آشنائی با مسجد سهله

در گوشه و کنار سرزمینهای اسلامی، مکانهایی وجود دارند که منتظران یار در آنها گرد می آیند و به یاد عزیز سفر کرده خود نجواهای عاشقانه سر می دهند. این مکانها که هر کدام به نوعی یادگار حضرت موعود هستند برای همه شیعیان مقدس است و بزرگداشت آنها وظیفه ای همگانی به شمار می آید.

برای آشنایی بیشتر شما عزیزان با مساجد، مقامها و اماکن خاصی که یادآور آن امام منتظر هستند، بر آن شدیم که در هر شماره به اجمال یکی از این مکانها را معرفی کنیم. باشد که مورد قبول حضرت موعود واقع شود.

یکی از مشهورترین مساجد اسلامی که در قرن اول هجری توسط قبایل عرب در سمت شمال غربی مسجد جامع کوفه به فاصله حدود دو کیلومتر ساخته شده است؛ مسجد شریف «سهله» است که در منابع تاریخی از آن با نامهایی چون مسجد سهیل، بنی ظفر و عبدالقیس1... یاد شده است.

این مسجد در زمینی خالی از سکنه ساخته شده است که اطراف آن پوشیده از ماسه های قرمز است. شکل هندسی آن تقریبا به صورت مستطیل با طول 140 متر، عرض 125 متر و مساحتی بالغ بر 17500 مترمربع است. ارتفاع دیوارهایی که آن را احاطه کرده حدود 22 متر است که هر یک از اضلاع چهارگانه آن به وسیله برجهای نیم دایره ای از طرف خارج و به فاصله های مساوی تقویت می شوند. در میانه ضلع شرقی دیوار، مناره ای به ارتفاع 30 متر وجود دارد. در اصلی مسجد در میانه ضلع شرقی در مجاورت این مناره قرار دارد.

مجموع فضای مسجد از دو قسمت شبستان و صحن تشکیل شده است. شبستان که در قسمت جنوب به طول 120 متر و عرض 5/5 متر بنا شده است حدود 660 متر مربع مساحت دارد و از طریق ایوانکهایی به عنوان ورودیهای شبستان به صحن مسجد متصل می شود که قدمت تاریخی این ایوانکها به قبل از 750ق. می رسد.

بقیه فضای مسجد به صحن اختصاص دارد. در طول اضلاع شرقی، غربی و شمالی مسجد نیز غرفه هایی ساخته شده است که در یک طرف 36 غرفه، در طرف دیگر 27 و در سمت در ورودی آن 19 غرفه به چشم می خورد.

در بخشهای مختلف صحن مسجد محرابهایی ساخته شده است که به نام پیامبران و ائمه اطهار(ع) نامگذاری شده اند و در اصطلاح آنها را مقام می خوانند. این مقامها عبارتند از:

1. مقام حضرت ابراهیم(ع): این مقام در جهت شمال غربی و بین دیوار غربی و شمالی قرار دارد. در روایتی آمده است این مسجد، خانه حضرت ابراهیم خلیل(ع) بوده است که از آنجا به سمت قوم «عمالقه» رفتند.

2. مقام حضرت یونس(ع): این مقام در جهت جنوب غربی بین دیوار جنوبی و غربی قرار دارد.

3. مقام حضرت ادریس(ع): این مقام در بین دیوار شرقی و شمالی قرار دارد. این مقام را مقام عیسی(ع) هم می نامند. این قسمت از مسجد به «بیت الخضر» هم معروف است.

4. مقام حضرت صالح(ع): این مقام در سمت شرقی بین دیوار جنوبی و شرقی قرار دارد که به مقام صالحین، انبیا و مرسلین معروف است.

5. مقام امام سجاد(ع): این قسمت در میانه مسجد کمی مایل به سمت شرقی قرار دارد.

6. مقام امام صادق(ع): این مقام درست در وسط مسجد است. براساس روایات تاریخی، حضرت امام صادق(ع) مدتی در آنجا اقامت نموده و به عبادت و دعا مشغول بوده اند.

