستره الله عليه و ان من البهتان ان تقول فى اخيك ما ليس فيه 

همانا ((غيبت )) اين است كه چيزى را درباره برادر (مؤ من ) خود، عيبى را كه در او نيست ، بگويى .

امام موسى بن جعفر (عليه السلام ) نيز سخنى با همين مضمون دارد:

و من ذكره من خلفه بما هو فيه مما لا يعرفه الناس اغتابه و من ذكره بما ليس فيه فقد بهته 

شخصى كه پشت سر كسى آن چه را كه در او هست و مردم نمى دانند، يادآور شود، غيبت كرده و كسى كه آن چه را در او نيست ، يادآور شود، ((بهتان )) زده است .

در قرآن كريم آمده است :

و من يكسب خطيئه او اثما ثم يرم به بريئا فقد احتمل بهتانا و اثما مبينا

كسى كه ((خطا)) يا ((گناهى )) را مرتكب شود؛ سپس بى گناهى را متهم سازد، بار ((بهتان )) و گناه آشكارى را بر دوش گرفته است .

بهتان بر دو قسم است

1 - گاه در غياب كسى به او دروغى مى بندند و رفتار ناپسندى را كه مرتكب نشده است ، به او نسبت مى دهند. در اين قسم از بهتان ، دو گناه بزرگ نهفته است : يكى دروغ و ديگرى غيبت ؛ زيرا مطلب نسبت داده شده غير واقعى است و در غياب شخص هم ابراز شده است 

2 - گاه رفتار يا صفتى از صفات زشت نفسانى را كه در شخص وجود ندارد، پيش رويش به او نسبت مى دهند كه در اين قسم از بهتان فقط گناه دروغ نهفته است ؛ ولى از نظر درجات دروغ ، شديدترين نوع دروغ به شمار مى رود.

گاه بهتان زننده ، آن چه را به دروغ نسبت داده ، خود مرتكب نشده است ؛ اما گاهى رفتار ناشايستى را كه از خودش سر زده ، به ديگرى نسبت مى دهد كه اين زشت ترين و ناپسندترين نوع بهتان به شمار مى رود. خداوند متعالى همان طور كه گذشت ، در قرآن كريم به همين قسم اشاره دارد؛ آن جا كه مى فرمايد:

و من يكسب خطيئه او اثما ثم يرم به بريئا فقد احتمل بهتانا و اثما مبينا

كسى كه ((خطا)) يا ((گناهى )) مرتكب شود، سپس بى گناهى را متهم سازد، بار ((بهتان )) و گناه آشكارى را بر دوش گرفته است .

بهتان نيز مانند رفتارهاى زشت ديگر، گاه به صورت رفتارى اتفاقى و ناپايدار از انسان سر مى زند كه با هوشيارى اندك مى توان به رفع آن پرداخت و به آسانى از تكرار آن جلوگيرى كرد؛ اما اين رفتار بر اثر غفلت ، تكرار شده ، به صورت عادت و رفتارى ريشه دار در مى آيد تا آن جا كه مايه خشنودى بهتان زننده و وسيله اى براى خارج كردن رقيبان از صحنه هاى اجتماعى مى شود، و به صورت ابزارى تبليغاتى مورد بهره بردارى قرار مى گيرد. اين جا است كه شخص از ولايت الاهى خارج ، و در ولايت و سرپرستى ابليس ‍ داخل مى شود؛ همان گونه كه امام صادق (عليه السلام ) فرمود:

من روى على مؤ من روايه يريد بها شينه و هدم مروءته ليسقط من اعين الناس اخرجه الله من ولايته الى ولايه اليشطان فلا يقبله الشيطان 

هر كس بر ضد مؤ منى سخنى نقل كند و قصدش از آن ، زشت كردن چهره او و از بين بردن وجهه [اجتماعى ]اش باشد و بخواهد او را از چشم مردم بيندازد، خداوند او را از ولايت خويش خارج مى كند، و تحت سرپرستى شيطان قرار مى دهد، و شيطان هم او را نمى پذيرد.

