آشنائی با مسجد کوفه

 

در گوشه و کنار سرزمینهای اسلامی مکانهایی وجود دارند که منتظران یار در آنها گرد می آیند و به یاد عزیز سفر کرده خود نجواهای عاشقانه سر می دهند . این مکانها که هر کدام به نوعی یادگار حضرت موعود هستند برای همه شیعیان مقدس است و بزرگداشت آنها وظیفه ای همگانی به شمار می آید . 

برای آشنایی بیشتر شما عزیزان با مساجد، مقامها و اماکن خاصی که یادآور آن امام منتظر هستند، بر آن شدیم که در هر شماره به اجمال یکی از این مکانها را معرفی کنیم . باشد که مورد قبول حضرت موعود واقع شود . 

یکی دیگر از مساجد معروف و مهمی که همواره مورد توجه مسلمانان بوده مسجد شریف کوفه است . این مسجد از جهات مختلفی حائز اهمیت است که به برخی از آنها در بخشهای بعدی اشاره خواهد شد اما آنچه که سبب توجه بیشتر شیعیان به این مکان مقدس شده است; عنایت خاصی است که حضرت مهدی (ع) به این مسجد دارند . در بخش حکایات بیان خواهد شد که بسیاری از سعادتمندان در این مکان پر برکت توفیق زیارت امام (ع) را پیدا کرده اند . افزون بر این براساس روایات زیادی از جمله روایات معروف «مفضل » ، بعد از ظهور آن حضرت، کوفه مرکز حکومت و مسجد جامع آن، مرکز قضاوت و اجرای عدالت خواهد شد . 

در روایتی که مفضل از امام صادق (ع) نقل می کند، درباره جایگاه مسجد کوفه در عصر ظهور چنین آمده است: 

قلت: یا سیدی فاین تکون دارالمهدی و مجتمع المؤمنین؟ قال (ع) : دار ملکه الکوفة و مجلس حکمه جامعها . . . (1) . 

[به امام صادق (ع)] عرض کردم: سرور من! محل استقرار حضرت مهدی (ع) و مکان تجمع مؤمنان پس از ظهور کجا خواهد بود؟ حضرت در جواب فرمودند: پایتخت آن حضرت کوفه و مرکز قضاوتشان مسجد جامع خواهد بود . . . 

برطبق روایتی دیگر از علی (ع)، امام زمان (ع) در مسجد کوفه نماز را اقامه می کنند: 

عن ابن نباتة قال: بینا نحن ذات یوم حول امیرالمؤمنین (ع) فی مسجد الکوفه اذ قال: یا اهل الکوفه . . . ان مسجدکم هذا احد اربع المساجد التی اخترها الله عزوجل لاهلها . . . ولیاتین علیه زمان یکون مصلی المهدی من ولدی و مصلی کل مؤمن . . . (2) . 

ابن نباته می گوید روزی در مسجد کوفه گرد حضرت امیرالمؤمنین (ع) جمع شده بودیم که آن حضرت فرمودند: ای اهل کوفه! این مسجد شما یکی از آن چهار مسجد است که خداوند تبارک و تعالی آن را برای اهلش اختیار نموده است . . . زمانی پیش می آید که این مسجد محل اقامه نماز فرزندم مهدی (ع) و همه مؤمنان خواهد شد . 

این روایت را روایت دیگری از امام باقر (ع) تکمیل می کند . براساس روایت نقل شده از آن حضرت وقتی امام مهدی (ع) وارد کوفه می شوند با استقبال گرم مردم روبرو می گردند; همه به حکم حضرت گردن می نهند و آنگاه حضرت وارد مسجد شده برای مردم خطبه می خوانند و نقل است که تجمع مردم به قدری زیاد خواهد بود که وقتی از شوق دیدار امامشان بی اختیار گریه می کنند سخنان حضرت به گوش کسانی که دورتر از منبر هستند نخواهد رسید، لذا در هفته دوم بعد از ورود امام (ع) به کوفه، مردم خطاب به حضرت مهدی (ع) می گویند: 

ای پسر رسول خدا! نماز در پشت سر شما خواندن همانند نماز خواندن در پشت سر رسول خدا (ص) است در حالی که این مسجد گنجایش این همه جمعیت ندارد . 