7. مقام امام زمان(ع): این مقام هم در قسمت میانی مسجد، کمی مایل به سمت جنوب، در بین مقامهای امام سجاد(ع) و حضرت یونس(ع) قرار دارد. امروزه ساختمانی به طول 80 متر و عرض 5/5 متر در این محل بنا شده است. حضرت ولی عصر(ع) در این مقام، نماز و دعا و نیایش به جای آورده اند و عالم بزرگوار علامه بحرالعلوم آن حضرت را در این مکان شریف در حال مناجات با پروردگار زیارت کرده اند. گذشته از آن، گزارشهای بسیاری از ملاقات با آن حضرت در این مسجد مبارک در طول تاریخ نقل شده است که این امر سبب اقبال بسیار عاشقان و شیفتگان خالص آن حضرت به این مکان شریف گشته و در نتیجه ساختمان این قسمت، بارها توسط شیعیان مخلص تجدید بنا شده است. برای این مقام زیارتنامه مخصوصی در کتب روایی نقل شده است که به همراه سایر دعاها و عبادات به جای آورده می شود.

در مجموعه روایات با تعابیر مختلفی از جایگاه معنوی و منزلت مسجد سهله یاد شده است. می توان گفت از اخبار چنان معلوم می شود که بعد از مسجد اعظم کوفه مسجدی به فضیلت این مسجد وجود ندارد. در توصیف علل فضیلت آن به نکاتی اشاره شده است که در اینجا بعضی از آنها را یادآور می شویم.

ابوبصیر نقل کرده است که امام صادق(ع) به ایشان فرمودند:

ای ابابصیر! گویی روزی رامی بینم که حضرت مهدی(ع) با خانواده اش در مسجد سهله فرود می آیند. ابوبصیر می گوید: به حضرت صادق(ع) عرض کردم آن مسجد منزل قائم(ع) خواهد بود حضرت فرمودند: آری، این مسجد منزل حضرت ادریس(ع) و حضرت ابراهیم(ع) بوده است و خداوند هیچ پیامبری را به پیامبری مبعوث نکرده است مگر آن که وی در این مسجد نماز گزارده است. مسکن حضرت خضر(ع) در این مسجد است. هر کسی دراین مسجد اقامت داشته باشد مثل آن است که در چادر پیامبر اکرم(ص) اقامت دارد... هر کس در این مکان شریف نماز به جای آورد و به دنبال آن با نیّت خالص دعا کند؛ حاجت او برآورده می شود و اگر کسی از ترس امری به آنجا پناه ببرد خداوند وی را از آن خطر در امان نگه می دارد. ابو بصیر می گوید به امام صادق(ع) عرض کردم: به درستی که این مکان شریف بسیار فضیلت دارد. حضرت فرمودند: آیا باز فضیلتهای آن را بشمارم. عرض کردم: آری. حضرت صادق(ع) فرمودند: مسجد سهله از جمله مکانهایی است که خداوند تبارک و تعالی دوست دارد در آنجا دعا خوانده شود هیچ شب و روزی نیست مگر آن که ملائکه این مسجد را زیارت می کنند و در آنجا به عبادت خدا مشغول می شوند. اگر من در نزدیک این مسجد ساکن بودم همه نمازهایم را در آنجا به جای می آوردم... بعد ابوبصیر می گوید به حضرت صادق(ع) عرض کردم قائم(ع) همیشه آنجا خواهند بود؟ حضرت فرمودند: آری2...

امام سجاد(ع) می فرمایند:

هر کس در مسجد سهله دو رکعت نماز به جای آورد خداوند دو سال بر عمر او می افزاید.3

حضرمی می گوید از امام صادق(ع) سؤال کردم که با فضیلت ترین مکان بعد از حرم خداوند عزّوجلّ کجاست؟ حضرت فرمودند:

کوفه است... که مسجد سهیل در آنجاست؛ مسجدی که خداوند تبارک و تعالی هیچ پیامبری را مبعوث نکرده است مگر این که در آن مسجد نماز به جای آورده است. عدالت الهی از آن مسجد ظاهر خواهد شد و قائم(ع) در آنجا مستقر خواهد شد... آنجا منزل پیامبران و اوصیا و صالحان است.4

باز از امام صادق(ع) روایت شده است که:

هر گرفتاری به مسجد سهله بیاید و بین عشائین دو رکعت نماز به جای آورد و خداوند را بخواند، خداوند گرفتاریش را برطرف می سازد5.

