به جای اعتکاف...

از منظر آيات قرآن كريم و روايات اهل بيت (ع)، بسيارى از عبادات و از جمله اعتكاف، بدل و جايگزين دارد.

بعضى از مردم به سبب گرفتارى و مشغله فراوان، توفيق شركت در اعتكاف را پيدا نمى‏ كنند؛ مثلًا خانمى كه شوهر و فرزندانش نياز به مراقبت دارند و به اندازه چند روز هم نمى ‏تواند آنان را رها كند و امكان رفتن به اعتكاف را ندارد، يا مردى كه شغل مهمّى دارد، يا تعطيلى كار به امرار معاش خانواده‏ اش ضربه مى ‏زند و يا نمى ‏تواند افراد تحت تكفّل خويش نظير زن و فرزند و پدر و مادر را تنها بگذارد و امكان شركت در اعتكاف را ندارد.

خدمت به خلق برتر از اعتکاف

خداوند متعال براى اين‏گونه افراد، بدل اعتكاف را مقرّر فرموده است و چندين برابر ثواب اعتكاف نيز براى بدل اعتكاف وضع نموده است و اين در حالى است كه معتكف شدن ثواب بسيار والايى دارد.اعتكاف در سيره زندگانى ائمه اطهار (ع) بسيار مشاهده مى ‏شود، ولى بدل اعتكاف نيز در تاريخ زندگانى آن ذوات مقدّس، جايگاه ويژه‏اى دارد و در موارد متعددى بر آن تأكيد فرموده ‏اند.راوى مى‏گويد"

 من مشكلى داشتم كه به دست امام دوّم يا امام سوّم (ع) حل مى ‏شد. امام حسين (ع) معتكف بودند، از اين جهت به نزد امام حسن مجتبى (ع) رفتم و از ايشان درخواست كمك كردم. آن حضرت به دنبال من به راه افتادند تا مشكلم را حل كنند. در راه از كنار مسجدى كه امام حسين (ع) در آن معتكف بودند عبور كرديم؛ امام مجتبى (ع) فرمودند: چرا مشكل خود را به برادرم نگفتى؟ گفتم يابن رسول الله! ايشان معتكف بودند و من نخواستم مزاحم اعتكاف آن حضرت شوم. در اين هنگام امام حسن مجتبى (ع) فرمودند:

«إِنَّهُ لَوْ أَعَانَكَ كَانَ خَيْراً لَهُ مِنِ اعْتِكَافِهِ شَهْراً»[1]

همانا اگر او تو را يارى مى‏ كرد، از اعتكاف يك ماهش بهتر بود.

بنابر فرمايش امام دوّم (ع)، ثواب برآوردن حاجت يك مؤمن و شاد كردن دل ديگران، از ثواب يك ماه اعتكاف بالاتر است.اگر مسلمانان اين روايت را سرمشق زندگى خود قرار دهند، سعادت دنيا و آخرت را به دست خواهند آورد. خدمت به خلق خدا و بازكردن گره از زندگى ديگران، بسيار ارزشمند است بر اساس اين روايت و روايات مشابهى كه از ساير حضرات معصومين (ع) صادر شده است، رسيدگى به ديگران و دستگيرى از همنوعان، افضل از يك ماه ماندن در مسجد و شبانه روز عبادت كردن و روزه گرفتن و نماز خواندن است.[2] اهل سير و سلوك به اين گونه روايات بسيار اهميّت مى ‏دهند و سعى مى‏ كنند با خدمت به مخلوقات و به دست آوردن دل ديگران، را ه پرفراز و نشيب حركت به سوى خدا را براى خود هموار سازند.

كارمند اداره‏اى كه به واسطه شغل خود نمى ‏تواند معتكف شود، اگر كم‏كارى، بدكارى و بيكارى نداشته باشد، اگر گره در كار مراجعه ‏كنندگان نيندازد و با صداقت تمام، تلاش كند كه حاجت آن مراجعه‏ كننده برآورده شود و درخواست وى را به درستى و در كمترين زمان اجابت نمايد، قطعاً ثواب هر روز او بيش از ثواب يك ماه اعتكاف خواهد بود.