منظور مردم آن است که حضرت تدبیری بیندیشند تا همه مردم توفیق حضور در نماز جماعت و جمعه را داشته باشند . 

امام (ع) در پاسخ می فرمایند: مسجدی برای شما خواهم ساخت که گنجایش همه مردم را داشته باشد . در ادامه روایت آمده است: 

فیخط مسجدا له الف باب یسع الناس علیه اصیص (3) . 

طرح مسجد بزرگی را که دارای هزار در است و همه مردم را در خود جای می دهد ارائه می دهند . 

نکته دیگری که در مورد مسجد کوفه در روایات به چشم می خورد این است که آن حضرت مسجد کوفه را برای اصلاح قبله آن بازسازی خواهند کرد . علی (ع) در این زمینه می فرمایند: 

کانی انظر الی شیعتنا بمسجد الکوفه و قد ضربوا الفساطیط یعلمون الناس القرآن کما انزل اما ان قائمنا اذا قام کسره و سوی قبلته . (4) 

گوئی هم اکنون به شیعیان در مسجد کوفه می نگرم که خیمه ها برپا کرده اند و قرآن را آن گونه که نازل شده است برای مردم آموزش می دهند . قائم ما چون قیام کند آن مسجد را خراب و قبله آن را اصلاح خواهند نمود . 

به نوشته کتابهای تاریخ، وقتی شهر کوفه اولین بار در سال 17 ق . به دستور عمربن خطاب و توسط سعد بن وقاص، فرمانده لشکر اسلام، به عنوان اردوگاه سربازان اسلام بنا گشت; سعد وقاص در مرکز این پایگاه نظامی در فضایی کوچک به شکل چهارگوش مسجدی بدون سقف را از چوب و نی تاسیس کرد که البته بعدها برای در امان ماندن آن از خطر آتش سوزی اطراف آن را با دیوارهای گلی محصور کردند و سالها بعد همین مسجد را زیاد بن ابی سفیان حاکم معاویه به سبک ساختمان سازی مرسوم در بین ساسانیان تجدید بنا کرد . . . (5) ولی از مضمون روایات چنین برمی آید که سابقه این مسجد بسیار قدیمی تر از آن است که در اسناد تاریخی ذکر شده است . به عنوان مثال از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که آن حضرت فرمودند شبی که مرا سیر دادند تا مسجد اقصی (در جریان معراج) از مسجد کوفه گذشتیم; سوار براق بودم به محلی رسیدیم که جبرئیل گفت: یا محمد در اینجا پیاده شو و نماز بخوان! وقتی در آنجا نماز به جای آوردم از جبرئیل پرسیدم: اینجا کجاست؟ جبرئیل گفت: اینجا کوفان (کوفه) است و این محل هم مسجد آنجاست . من تا کنون بیست مرتبه دیده ام که اینجا خراب شده و دوباره تجدید بنا گشته است و فاصله بین هر خرابی و آبادی آن پانصد سال بوده است . (6) 

بنابر مضمون روایتی دیگر، روزی امام صادق (ع) به نزدیکیهای مسجد کوفه رسیدند و از مرکب خود پیاده شدند; وقتی علت پیاده شدنشان را سؤال کردند آن حضرت فرمودند: 

حد مسجد الکوفه آخر السراجین خطه آدم (ع) و انا اکره ان ادخله راکبا . . . (7) . 

محدوده مسجد کوفه آخر سراجین (نام محلی در نزدیکی مسجد) است که این حد را حضرت آدم (ع) برای مسجد مشخص کرده است و من نمی پسندم که سواره وارد این محدود بشوم . 

در ادامه روایت آمده است که راوی می پرسد: اگر محدوده مسجد کوفه آن است که می فرمایید پس چه چیز باعث تغییر آن شده است؟ حضرت در پاسخ می فرمایند: اول امری که سبب تغییر آن شد توفان نوح بود بعدها هم اصحاب کسری و سپس نعمان بن منذر و بعد هم زیاد بن ابی سفیان تغییراتی در آن ایجاد کردند . 