آن حضرت همچنین در اشاره و تأکید به فضیلت بسیار زیاد این مسجد فرموده اند:

اگر عمویم، زید بن علی قبل از قیام و آغاز جنگ در این مکان نماز و دعا به جای می آورد اجل او یک سال به تأخیر می افتاد6.

باز در این باره «طیالسی» از «علا» نقل کرده است که:

روزی خدمت امام صادق(ع) شرفیاب شدم آن حضرت به من فرمودند: آیا در مسجدی که در کوفه هست و شما آن را مسجد سهله می نامید و ما آن را مسجد «شهری» می خوانیم نماز به جای می آوری؟ عرض کردم: البته که در آنجا نماز می خوانم. سپس حضرت فرمودند: به آن مسجد حتما برو هیچ گرفتاری و صاحب حاجتی به آنجا نمی رود مگر این که خداوند گرفتاری و حاجت او را برطرف می سازد7...

بشّار مکاری نیز می گوید:

در کوفه به خدمت امام صادق(ع) مشرف شدم، حضرت را در حالی که مشغول خوردن خرمای طبرزد بود ملاقات کردم. امام(ع) به من فرمودند: ای بشّار! نزدیک بیا و از این خرماها میل کن. عرض کردم: گوارای وجودتان، من وقتی می آمدم با صحنه ای برخورد کردم که قلب مرا به درد آورد؛ لذا میل به خوردن چیزی ندارم. حضرت اصرار کردند و قسم دادند تا از خرماها بخورم لذا من هم مشغول خوردن شدم. بعد از من پرسیدند: مگر در راه چه دیدی که ناراحت شدی؟ عرض کردم: وقتی می آمدم تعدادی از سربازان سلطان را دیدم که زنی را کشان کشان در حالی که بر سر و صورت او می زدند به طرف زندان می بردند و او هم کمک می خواست ولی کسی به داد او نرسید. حضرت فرمودند: چرا آن زن را می زدند؟ عرض کردم: از مردم شنیدم که آن زن گفته بود: «یا فاطمه! خداوند لعنت کند بر کسانی که به تو ظلم کردند».

بشار می گوید: وقتی حضرت این سخن را شنیدند دست از خوردن کشیدند و شروع به گریه کردند و آنقدر گریستند که محاسن مبارکشان و حتی دستمالی که در دست داشتند خیس شده بود.

سپس به من فرمودند: ای بشار! آماده شو تا به مسجد سهله برویم و در آنجا دعا کنیم که خداوند آن زن را از دست آنها نجات دهد. وقتی ما عازم مسجد سهله شدیم بعضی از شیعیان هم به دارالخلافه رفتند تا ببینند سرنوشت آن زن چه می شود. ما که به مسجد رسیدیم هر کداممان در گوشه ای مشغول خواندن دو رکعت نماز شدیم. بعد از نماز امام صادق(ع) دستهای خود را بلند کردند و این دعا را خواندند: «أنت اللّه لا إله إلاّ أنت مبدی ء الخلق و معیدهم، و أنت اللّه لا إله إلاّ أنت خالق الخلق و رازقهم، و أنت اللّه لا إله إلاّ أنت القابض الباسط، و أنت اللّه لا إله إلاّ أنت مدبّر الامور و باعث من فی القبورأنت وارث الأرض و من علیها، أسالک باسمک المخزون المکنون الحیّ القیوم، و أنت اللّه لا اله الاّ انت عالم السّرّ واخفی أسالک باسمک الذی إذا دعیت به أجبت و إذا سئلت به أعطیت و أسالک بحقّ محمّد و أهل بیته و بحقّهم الذی أوحبته علی نفسک أن تصلّی علی محمد و آل محمد و أن تقضی لی حاجتی الساعة الساعة.