بهتان هم مانند بيش تر آفات زبان ، از جمله رفتارهاى مورد نهى شريعت بوده ، حرام است و عامل آن به مجازات و كيفر الاهى گرفتار خواهد شد.

خداوند بزرگ در آيه اى كه گذشت ، بهتان را گناهى آشكار معرفى كرده است در روايات گوناگون نيز به بهتان زننده ، وعيد آتش داده شده است . بر اساس نقل حضرت رضا (عليه السلام ) پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:

من بهت مؤ منا او مؤ منه او قال فيه ما ليس فيه اقامه الله يوم القيامه على تل من نار حتى يخرج مما قال فيه 

هر كس به مرد يا زن با ايمانى بهتان زند يا چيزى را به او نسبت دهد كه در او نيست ، خداوند او را در روز قيامت بر تلى از آتش به پا مى دارد تا از آن چه گفته ، خارج شود.

حضرت در گفتارى طولانى كه به بيان نشانه هاى شخص فاسق پرداخته ، بهتان را يكى از آن ها معرفى مى كند:

و اما علامه الفاسق فاربعه اللهو و اللغو و العدوان و البهتان 

...و اما نشانه فاسق چهار چيز است : ... و چهارم : بهتان .

حضرت صادق (عليه السلام ) در دعايى طولانى كه آن را در آغاز ماه مبارك رمضان مى خواند، از گناهان بزرگ آمرزش مى طلبيد و در شمار آنها از بهتان نام مى برداز سوى ديگر، بهتان خود نوعى دروغ به شمار مى رود؛ زيرا در آن نسبتى دروغين به ديگرى داده مى شود. همه اين موارد دليل آن است كه بهتان حرام بوده ، افزون بر اين ، از گناهان بزرگ به شمار مى رود؛ از اين رو امام صادق (عليه السلام ) در وصيتى كه به اصحاب خويش فرمود، ايشان را از دروغ و بهتان باز داشت :

و بپرهيزيد از اين كه زبانهايتان را به گفتار دروغ و بهتان تيز كنيد.

1 - دشمنى

گاه انسان براى فرو نشاندن آتش دشمنى و كينه خويش ، به ديگرى دروغ بسته ، نسبت هاى ناپسند مى دهد.

2 - حسد

گاهى انسان به رتبه ، شان و كمالات ديگرى حسادت كرده ، براى از بين بردن وجهه اش به او بهتان مى زند.

3 - ترس و فرار از مجازات

گاه انسان از ترس مجازات خطايى كه مرتكب شده يا بر طرف كردن نسبت ناروايى كه ممكن است به او داده شود، به ديگرى بهتان زده ، دروغ مى بندد.

شجره خبيثه اين رذايل در مساءله بهتان ، ميوه اى به مراتب تلخ ‌تر از غيبت مى دهد؛ چرا كه در غيبت ، عيب و نقص واقعى و موجود در شخص ، به او نسبت داده مى شود؛ در حالى كه در بهتان ، آن چه را در او نيست ، به او مى بندند.

بهتان ، آثار و عواقب زشت و شومى را هم در دنيا و هم در سراى آخرت به بار مى آورد كه دامن گير بهتان زننده مى شود.

الف - پيامدهاى زشت بهتان در دنيا

آثار و عواقب زشت بهتان در دنيا، هم فرد و هم اجتماع را در بر مى گيرد.

كسى كه به ديگرى بهتان مى زند، از مكر الاهى مصون و سالم مى ماند و سرانجام رسوا مى شود؛ چرا كه خداوند آبروى مؤ من را حفظ مى كند و او را از آسيب بهتان ديگران مى رهاند. در روايات هم آمده است : خداوند، كسى را كه به دنبال عيب هاى مسلمانان باشد حتى در داخل خانه اش رسوا مى كند

اين فرد در اجتماع نيز به سرعت شناسايى ، و از ارزش و اعتبارش كاسته مى شود.