بر این اساس معلوم می شود که این مسجد شریف از زمان آدم ابوالبشر به عنوان محلی برای عبادت خداوند تبارک و تعالی مطرح بوده است; منتهی در طول تاریخ دستخوش تغییر و تحولاتی شده و در زمانهای مختلف در تجدید بناها حدود محوطه مسجد تغییر پیدا کرده است . «شعبی » می گوید: «مسجد کوفه شش جریب و شش قفیز است » . ولی «زادانفروخ » گفته است: «مساحت مسجد کوفه نه جریب است » . (8) در بعضی از مآخذ وضعیت کنونی مسجد جامع کوفه چنین توصیف می شود: این مسجد تقریبا به شکل مربع است منتهی اضلاع آن با هم تفاوت دارند . اندازه هر یک از اضلاع آن به ترتیب عبارتند از: 110، 116، 109 و 116 متر; مساحت آن را حدود 12750 متر دانسته اند و ارتفاع دیوارهای مسجد 22 متر ذکر شده است . در سمت جنوب غربی آن به فاصله 85 متر، خانه کوچک و محقری وجود دارد و مشهور است که آنجا خانه علی (ع) بوده است که قبر میثم تمار در نزدیک آن خانه قرار دارد . در بین این خانه و مسجد، قصر دارالخلافه واقع شده است که از در ضلع جنوب غربی مسجد می توان به دارالخلافه وارد شد . 

ضمنا قبر مسلم بن عقیل و هانی بن عروه در دو مکان نزدیک به هم، چسبیده به دیوار ضلع شرقی مسجد است که از طریق یک در بزرگ که در دیوار گذاشته شده است می توان به حرم آن دو بزرگوار داخل شد . البته در شمالی هم به این در آرامگاه راه دارد و قبر مختار ثقفی به آرامگاه مسلم بن عقیل نزدیک تر است . در دور تا دور محوطه این مسجد، هفتاد و شش حجره (غرقه) وجود دارد . در مجموع درهای ورود و خروج به مسجد چهارتاست: 

1 . «باب السده » که معروف به باب امیرالمؤمنین (ع) است; 

2 . «باب الکنده » که در طرف غربی مسجد است; 

3 . «باب الانماط » که محاذی قبله است; 

4 . «باب الفیل » یا الثعبان . 

در این مسجد مکانهای مقدس و محرابهای زیادی وجود دارد که هر یک از آنها را مقام می نامند . از جمله آنهاست: 

1 . مقام حضرت ابراهیم خلیل (ع) ; 

2 . مقام حضرت خضر (ع) ; 

3 . مقام حضرت زین العابدین (ع) ; 

4 . مقام نوح یا باب الفرج; 

5 . مقام امیرالمؤمنین (ع) ; 

6 . مقام جبرئیل; 

7 . دکه قضاء (محل قضاوت امیرالمؤمنین (ع)) ; 

8 . دکه حضرت صادق (ع) ; 

9 . محراب امیرالمؤمنین (ع) که محراب حضرت زکریا هم گفته می شود; 

10 . بیت الطشت; 

11 . مقام بیعت النبی (ص) ; 

12 . دکة المعراج (محلی که پیامبر اکرم (ص) در شب معراج در آن مقام نماز به جای آوردند) ; 

و . . . 

برای مسجد کوفه در روایات حضرات معصومین (ع) فضائل زیادی بیان شده است: 

امام باقر (ع) می فرمایند: 

اگر مردم به فضیلتی که مسجد کوفه دارد واقف بودند; از راههای بسیار دور به آنجا سفر می کردند . یک نماز واجب خواندن در آنجا مساوی با به جای آوردن یک حج و یک نماز مستحبی خواندن در آنجا معادل با انجام دادن عمره است (9) . 

علی (ع) نیز در این باره می فرمایند: 

خواندن نماز نافله در این مسجد معادل انجام عمره در کنار پیامبر اکرم (ص) و خواندن نماز واجب در آنجا مساوی انجام دادن ج با رسول اکرم (ص) است . در این مسجد هزار پیغمبر و هزار وصی پیغمبر نماز خوانده اند (10) . 

