کتاب الکافی نوشته ثقة الاسلام کلینی

الکافی از کتب و مصادر حدیثی شیعه و مهم‌ترین و معتبرترین منبع از کتب اربعه است. این کتاب نوشته محمد بن یعقوب بن اسحاق مشهور به ثقة الاسلام کلینی است که عالمان اسلام، وی را با عبارات محکم توثیق کرد‌ه‌اند. الکافی، مرجع دانشمندان اسلامی است که در سه بخش اصول، فروع و روضه تألیف شده است. احادیث این کتاب بر اساس عدم مخالفت با قرآن و موافقت با اجماع جمع آوری شده است.

کلینی به جهت ارتباط با اصحاب ائمه و نواب اربعه امام زمان(عج) و نیز دسترسی به اصول اربعمأة روایات این کتاب را با کمترین واسطه نقل کرده است. دقت او در نقل احادیث به حدی بوده که برخى معتقد به صحت تمامى روايات آن بوده‌اند.

وجه تسميه ي كافي

با مطالعه مقدمه كافی روشن می ‌شود كه مرحوم كلینی این كتاب را به تقاضای یكی از دوستان و مریدان خود كه احتمالا محمد بن احمد بن عبدالله بن قضاعه صفوانی یا محمد بن ابراهیم نعمانی بوده، نوشته است. او از شیخ كلینی درخواست می ‌كند با نوشتن (كتاب جامع مذهبی خود گامی در جهت رفع نابسامانی ‌های موجود بردارد.

آنجا كه گويد: «وقلت انك تحب ان يكون عندك كتاب كاف يجمع فيه علم الدين»، گفتي كه مايلي نزدت كتابي باشد كه با جامعيت در علوم دين، كافي باشد.

کافی در کلام بزرگان

شیخ مفید می‌گوید: این کتاب، از برترین کتب شیعه است که دارای فائده‌های بسیار می‌باشد.
شهید اول آن را کتابی در زمینه حدیث معرفی می‌کند که امامیه مانند آن را نیاورده است.
محمدتقی مجلسی می‌نویسد: کتاب کافى از تمام کتب اصول، مضبوط‌‌تر و جامع‏‌تر است و بهترین و بزرگ ‌ترین تألیف فرقه ناجیه(امامیه) است.
آقا بزرگ تهرانی می‌گوید: کافی کتابی است که در نقل حدیث از اهل بیت(ع)، مانند آن نوشته نشده است.
استرآبادی از قول دانشمندان و اساتید خویش نقل می‌کند که برابر یا نزدیک کتاب کافی در اسلام نگاشته نشده است.
آیت الله خویی از قول استادش میرزا محمدحسین نائینی، مناقشه در اسناد روایات کافی را حرفه و ترفند عاجزان و ناتوانان خوانده ‌است.

مزايا و ويژگى هاى کتاب کافی

نويسنده این کتاب، دوران نواب اربعه و بخشى از زمان امام حسن عسکری علیه السلام را درك كرده است.
نويسنده این کتاب، به جهت نزديكى زمانى با نويسندگان اصول، توانسته رواياتى را با واسطه هاى كمتر نقل كند؛ از همين رو بخشى از روايات كافى با سه واسطه نقل شده است.
داراى عناوينى كوتاه و گويا است كه محتواى روايات باب را نشان مى دهد.
روايات بدون دخل و تصرف نقل شده و توضيحات مصنف با روايت ها مشتبه نمى شود.
مصنف سعى مى كند حدیث درست تر و روشن تر را، در اول باب قرار داده و سپس احاديث مبهم و مجمل را ذكر كند.
یکی از امتیازات کافی این است که کلینی سلسله سند را تا به امام، در هر حدیث نقل می کند، و آن جا که صدر سند را حذف کرده است، جایی است که از کتاب دیگر نقل کرده و سلسله سند را به آن کتاب حواله می دهد. تمام سند حديث در آن ذكر شده و از اين جهت با تهذيب و استبصار و من لايحضره الفقيه متفاوت است.
رواياتى را نقل مى كند كه با عنوان باب سازگار است و از نقل احاديث معارض خوددارى كرده است.
روايات را در غير ابواب خود قرار نداده است.
از تنظيم و تبويب دقيق و منطقى برخوردار است؛ از عقل و جهل و سپس علم و آن گاه توحيد شروع مى كند؛ در واقع برخى از مباحث معرفت شناسى را در مرحله نخست قرار داده و سپس به مباحث توحيد و امامت مى رسد، آنگاه روايات اخلاقى را نقل كرده تا به فروع و احکام مى رسد و در پايان جُنگى متنوع از احادیث را جمع نموده است.
جامعيت كافى نسبت به مباحث عقيدتى، اخلاقى و فقهى از ديگر امتيازهاى آن است.