بهتان بذر دشمنى را در جامعه بشرى پاشيده ، دوستى ها را به دشمنى تبديل مى كند. بهتان ، حس اعتمادى را كه محور تشكيل دهنده واحدهاى كوچك و بزرگ اجتماعى است  از بين مى برد و مايه متلاشى شدن آن ها مى شود. اين صفت ناپسند مى تواند همه روابط را تحت تاءثير قرار دهد. ازدواج ها را تبديل به طلاق ، روابط پدر و فرزند را تيره ، و در موارد حاد و شديد، موجب وقوع جناياتى چون قتل شود.

ب - پيامدهاى آخرتى بهتان

در مورد آثار بهتان در سراى آخرت ، روايات بسيارى وجود دارد كه از جمله مى توان به آن چه حضرت رضا (عليه السلام ) از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل فرموده است اشاره كرد:

من بهت مؤ منا او مؤ منه او قال فيه ما ليس فيه اقامه الله يوم القيامه على تل من نار حتى يخرج مما قال فيه 

هر كس به مرد يا زن با ايمانى بهتان زند يا چيزى را به او نسبت دهد كه در او نيست ، خداوند او را روز قيامت بر تلى از آتش به پا مى دارد تا از آن چه [درباره برادر يا خواهر مؤ منش ] گفته است خارج شود.

امام صادق (عليه السلام ) نيز در اين زمينه مى فرمايد:

البهتان على البرى اثقل من الجبال الراسيات.

بهتان زدن به شخصى كه از آن [بهتان ] برى است ، از كوه هاى محكم و استوار هم سنگين تر است .

با توجه به اين روايت ، بهتان و تهمت براى شخصى كه از آن برى است ، بسيار سنگين است ؛ اما براى كسى كه بهتان زده ، عذاب و گناهى سنگين تر است ؛ ولى او اين سنگينى را احساس نمى كند.

من بهت مؤ منا او مؤ منه بما ليس فيه بعثه الله فى طينه خبال حتى يخرج مما قال.

كسى كه به برادر يا خواهر مؤ منش به چيزى كه در او نيست ، بهتان زند، خداوند روز قيامت او را در گلى كه آب آن چرك است ، محشور مى كند تا از چيزى كه گفته است ، خارج شود [و از عهده اش بيرون بيايد.]

از حضرت پرسيده شد: گل خبال يعنى چه ؟ فرمود:

چركى است كه در قيامت از عورت زناكاران خارج مى شود.

انديشه در پيامدهاى شوم بهتان ، و ياد آورى مستمر آن ها، نقش مهمى در باز داشتن انسان از اين رفتار ناپسند دارد كه سرانجام ريشه كن شدن اين آفت از درون نفس انسانى را در پى خواهد داشت .

شخص مبتلا به بهتان بايد در صدد تقويت نيروى تقوا و بازدارندگى در خويش باشد؛ از اين رو به ذكر هميشگى عواقب بيمارى خويش نيازمند است . دقت و تفكر در احاديثى كه به بيان اهميت فراوان آبروى افراد با ايمان پرداخته است نيز مايه تقويت نيروى تقوا در او شده ، وى را از ريختن آبروى ديگران باز مى دارد.

از حضرت صادق (عليه السلام ) نقل شده است :

المؤ من اعظم حرمه من الكعبه 

حرمت مؤ من از كعبه عظيم تر است ؛

البته درمان حتمى و قطعى تمام بيمارى هاى رفتارى انسان به برطرف كردن ريشه هاى درونى آن ها بستگى دارد؛ از اين رو بايد در ابتدا بيمارى بهتان را ريشه يابى كرد و پس از يافتن آن ، به از بين بردنش پرداخت . اگر حسد سرچشمه اين رفتار ناشايست است ، بايد به نابود كردن آن پرداخت و اگر رذيله اى ديگر، ريشه اين بيمارى است ، بايد در زوال آن كوشيد.