امام صادق (ع)، به یکی از اصحاب که اهل کوفه بود فرمودند: 

آیا تمام نمازهایت را در مسجد کوفه می خوانی؟ وی عرض کرد: خیر . حضرت فرمودند: من اگر در آنجا حاضر باشم امیدوارم که هیچ نمازی از من در آن مسجد فوت نشود . سپس حضرت اضافه کردند: آیا فضیلت نماز در این مسجد را می دانی؟ راوی می گوید: گفتم: خیر . حضرت فرمودند: هیچ بنده صالح و پیامبری نبوده است مگر آن که در مسجد کوفه نماز خوانده است حتی رسول خدا (ص) وقتی به معراج می رفتند جبرئیل (ع) به ایشان عرض کرد: آیا می دانی حالا در کجا هستی؟ حضرت رسول (ص) فرمودند: خیر . جبرئیل گفت: حالا در مقابل مسجد کوفه قرار گرفته اید . پیامبر (ص) به جبرئیل فرمودند: از خداوند متعال اجازه بخواه تا پائین رفته در آن نماز بخوانیم . وقتی خداوند متعال اجازه دادند; حضرت در آنجا دو رکعت نماز به جای آوردند . سپس امام صادق (ع) فرمودند: یک نماز واجب در آن برابر با هزار نماز و یک نماز نافله در آن مساوی با پانصد نماز در اماکن دیگر است . 

قبله این مسجد، باغی از باغهای بهشت و دست راست و چپ آن نیز از بستانهای بهشت است . در آن مسجد نشستن عبادت محسوب می شود . اگر مردم فضیلت آن را می دانستند هر چند با چهار دست و پا همچون طفل خود را به آنجا می رساندند تا از برکات آن بهره مند شوند (11) . 

محمد بن سنان می گوید: از امام رضا (ع) شنیدم که می فرمودند: 

یک نماز فرادا در مسجد کوفه خواندن با فضیلت تر از هفتاد نمازی است که بطور جماعت در جاهای دیگر خوانده شود (12) . 

همان گونه که پیش از این گفته شد; روایات بسیار زیادی در این باره در کتب روائی وارد شده است که در اینجا به همین مقدار اکتفا می شود اما جهت تکمیل بحث به بعضی از اوصاف و ویژگیهای معنوی مسجد کوفه که در متن روایات مختلف آمده است اشاره می شود: 

1 . . . . مسافر در این مسجد مخیر است که نمازش را تمام و یا به صورت شکسته بخواند . 

2 . اعتکاف در آن مسجد مانند اعتکاف در مسجدالحرام و مسجد مدینه است; یعنی از ثواب و فضیلت بیشتری برخوردار است . 

3 . مسجد کوفه، افضل از مسجد اقصی در بیت المقدس است . 

4 . کشتی نوح از همین مکان حرکت کرده است . 

5 . هیچ گرفتار و محزونی در مسجد کوفه دست به دعا برنداشته مگر آنکه دعایش مستجاب شده است; یعنی خداوند غم و گرفتاری او را برطرف ساخته و حاجتش را برآورده است . 

6 . مسجد کوفه باغی از باغهای بهشت است . 

7 . طرف راست این مسجد مبارک و با برکت تر از طرف چپ آن است . 

8 . عصای موسی (ع)، شجره یقطین و انگشتر سلیمان و . . . در آنجاست . 

9 . در روز قیامت این مسجد برای اهلش شفاعت خواهد کرد . 

10 . حضرت ابراهیم (ع) و حضرت نوح (ع) و حضرت زکریا (ع) . . . در آن نماز خوانده اند . 

11 . امام زمان (ع) پس از ظهور در آن نماز خوانده و آنجا را محل قضاوت و محکمه خود قرار خواهد داد . 

12 . آنجا یکی از چهار مسجد مهم مسلمانان است; یعنی مسجدالحرام و مسجد مدینه و مسجدالاقصی است که مسجد کوفه از مسجدالاقصی با فضیلت تر است . 

در کتابهای دعا و زیارت آداب مسجد کوفه را به دنبال آداب خود شهر کوفه بیان می کنند; چرا که از سرزمین کوفه به عنوان حرم امیرالمؤمنین (ع) یاد شده است و برای ورود به آن، نظیر حرم پیامبراکرم (ص) آدابی مشخص شده است . در هر حال چنین وارد شده است که وقتی به سوی مسجد کوفه عازم شدی در حال رفتن الله اکبر و لااله الاالله و الحمدالله و سبحان الله می گویی آنگاه که به مسجد رسیدی در کنار در معروف به باب الفیل (13) بایست اینگونه سلام بده . السلام علی رسول الله، السلام علی امیرالمؤمنین و رحمة الله و برکاته و منتهی مشاهده و موضع مجلسه و مقام حکمته . . . و انت ولیی و سیدی و وسیلتی فی الدنیا و الآخرة . 