شیوه تألیف

کلینی چنانچه خود در مقدمه کتاب آورده، احادیث را بر اساس معیار عدم مخالفت با قرآن و موافقت با اجماع جمع‌آوری کرده است و در آنجا که وجهی برای ترجیح نمی‌دید، یکی از دو روایت متعارض را که در نظرش به صحت نزدیک‌تر بوده برگزیده است

محتوای کتاب

اين كتاب مشتمل بر سه قسمت اصول و فروع و روضه است: اصول كافى به روايات اعتقادى، فروع آن به اخبار فقهى و روضه كافى به تاريخ می ‌پردازد. بخش اصول، خود دربردارنده چند كتاب است كه يكى از آنها كتاب الحجة می ‌باشد.

ابواب کافی

نويسنده كتاب كافی احادیث آن را در سه بخش كلی شكل داده است.

اصول كافی

اصول کافی که شامل احادیث اعتقادی می‌شود و شامل ۸ کتاب است.
کتاب العقل و الجهل
کتاب فضل العلم
کتاب التوحید
کتاب الحجة
کتاب الایمان و الکفر
کتاب الدعاء
کتاب فضل القرآن
کتاب العشرة

فروع كافی

فروع کافی روایات فقهی را در بر می‌گیرد و شامل ۲۶ کتاب است.

كتاب الطهارة
كتاب الحيض
كتاب الجنائز
كتاب الصلاة
كتاب الزكاة والصدقه
كتاب الصيام
كتاب الحج
كتاب الجهاد
كتاب المعيشة
كتاب النكاح
كتاب العقيقه
كتاب الطلاق
كتاب العتق والتدبير والمكاتبة
كتاب الصيد
كتاب الذبائح
كتاب الاطعمة
كتاب الاشربة
كتاب الزى والتجمل والمروة
كتاب الدواجن
كتاب الوصايا
كتاب المواريث
كتاب الحدود
كتاب الديات
كتاب الشهادات
كتاب القضا والاحكام
كتاب الايمان و النذور و الكفارات

روضه كافی

روضه کافی که احادیث متفرقه در آن جای دارد و بدون ترتیب خاصی، به موضوعات مختلف اشاره می‌کند. هر چند برخی روضه را جزو کتاب کافی نمی‌دانند اما نجاشی و طوسی تصریح کرده‌اند که روضه آخرین کتاب کافی است.

تأویل و تفسیر برخى آیات قرآن مجید
توصیه‌ها و اندرزهاى ائمه اطهار (ع)
رؤیا و انواع آن
دردها و درمان‌ها
کیفیت آفرینش جهان هستى و برخى از پدیده‌هاى آن
تاریخ بعضى از انبیای الهی
فضیلت شیعه و وظایف آن
برخى مسائل تاریخ صدر اسلام و زمان خلافت امیرمؤمنان (ع)
امام زمان(عج) و صفات او و نیز اصحاب و ویژگى‌‏هاى زمان حضور او
تاریخ زندگى برخى صحابه و اشخاص

تعداد روايات كتاب كافى

تعداد روايات كتاب كافى را با رقم هاى مختلف گفته اند: يوسف بحرانى در لؤلؤة البحرين 16199، دكتر حسين على محفوظ در مقدمه كافى 15176، علامه مجلسى 16121 و برخى از معاصران مثل شيخ عبدالرسول الغفار 15503 حديث شمارش كرده اند.

البته اين اختلاف رقم ها ناشى از شيوه شمردن احاديث است. به اين معنى كه برخى روايتى را كه با دو سند ذكر شده است، دو روايت، و بعضى آن را يك روايت به حساب آورده اند. گروهى روايات مرسله را نيز كه با عبارت «وفى رواية اخرى» آمده است يك حديث شمرده اند و برخى آن را در شمارش به حساب نياورده اند. البته در موارد نادر هم مى تواند علت اختلاف، نبودنِ برخى روايات در برخى نسخه ها باشد.

همچنین ذکر شده که كافي به نقل عين الغزل از لؤلؤه البحرين، 16199 حديث است كه طبق اصطلاح متأخرين (كه حديث را به پنج قسم اصلي تقسيم كرده اند) بدين قرار مي باشد: صحيح: 1118، موثق: 1118، قوي و حسن 322، ضعيف 9487. در روضات الجنات نيز همين تعداد را با اختلافي از لؤلؤه البحرين نقل مي كند.

پژوهش هاى انجام شده درباره كافى

كتاب كافى از دوره هاى نخست، مورد توجه عالمان و حدیث پژوهان بوده، بنابراین كارهاى بسيارى درباره آن انجام شده است. شيخ آقا بزرگ تهرانى، در الذريعه، 27 شرح بر اصول، يا تمامى كتاب معرفى كرده؛[۲۱] چنان كه ده حاشيه بر اين كتاب شمرده است.

همچنين برخى ديگر از نويسندگان، كارهاى بسيارى را پيرامون كافى ذكر كرده اند كه بیشتر آن ها تاکنون به چاپ نرسيده يا در دسترس نيستند.