بنابراين كسانى كه موفّق به شركت در اعتكاف نمى ‏شوند، نبايد نگران باشند، بلكه بايد خدمت به خلق خدا را نصب العين اعمال خويش قرار دهند و به هر اندازه كه مى ‏توانند در امر رسيدگى به همنوعان كوشا باشند.

خدمت به مردم از حج و عمره بالاتر است

در خصوص تشرّف به حج استحبابى يا عمره مفرده نيز همين بدل وجود دارد. بدل حج و عمره مستحب، خدمت به خلق خدا است و ثواب آن خدمت، از حج و عمره مستحب بسيار بالاتر مى ‏باشد.

ابان بن تغلب كه يكى از علماى بزرگ اسلام در زمان امام جعفر صادق (ع) و از راويان معتبر احاديث است، نقل مى‏ كند كه در خدمت امام ششم حضرت صادق (ع) در خانه خدا طواف مى ‏كردم. يك نفر مرا صدا كرد و من جواب او را ندادم، در دور دوّم طواف مجدداً مرا صدا كرد و پاسخ او را ندادم. امام صادق (ع) فرمودند مگر تو را صدا نمى‏ زند؟ گفتم آرى يابن رسول الله! گفتند: شيعه است؟ گفتم: آرى شيعه است و از من درخواستى دارد. فرمودند: چرا درخواست او را اجابت نمى ‏كنى؟ عرض كردم يابن رسول الله! درخدمت شما مشغول طواف هستم. فرمودند: طواف را رها كن و به سوى او برو.[3]بر اساس روايات متعدّدى از امام صادق (ع) و ساير ائمه اطهار (ع)، ثواب گره‏ گشائى از مشكلات مسلمانان، بالاتر از طواف و حتّى حج و عمره مقبول است.

«قَضَاءُ حَاجَة الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ حِجَّة مُتَقَبَّلَة بِمَنَاسِكِهَا»[4]

برآوردن حاجت مؤمن برتر است از هزار حج مقبول با همه آدابش.

نكته ظريف اين‏گونه روايات، آن است كه ثواب خدمت به خلق خدا افضل از ثواب «حج يا عمره مقبول» برشمرده شده است. حج و عمره مقبول و پذيرفته شده، بسيار نادر است. چنان‏كه نماز و روزه مقبول و پذيرفته شده بسيار نادر و كمياب است. تا وقتى حضور قلب و تقوا نباشد، عبادت كسى مقبول نمى ‏شود؛ از اين رو ممكن است از چند ميليون نفر كه در هر سال حج به جا مى ‏آورند، افراد بسيار كمى حج مقبول به جا آورند و حجّ اكثر افراد، اگر بر طبق دستورات تعيين شده انجام شود، صرفاً از صحّت ظاهرى برخوردار است و رفع تكليف مى‏ كند ولى در محضر پروردگار متعال پذيرفته نمى‏ شود.

امام صادق (ع) در خصوص گره‏ گشايى از ديگران و دستگيرى از همنوعان مى‏ فرمايند: ثواب حج و عمره مقبول دارد، يعنى ثواب حج و عمره‏اى كه پذيرفته مى ‏شود و خداى سبحان به آن آفرين مى‏ گويد.

متأسّفانه بسيارى از عبادات مردم، از روى هوى و هوس است و جنبه تفريحى و تشريفاتى دارد. در حالى كه اگر به واقع به وظيفه عمل مى‏شد، يعنى كسانى كه به حجّ استحبابى يا عمره‏ هاى متعدّد مى ‏روند، اگر به جاى آن، حاجت نيازمندان و مستمندان را رفع مى ‏كردند، هم در راستاى جارى شدن اقتصاد اسلامى در جامعه گامى بر مى ‏داشتند، و هم از ثوابى چندين برابر ثواب حج و عمر بهره‏ مند مى ‏شدند.

