امتحان الهی و صبر بر آن

 

«وَلَنَبْلُوَنَّکُم بِشَی ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجوُعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْاَمْوالِ وَ الْاَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصّابِرینْ» (بقره، 155) یعنی: و البته شما را به چیزی از ترس و گرسنگی و کاهش اموال و جان ها و میوه ها می آزماییم و شکیبایان را مژده بده.

* پس از آنکه خدای تعالی خبر داد از کامل شدن نعمت ها که آن مایه شکر است، خبر داد که قیام به انجام دادن شریعت، جز به تحمل محنت ها ممکن نباشد؛ پس ناچار در آن به شکیبایی فرمود. هم چنین نخست انعام کرد، پس به شکرگزاری فرمان داد، پس از آنْ آزمود و به شکیبایی فرمود تا آدمی به درجه شاکران و صابران، یکجا دست یابد و ایمانش کامل گردد.

* اینکه آدمی نفس خود را بر شکیبایی عادت دهد باعث می شود که زمانی که به سختی افتد، این امرْ او را از جَزَع و بی تابی دور سازد و پس از ورود نیز آن را آسان تر کند. آدمی چون بداند که این محنت ها به او خواهد رسید، ترسش شدت یابد و این ترس، ثواب بیشتری برای وی آورَد. همچنین اخلاص انسان در حالت بلا و رجوع او به درگاه خدای تعالی در این حال بیشتر باشد از زمانی که دنیا روی به وی آورده باشد.

* اما نقصِ نفسْ با مرگ برخی از برادران و خویشاوندان باشد؛ نقص ثمرات به خشکسالی باشد و یا به ترک کردن عمارتِ زمین به سبب جهاد با دشمنان. هم چنین گویند منظور از خوف، خوفِ خداست و جوع و گرسنگی، روزه ماه رمضان است، و نقص از اموال، پرداخت زکات و صدقه است، و اَنفُس، مرادْ بیماری هاست و مراد از ثمراتْ مُردن فرزندان است.

* * * 

* صبر بر این امور هر گاه از سوی خدای تعالی باشد واجب است؛ زیرا او می داند که همه اینها عدل و حکم است. و اما کسی که در ایمانْ محقِّق نیست و آنچه از سوی ظالمان می آید، صبر بر آن واجب نیست.

* خدای تعالی صابران را به اوصافی یاد کرده و پس از ذکر صبر، بسیاری از خیرات را به آن نسبت داده است. همچنین هیچ طاعت نیست مگر اینکه پاداش آن مقدَّر باشد مگر صبر. و برای اینکه روزه از جمله صبر است خداوند تعالی می گوید: روزه از آن من است و من بدان پاداش دهم. و نیز صابران را وعده داد به اینکه او با ایشان است و نصرت را بر صبر معلق گردانید و برای صابران اموری را جمع کرد که برای جز ایشان جمع نکرده است.

* * * 

* پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده که: صبر نیمی از ایمان است و تقریر آن چنین است که ایمان تمام نباشد مگر پس از ترک آنچه از گفتارها و کردارها و پندارها [که] سزاوار نباشد، و به حاصل آمدنِ آنچه سزاوار باشد. پس استمرار بر ترک آنچه سزاوار نیست صبر است، و آن نصف دوم است. پس بر مقتضای این کلامْ واجب می کند که همه ایمان صبر باشد؛ جز اینکه ترک آنچه سزاوار نیست و فعل آنچه سزاوار است، مطایق شهوت است و در آن به صبرْ نیازی نیست و هرگاه مخالف شهوت باشد در آن حال به صبر نیاز باشد، پس ناچار صبر را نیمی از ایمان قرار داد.

*باید توجه داشت که این محنت ها لازم نیست که عقوبت باشند، زیرا خدای تعالی آن را به مؤمنانِ به رسول صلی الله علیه و آله و صحابه او وعده داده است. هم چنین این محنت ها چون با صبر همراه شوند، در دین باعث به دست آمدن درجات عالیه می شود.

«اَلّذینَ اِذا اَصبتَهْمُ مُصِیبَةٌ قالوا اِنّا لِلّه وَ اِنّا اِلَیهِ راجِعونَ» (بقره، 156)

یعنی: آن کسانی که چون مصیبتی به ایشان در رسد گویند بی شک ما از خداییم و همانا به سوی او باز می گردیم.

در این آیه، چند مسأله هست:

اول: این است که «اِنّا لِلّه» اقرار از سوی ماست به اینکه ملک از آن خداست و «انّا اِلَیهِ راجِعون» اقراری بر نفسَ های ماست به هلاک شدن. و باید دانست که رجوع به سوی او عبارت از انتقال به مکان یا جهتی نیست، زیرا این امر، بر خدای تعالی محال است، [چرا که حق سبحانه به مکان تعلق ندارد] بلکه مراد از آن این است که بنده به جایگاهی می رود که در آنجا کسی جز او، مالک حُکم نیست، و اینْ دار آخرت است. زیرا در آن زمان، کسی برای ایشان مالک نفع و ضرری نباشد. و مادام که در دنیا هستند، نفع و ضرر ایشان را به حسب ظاهرْ خداوند مالک گردد، پس خدای تعالی این را رجوع به سوی خود قرار می دهد.

دوم: این است که این آیه دلالت دارد که این قول، اقرار به بعث و قیامت است و اعتراف به اینکه خدای تعالی به زودی صابران را به اندازه استحقاقشان جزا می دهد و نزد او پاداش نیکوکاران ضایع نمی ماند.

سوم: اینکه گفتن «اِنّا لِلّه» دلالت بر راضی بودن او به همه آنچه اکنون از انواع بلا بر وی نازل می کند است، و اینکه می گوید «و اِنّا اِلَیهِ راجِعونَ» دلالَت بر خشنودی کنونی وی است بر آنچه که پس از این بر وی نازل خواهد ساخت از ثواب دادن او بر آنچه در آن بوده و نیز از واگذاری امر به او بر آنچه بر وی نازل می کند و انتقام کشیدن از کسی که بر او ستم کرده اند، و در این صورت، نفسِ او راضی است به آنچه خدا به وی از پاداشِ آخرت وعده داده است.

چهارم: اخباری است که در این باب رسیده از جمله:

* رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده: کسی که در مصیبتی، این آیه را بخواند و «انا لِلّه و اِنّا اِلَیه راجعون» بگوید خداوندْ مصیبتِ او را جبران می کند و عاقبت وی را نیکو می گرداند و برای او، جانشین صالحی که به آن راضی می شود، قرار می دهد.

* از ابن عباس نقل است که گفت: خدای تعالی خبر داد که مؤمن چون به امر خدای تعالی تسلیم گشت و در مصیبت خود رجوع و استرجاع کرد، خدای تعالی او را سه خصلت می نویسد: نماز از خدا، رحمت، و یافتنِ راه هدایت.

 

منبع: امام فخر رازی ، گنجینه-بهمن 1383، شماره 47 - صفحه 11