سپس داخل مسجد شو و بگو: الله اکبر (سه مرتبه) هذا مقام العائذ بالله و بمحمد و بولایة امیرالمؤمنین والائمة المهدیین الصادقین . . . وحجة الله علی خلقه . 

آنگاه برو به طرف ستون چهارم نزدیک باب الانماط که روبروی ستون پنجم و به ستون حضرت ابراهیم (ع) معروف است و چهار رکعت نماز بخوان به این ترتیب که دو رکعت آن را با حمد و سوره «قل هوالله » و دو رکعت دیگر را با حمد و سوره قدر (14) . وقتی نماز را به پایان بردی تسبیحات حضرت زهرا (ع) را ذکر و بعد این گونه سلام کن: 

السلام علی عبادالله الصالحین الراشدین، الذین اذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا و جعلهم انبیاء مرسلین و حجة علی الخلق اجمعین و سلام علی المرسلین والحمدالله رب العالمین و لک تقدیر العزیز العلیم . و هفت مرتبه بگو: سلام علی نوح فی العالمین . سپس بگو: نحن علی وصیتک یا ولی المؤمنین التی اوصیت بهاذریتک من المرسلین . . . الحمدالله علی ماهدانا . 

پس از آن به نزدیک «دکة القضا» رفته در آنجا دو رکعت نماز می خوانی در این نماز بعد از حمد در خواندن سوره مختار هستی هر یک از سوره های قرآن را که در آن آیه سجده نیست می توانی بخوانی . بعد از این نماز هم وقتی تسبیحات حضرت زهرا (ع) را ذکر کردی آنگاه چنین بگو: 

یا مالکی و مملکی و متغمدی بالنعم الجسام . . . برحمتک یا ارحم الراحمین . 

با توجه به مفصل بودن اعمال و آداب مسجد کوفه در اینجا به همین مقدار بسنده می کنیم و علاقه مندان را به مفاتیح الجنان و کتابهایی که در زمینه آداب و اعمال عتبات عالیات نوشته شده رجوع می دهیم . 

 

1 . بحارالانوار، ج 53، ص 11 . 

2 . بحارالانوار، ج 97، صص 389 - 390، روایت 14 . 

3 . بحارالانوار، ج 52، ص 330 . 

4 . بحارالانوار، ج 52، ص 364، ح 139 . 

5 . جهت اطلاع بیشتر به تاریخ طبری ج 1، ص 248 و معجم البلدان ج 4، ص 323 به بعد مراجعه شود . 

6 . قال رسول الله (ص) لما اسری لی مررت بموضع مسجد الکوفه . . . من لایحضره الفقیه ج 1، ص 150 ح 18 . 

7 . من لایحضره الفقیه ج 1 ص 149 ح 14 . در نقل دیگری دارد فان هذا الموضع کان مسجد الکوفة الاول الذی خطه آدم و انااکره ان ادخله راکبا . بدرستی که این مکان جز محدوده اولیه مسجد کوفه است که حضرت آدم (ع) آن را مشخص ساختند و من دوست ندارم که در حال سواره بودن وارد آن شوم . بحارالانوار ج 98، ص 6و386، ح 6 . 

8 . لغت نامه دهخدا، ج 5، ص 7359 . 

9 . المزار الکبیر، ص 122 . 

10 . بحارالانوار، ج 97، ص 400، ح 49 . 

11 . بحارالانوار، ج 97، ص 391، ح 16 . 

12 . بحارالانوار، ج 97، ص 39! ، ح 34 . 

13 . چون از علی (ع) روایت شده است فرمودند: ادخل الی جامع الکوفة من الباب الاعظم فانه روضة من ریاض الجنة . من از در بزرگ (باب الفیل) به مسجد کوفه وارد می شوم چون آن در باغی از باغهای بهشت است . بحارالانوار ج 97 ص 409 . 

14 . روایت شده است امام صادق (ع) در زمان حکومت سفاج به مسجد کوفه آمدند و از باب الفیل وارد شدند و در کنار ستون چهارم نماز خواندند و از آن حضرت نقل شده است که فرمودند: این ستون حضرت ابراهیم (ع) است . المزارالکبیر، ص 162 . 

 

سیدصادق سیدنژاد ، موعود-خرداد و تیر 1382، شماره 38 ، صفحه 52