شبی برتر از هزار ماه

خداوند مهربان از باب لطف و عنايت و رحمت و محبّت نسبت به بندگانش يك شب از تمام شب‏هاى سال را آنهم در ماه مبارك رمضان شب قدر قرار داده و براى عبادت و بيدارى آن شب ارزشى بهتر از عبادت در هزار ماه مقرّر فرموده است.آرى، عظمت و موقف و موقعيت آن شب و بهره معنوى و اجر اخروى در آن شب از سى هزار شب بهتر و بالاتر است.

نورانيت و بركت و برق و روشنايى آن شب بيش از سى هزار شب مى ‏باشد، آن شب بايد عاشق بي قرار، و دلداده مست، و دلباخته دلسوخته، با عبادت و بيدارى و با قال و حال و با تضرع و زارى، و مسكنت و خوارى، و خشوع و خشيت، خود را به‏ دامن معشوق اندازد و هر چه براى دنيا و آخرتش می خواهد از حضرت محبوب بگيرد، كه معشوق عاشقان و محبوب محبان در آن شب، عاشقى را از درگاهش نااميد نمى‏ كند. انسان‏ها اگر شب قدر را قدر بدانند، به نتايج و آثارى دست مى ‏يابند كه ارزيابى آن نتايج و آثار براى احدى از جنّ و انس و ملائكه مقدور نيست.

در عظمت آن شب همين بس كه ظرف نزول تمام قرآن براى هدايت ناس، و فضاى فرود ملائكه و روح و هديه آوردن سلامت دائم و بركت هميشگى براى عباد الهى است. قرآن به ده شب اول ذوالحجّة يا ده شب عاشورا يا به شب قسم ياد كرده، قرآن از نيمه شب براى عبادت و از سحر براى استغفار به عظمت اسم مى ‏برد.

قرآن مى ‏گويد: مهمانى موسى را در پيشگاه حق با افزودن ده شب كامل كرديم.

قرآن می ‏فرمايد: محمّد صلى الله عليه و آله به شب، معراج رفت، و اين همه دليل براى بزرگى و عظمت شب است، ولى هيچ يك از شب‏هاى مذكور ما، همه موقعيت و موقفش شب قدر نبوده است. با توجّه به اين واقعيّت‏ها، شب قدر چه شب پرقيمت و چه زمان فوق ‏العاده‏اى است! كه خداوند مى‏ فرمايد:

إِنَّآ أَنزَلْنهُ فِى لَيْلَةِ الْقَدْرِ* وَ مَآ أَدْرَيكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ* لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مّنْ أَلْفِ شَهْرٍ* تَنَزَّلُ الْمَلئِكَة وَ الرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبّهِم مّن كُلّ أَمْرٍ* سَلمٌ هِىَ حَتَّى‏ مَطْلَعِ الْفَجْرِ» «قدر /1- 5.»ما قرآن را در شب قدر نازل كرديم.* تو چه مى‏دانى شب قدر چيست؟* شب قدر، بهتر از هزار ماه است.* فرشتگان و روح در آن شب به اذن پروردگارشان براى [تقدير و تنظيم‏] هر كارى نازل مى‏شوند.* اين شب تا برآمدن سپيده‏دم [سراسر] سلام و رحمت است.

هزار ماه بيش از هشتاد سال است. به راستى چه شب با عظمتى است كه به اندازه يك عمر طولانىِ پر بركت ارزش دارد.

عظمت شب قدر در روايات و تفاسير

«در بعضى از تفاسير آمده است كه پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله فرمود:

يكى از بنى اسرائيل لباس جنگ در تن كرده بود و هزار ماه در اين لباس بود، و آماده بود تا در جهاد در راه خدا شركت كند، اصحاب و ياران از اين مرد تعجّب كردند و آرزو داشتند چنان فضيلت و افتخارى براى آنها نيز ميسّر مى‏شد، آيه فوق نازل شد و بيان كرد كه شب قدر از هزار ماه بهتر است. «1»

 در حديث آمده است كه:

پيغمبر اكرم از چهار نفر از بنى‏ اسرائيل كه هشتاد سال عبادت خدا را بدون عصيان انجام داده بودند سخن به ميان آورد، اصحاب آرزو كردند، اى كاش آنان هم چنين توفيقى پيدا مى‏ كردند، آيه فوق در اين زمينه نازل شد. «2»

در شب قدر همراه با ملائكه، روح نازل مى ‏شود و روح مخلوق عظيمى است ما فوق فرشتگان چنانكه در حديثى از حضرت صادق عليه السلام نقل شده كه شخصى از حضرت پرسيد:

آيا روح همان جبرئيل است؟ امام فرمود: جبرئيل از ملائكه است و روح اعظم از ملائكه است، مگر خداوند نمى‏ فرمايد: ملائكه و روح نازل مى‏ شوند؟ «3»

منظور از مِنْ كلِّ امر اين است كه فرشتگان براى تقدير و تعيين سرنوشت‏ها و آوردن هر خير و بركتى در آن شب نازل مى ‏شوند. شب قدر شبى است آكنده از سلامت و خير و رحمت تا طلوع صبح. هم قرآن در آن نازل شده، هم عبادت و احياى آن معادل هزار ماه است، هم خيرات و بركات الهى در آن شب نازل مى‏شود، هم رحمت خاصش شامل حال بندگان مى‏ گردد و هم فرشتگان و روح در آن شب نازل مى ‏شوند. بنابراين شبى است سر تا سر سلامت از آغاز تا پايان، حتى طبق بعضى از روايات در آن شب شيطان در زنجير است و از اين نظر نيز شبى است سالم و توأم با سلامت. در حديثى در «تفسير برهان» آمده است از امام باقر عليه السلام سؤال شد:

آيا شما مى ‏دانيد شب قدر كدام شب است؟ فرمود: كَيْفَ لا نَعْرِفُ وَ الْمَلائِكَةُ تَطُوفُ بِنا فِيها. «4» چگونه نمى‏ دانيم در حالى كه فرشتگان در آن شب گرد ما دور مى‏ زنند!

در داستان ابراهيم عليه السلام آمده است كه: چند نفر از فرشتگان الهى نزد او آمدند و بشارت تولد فرزند براى او آوردند و بر او سلام كردند. «5» مى‏ گويند: لذّتى كه ابراهيم عليه السلام از سلام اين فرشتگان برد با تمام دنيا برابرى نداشت. اكنون بايد فكر كرد كه وقتى گروه گروه فرشتگان در شب قدر نازل مى‏ شوند و بر مؤمنان سلام مى‏ كنند چه لذّت و لطف و بركتى دارد.وقتى ابراهيم عليه السلام را در آتش نمرودى افكندند، فرشتگان آمدند و بر او سلام‏ كردند، آتش بر او گلستان شد، آيا آتش دوزخ به بركت سلام فرشتگان بر مؤمنان در شب قدر «بَرْد و سلام» نمى ‏شود؟ آرى، اين نشانه عظمت امّت محمّد صلى الله عليه و آله است كه در آن‏جا بر خليل نازل مى ‏شود و در اين‏جا بر امّت اسلام فرود مى ‏آيد. شب قدر به اين جهت «قدر» ناميده شده كه جميع مقدّرات بندگان در تمام سال در آن شب تعيين مى ‏شود. شاهد اين معنا سوره دخان است كه مى ‏فرمايد:

انّا انْزَلْناهُ فِى لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ انّا كُنّا مُنْذِرينَ* فِيها يُفْرَقُ كُلُّ امْرٍ حَكيمٍ» «دخان (44): 3- 4.»

به راستى ما آن را در شبى پربركت نازل كرديم؛ زيرا كه همواره بيم ‏دهنده بوده ‏ايم* در آن شب هر كار استوارى [به اراده خدا] فيصله مى ‏يابد.