یا سامع الدّعاء یا سیّداه یا مولاه یا غیاثاه أسالک بکلّ اسم سمیت به نفسک أو استأثرت به فی علم الغیب عندک أن تصلّی علی محمّد و آل محمد و ان تعجّل خلاص هذه المرأة یا مقلّب القلوب والأبصار یا سمیع الدعاء.

آنگاه حضرت به سجده رفتند و ذکرهایی را خواندند که من آنها را نمی شنیدم؛ سپس سر خود را از سجده برداشتند و فرمودند: بلند شو! همین حالا زن آزاد شد.

بشّار می گوید: از مسجد بیرون آمدیم در وسط راه با فردی که به دارالخلافه رفته بود تا از عاقبت کار آن زن باخبر شود؛ برخورد نمودیم حضرت به او فرمود: چه خبر؟

آن مرد گفت: آنها زن را آزاد کردند.

حضرت فرمود: چگونه آزادش کردند؟

مرد گفت: نفهمیدم ولی من در کنار در دارالخلافه بودم که نگهبانی از دارالخلافه بیرون آمد و آن زن را صدا زد و گفت: آن چه حرفی بود که تو زدی؟

زن گفت: اشتباها گفتم: یا فاطمه خداوند لعنت کند به کسانی که به تو آن ظلمها را کردند.

بعد آن نگهبان دویست درهم پول درآورد و به زن گفت: این را بگیر و سلطان را حلال کن.

زن از گرفتن آن پول خودداری کرد. وقتی نگهبان دید که او از گرفتن پول خودداری می کند دوباره به دارالخلافه برگشت. کمی بعد از آن خارج شد و به زن گفت: تو آزادی می توانی به خانه ات برگردی و زن هم به خانه اش رفت.

امام صادق(ع) فرمودند: از گرفتن دویست درهم خودداری کرد؟ آن مرد گفت: آری! در حالیکه قسم به خدا به آن پول محتاج هم بود.

بشار می گوید: حضرت از حبیب شان هفت درهم درآوردند و به من دادند و فرمودند: به منزل آن زن برو و سلام مرا به او برسان و این پول را به او بده.

بشار می گوید: ما همگی به منزل آن زن رفتیم و سلام امام صادق(ع) را به او رساندیم. آن زن گفت: شما را به خدا، براستی امام صادق(ع) به من سلام رساندند؟

بشار می گوید: من به او گفتم: به خدا قسم که امام صادق(ع) به شما سلام رساندند. در این حال آن زن صیحه ای زد و بیهوش افتاد. ما صبر کردیم تا او به خود آمد وگفت: سخنی را که گفتید باز بگوئید و سه مرتبه آن پیام را برای زن تکرار کردیم و بعد به او گفتیم: این پول را بگیر که آنها را امام(ع) برای شما فرستادند. زن پولها را گرفت و گفت: به امام(ع) بگوئید که از خداوند برای کنیز خودش طلب آمرزش کند. من احدی را بهتر از او و آباء و اجدادش نمی شناسم که به واسطه آن به خداوند توسل پیدا کنم.

بشار می گوید: بعد به خدمت امام صادق(ع) برگشتیم و ماوقع را شرح دادیم حضرت با گریه برای آن زن دعا کردند.8...

سید بن طاووس(ره) می نویسد:

وقتی می خواهی به مسجد سهله بروی روز چهارشنبه و در بین نماز مغرب و عشا دو رکعت نماز به جای آور. از امام صادق(ع) روایت شده است که هر گرفتاری چنین کند خداوند گرفتاری او را برطرف می سازد.