يكى از معضلات جامعه در عصر حاضر، مشكل ازدواج جوانان است. جامعه اسلامى نبايد با مشكل عزوبت جوانان مواجه باشد. يكى از وظايف همگانى، اين است كه در جهت ازدواج دخترها و پسرهايى كه به سنّ ازدواج رسيده ‏اند، تلاش كنند. اين وظيفه مهمّى است؛ زيرا اگر جوانى در اثر ميسّر نبودن امكانات ازدواج به گناه بيفتد، گناه آن دامن همه اجتماع را فرا مى‏ گيرد. عمل نكردن جامعه به اين وظيفه همگانى، فساد اخلاقى را بر جامعه حاكم كرده است و همه اين معضلات، به خاطر اين است كه هوى و هوس و چشم و هم چشمى، جايگزين انجام وظيفه و عمل بر طبق دستورات قرآن و عترت (ع) شده است.

ثواب تهيه جهيزيه براى دخترى كه به خاطر فقر ازدواج نكرده است، يا تهيه مقدّمات ازدواج براى پسرى كه مستضعف و فقير است، بسيار بيشتر از ثواب حج و عمره و اعتكاف و ساير عبادات مستحب است؛ در حالى كه انجام آن عبادات نيز ارزش‏ فوق ‏العاده‏اى در فرهنگ اسلامى دارد.

فقر در اجتماع  نتیجه عمل نکردن به اسلام است

اساساً وجود فقير در جامعه، حاكى از عمل نكردن جامعه به قوانين اسلامى است. اگر همه مردم ديونات شرعى نظير خمس و زكات را به درستى پرداخت كنند و از حيله‏ هاى شرعى براى فرار از خمس و زكات استفاده نكنند، همه مشكلات اقتصادى حل مى‏ شود و فقيرى باقى نخواهد ماند. اسلام عزيز به پرداخت واجبات مالى نيز بسنده نكرده و با تأكيد كم نظيرى، امر به انفاق نموده است؛ يعنى هر مسلمانى وظيفه دارد افزون بر پرداخت خمس و زكات، از آنچه دارد به ديگران ببخشد و خودخورى، خودخواهى و خود محورى در اسلام ممنوع است.

قُلْ لِعِبادِي الَّذينَ آمَنُوا يُقيمُوا الصَّلاة وَ يُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِيَة[5]

به بندگان من كه ايمان آورده‏اند بگو نماز را برپا دارند؛ و از آنچه به آنها روزى داده‏ايم، پنهان و آشكار، انفاق كنند.

در زمان ظهور حضرت ولى عصر «ارواحنافداه» فقير در جامعه اسلامى يافت نمى ‏شود، زيرا قوانين اسلام در آن زمان حاكم خواهد شد و مردم تابع دستورات دينى مى ‏شوند. ولى متأسّفانه اكنون مشاهده مى‏شود كه افرادى خمس نمى ‏دهند يا در دستگيرى از ديگران كوتاهى مى‏ كنند، ولى به مكّه يا كربلا مى ‏روند، يا در اعتكاف شركت مى‏ كنند و بايد بدانند اين‏گونه عبادات آنان ارزشى ندارد. قوانين اسلام، وابسته به يكديگر هستند و نمى ‏شود هركس بر اساس سليقه يا منفعت شخصى، به گوشه‏اى از دستورات اسلام عمل كند و مابقى را رها نمايد؛ اين روش مسلمانى مورد نظر دين مبين اسلام نيست.

در روايات شريف اهل‏بيت (ع)، اعمال ديگرى نيز به عنوان بدل اعتكاف بيان شده‏ است؛ از جمله: «زيارت امام حسين (ع)»[6]، «همنشينى و مصاحبت با عالِم»[7] و «رسيدگى به همسر، خانواده و فرزندان»[8] كه به علّت رعايت اختصار، از شرح و توضيح آن خوددارى مى‏ گردد.