اين بيان هماهنگ با روايات متعددى است كه مى‏ گويد: در آن شب مقدّرات يك سال انسان‏ها تعيين مى‏ گردد و ارزاق و سرآمد عمرها و امور ديگر در آن ليله مباركه تفريق و تبيين مى‏ شود.البته اين مسئله هيچ گونه تضادّى با آزادى اراده انسان و مسئله اختيار ندارد، چرا كه تقدير الهى به وسيله فرشتگان بر طبق شايستگى‏ ها و لياقت‏هاى افراد و ميزان ايمان و تقوا و پاكى نيّت و اعمال آنهاست.يعنى براى هر كس آن مقدّر مى ‏كنند كه لايق آن است، يا به تعبير ديگر زمينه‏ هايش از ناحيه خود او فراهم شده و اين نه تنها منافاتى با اختيار ندارد بلكه تأكيدى بر آن است. مشهور و معروف در روايات اين است كه قدر در دهه آخر ماه رمضان و شب بيست و يكم يا بيست و سوم است، لذا در روايتى مى‏ خوانيم كه در دهه آخر ماه مبارك رسول الهى تمام شب‏ها را احيا مى‏ داشت. 

و در روايتى از حضرت صادق عليه السلام است كه:

شب قدر شب بيست و يكم يا بيست و سوم است، حتى هنگامى كه راوى اصرار كرد كدام يك از اين دو شب است و گفت: اگر من نتوانم هر دو شب را عبادت كنم كدام يك را انتخاب كنم؟ امام تعيين نفرمود و افزود: ما ايْسَرَ لَيْلَتَيْنِ فِيما تَطْلُبُ. «6»چه آسان است دو شب براى آنچه مى‏ خواهى.

در روايات اهل بيت بيشتر روى شب بيست و سوم تكيه شده است. «7» بسيارى معتقدند: مخفى بودن شب قدر در ميان شب‏هاى ماه مبارك رمضان براى اين است كه مردم به همه اين شب‏ها اهميّت دهند، همان گونه كه خداوند رضاى خود را در ميان انواع طاعات پنهان كرده تا مردم به همه طاعات روى آورند، و خشمش را در ميان معاصى پنهان كرده تا از همه گناهان بپرهيزند، دوستانش را در ميان مردم مخفى كرده تا همه را احترام كنند، اجابت را در ميان دعاها مخفى داشته تا به همه دعاها رو آورند، اسم اعظم را در ميان اسمايش پنهان فرموده تا همه را بزرگ دارند، وقت مرگ را مخفى ساخته تا در همه حال آماده باشند.

حضرت صادق عليه السلام به علىّ بن ابى حمزه ثمالى فرمود:

فضيلت شب قدر را در شب بيست و يكم و بيست و سوم بطلب و در هر كدام از اين دو شب يكصد ركعت نماز بجاى آور و و اگر بتوانى هر دو شب را تا طلوع صبح احيا بدار و در آن شب غسل كن.ابوحمزه مى‏گويد: عرض كردم: اگر نتوانم ايستاده اين همه نماز بخوانم، فرمود: نشسته بخوان، عرض كردم: اگر نتوانم فرمود: در بستر بخوان و مانعى ندارد در آغاز شب خواب مختصرى بنمايى و بعد مشغول عبادت شوى، درهاى آسمان در ماه رمضان گشوده است، و شياطين در غل و زنجيرند و اعمال مؤمنان مقبول است و چه ماه خوبى است ماه رمضان». 

(1)- مجمع البيان فى تفسير القرآن: 10/ 409، سوره قدر؛ تفسير نور الثقلين: 5/ 615، حديث 16، سوره قدر؛ مستدرك الوسائل: 7/ 458، باب 22، حديث 8653.

(2)- الدرّ المنثور: 6/ 371، سوره قدر؛ تفسير ابن كثير: 4/ 567، سوره قدر.

(3)- بحار الأنوار: 25/ 64، باب 3، حديث 45؛ بصائر الدرجات: 464، باب 19، حديث 4.

(4)- البرهان فى تفسير القرآن: 5/ 716، ذيل آيه 4 سوره قدر؛ بحار الأنوار: 94/ 14، باب 53، حديث 23.

(5)- هود (11): 69.

(6)- تفسير نور الثقلين: 5/ 624، حديث 58، ذيل آيه 3 سوره قدر؛ الكافى: 4/ 156، حديث 2.

(7)- الكافى: 4/ 156، حديث 2؛ تهذيب الأحكام: 3/ 58، باب 4، حديث 4.

منبع: تفسير و شرح صحيفه سجاديه, شیخ حسین انصاریان, ج‏11، ص237