و نقل شده است که وقتی به مسجد سهله رفتی در کنار در آن بایست و بگو:

«بسم اللّه و باللّه و من اللّه و إلی اللّه و ماشاء اللّه و خیر الأسماء للّه توکلّت علی اللّه ولا حول ولا قوة إلاّباللّه العلیّ العظیم. أللّهمّ اجعلنی من عمّار مساجدک و بیوتک أللّهمّ أتوجّه إلیک بمحمّد و آل محمد و أقدمهم بین یدی حوائجی فاجعلنی أللّهمّ بهم عندک وجیها فی الدنیا والاخرة و من المقرّبین. أللّهمّ اجعل صلواتی بهم مقبولة و دعائی بهم مستجابا و ذنبی بهم مغفورا و رزقی بهم مبسوطا و حوائجی بهم مقضیّة و انظر إلیّ بوجهک الکریم نظرة رحیمة... أللّهمّ فأقبل إلیّ بوجهک و اقبل بوجهی إلیک.9

سپس آیة الکرسی و معوذتین را بخوان و هر یک از سبحان اللّه و الحمدللّه و اللّه اکبر و لا إله إلاّ اللّه را هفت مرتبه بگو و آنگاه در ادامه این دعا را بخوان:

أللّهمّ لک الحمد علی ما هدیتنی و لک الحمد علی ما فضلّتنی ولک الحمد علی ماشرفتّنی و لک الحمد علی کل بلاء حسن ابتلیتنی. أللّهمّ تقبّل صلاتی و دعائی و طهّرقلبی و اشرح لی صدری و تب علّی إنّک ارحم الراحمین (یا انّک انت التّواب الرحیم).

و بعد به داخل مسجد برو و در وسط مسجد دو رکعت نماز به نیت نماز تحیّت مسجد بخوان و پس از نماز این دعا را بخوان:

أنت اللّه لا إله إلاّ أنت مبدی الخلق و معیدهم و أنت اللّه لا اله الاّ أنت خالق الخلق و رازقهم و أنت اللّه لا إله إلاّ انت القابض الباسط... أن تصلّی علی محمد و آل محمد و أن تعّجل فرجنا و تقضی حاجتنا و ان تفعل بناکذا... (حاجت خودت را درخواست کن) یا مقلّب القلوب والأبصار یا سامع الدعاء انّک علی کلّ شی ء قدیر10 سپس سجده کن هر دعای دیگری را دوست داشتی بخوان...

بعد در چهار گوشه مسجد نماز بخوان و دعا کن. در بعضی از اخبار وارد شده است هر گوشه این مسجد خانه پیامبری از پیامبران الهی بوده است و...11

از آداب و اعمال مسجد سهله به همین مقدار بسنده کرده و علاقه مندان را به کتابهایی که در این زمینه نوشته شده ارجاع می دهیم.

1 .«سهله» که اکثر آن را به سین مفتوحه ضبط کرده اند به «زمین هموار» گفته می شود و بعضی هم به سین مکسور خوانده اند که به معنی «خاک ماسه» مانند است که به وسیله سیل در مسیلها جمع می شود. بنابراین نامگذاری این مسجد به سهله به لحاظ جنس خاک آن منطقه بوده است و همینطور در علت تسمیه آن به نامهای دیگر گفته اند که «سهیل» نام سازنده آن مسجد است و «عبدالقیس» نام طایفه ای است که این مسجد در منطقه سکونت آنها بنا شده است و «بنی ظفر» هم یکی از طایفه های قبیله عبدالقیس است و...

ابن الفقیه روایت می کند حضرت علی(ع) فرمودند: در کوفه چهار بقعه مقدس وجود دارد که چهار مسجد در آن ساخته شده است. به آن حضرت عرض شد آنها کدام مساجدند حضرت فرمود: یکی از آنها مسجد ظفر یا همان مسجد سهله است.

2 .بحارالانوار، ج97، ص435، ح3.

3 .همان، ص436، ح6.

4 .همان، ص440، ح17.

5 .همان، ص436، ح8.

6 .همان، ص437، ح9.

7 .همان، ص435، ح3.

8 .المزار الکبیر، ص136-140.

9 .الصحیفة المبارکة المهدیّه، ص678-679.

10.همان، ص680.

11.ر.ک: همان، ص682-684.

 

سیدصادق سیدنژاد ، موعود-شهریور و مهر 1382، شماره 39 ، صفحه 48