از معروف ‌ترین شرح ‌ها و حاشیه ‌های این كتاب می ‌توان به مرآه ‌العقول علامه مجلسی، شرح اصول كافی تالیف امیر اسماعیل خاتون ‌آبادی، شرح اصول كافی از ملاصدرای شیرازی، شرح ملاخلیل قزوینی بر اصول كافی به زبان فارسی موسوم به صافی و شرح عربی همین دانشمند به نام شافی و الرواشح السماویه فی شرح الكافی تالیف سید محمد باقر محقق داماد اشاره كرد.

گفتنی است، کنگره بین المللی بزرگداشت ثقة الاسلام کلینی، در حال حاضر، بخش قابل توجهی از آثار مربوط به کافی را که تاکنون منتشر نشده اند، در دست آماده سازی و انتشار دارد.

در اين جا برخى از آثاری را كه پيرامون كتاب كافى منتشر شده، در چند بخش معرفى مى كنيم:

الف). شرح و حاشيه

«التعليقة على كتاب الكافي»، محمد باقر حسينى مشهور به ميرداماد(م 1041 ق)، تحقيق: سيد مهدى رجايى (قم، مطبعة خيام، 1403ق)، 22 + 404 ص. اين تعليقه، تا كتاب الحجة از اصول كافى ادامه دارد و متن روايات نيز همراه تعليقه چاپ شده است. همچنين شارح، كتابى ديگر به نام «الرواشح السماوية» دارد كه در آن برخى قواعد علم حديث را نگاشته و مقدمه كافى را شرح كرده، و به عبارتی جلد اول اين تعليقه محسوب مى شود.
«شرح اُصول الكافي»، صدرالدين الشيرازى،(م 1050 ق)، (تهران، مكتبة محمودى 1391 ق) 492 ص. اين شرح تا پايان كتاب الحجة از اصول كافى ادامه دارد. در ضمن، اين شرح با تصحيح محمد خواجوى در 2 جلد، توسط مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى به چاپ رسيده است. همچنين خواجوى اين شرح را ترجمه نموده و در 2 جلد، همان انتشارات به چاپ رسانده است.
«جامع الاحادیث والأقوال»، نوشته شیخ قاسم بن محمدبن جواد بن الوندی متوفی بعد از سال 1100 هجری.
«الدر المنظوم من کلام المعصوم»، نوشته شیخ علی بن محمد بن حسن بن زین الدین شهید ثانی درگذشت 1104 هجری، تحقیق: محمد حسین درایتی (قم، دارالحدیث، 1385 ش) 717 صفحه (1 ج)، وزیری.
«مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول» نوشته علامه مجلسی، درگذشته به سال 1110 هجری. (تهران، دارالكتب الاسلامية، 1404ق / 1363 ش، دوم؛ 26 ج)
«الوافي» نوشته فیض کاشانی متوفای 1091 هجری.
حاشیه علامه مجلسی.
«حاشیه ابوالحسن شریف فتونی عاملی» متوفای 1138 هجری.
حاشیه سید میر ابوطالب بن میرزا بیک فندرسکی از افاضل اوائل قرن دوازدهم هجری.
حاشیه شیخ زین الدین ابوالحسن علی بن شیخ حسن صاحب معالم.
حاشیه شیخ محمد بن حسن بن زین الدین شهید ثانی معروف به شیخ محمد سبط عاملی درگذشت سال 1030 هجری.
«الحاشية على اُصول الكافي»، رفيع الدين محمد بن حيدر النائينى، تحقيق: محمد حسين درايتى (قم، دارالحديث، 1383ش) 672 ص، وزيرى.
«الحاشية على اُصول الكافي»، سيد بدرالدين بن أحمد الحسينى العاملي، تحقيق: على فاضلى (قم، دارالحديث، 1383ش) 352 ص، وزيرى.
«شرح الكافي، الاصول والروضة»، محمد صالح المازندرانى، التعليق: ميرزا ابوالحسن شعرانى (تهران، المكتبة الاسلامية، 1342) 12 ج. اين شرح، تنها اصول كافى و روضه را دربر دارد.
«الشافي في شرح الاصول الکافي»، 3 ج، عبدالحسین المظفر. (دوم: مطبعة الغری، نجف، 1389 ق - 1969 م)

ب). ترجمه

«اصول کافی»، ترجمه و شرح: سید جواد مصطفوی (تهران، دفتر نشر فرهنگ اهل بیت، 2 ج)؛ این ترجمه، همراه با متن احادیث است.
«الروضة من الكافي»، ترجمه و شرح: سيد هاشم رسولى محلاتى (تهران، انتشارات علميه اسلاميه) 2 ج، 297 + 259 ص. در اين كتاب، متن عربى احاديث نیز درج شده است.
«الكافي»، ترجمه به انگليسى، المؤسسة العالمية للخدمات الاسلامية. تاكنون 13 جلد از آن به همراه متن عربی منتشر شده است.
«تحفة الاولیاء» نوشته محمد علی بن حاج محمد حسن اردکانی.
«الصافی» شرح اصول کافی و شرح فروع کافی نوشته شیخ خلیل بن غازی قزوینی.

ج). تلخيص

«گزيده كافى»، ترجمه و تحقيق: محمد باقر بهبودى (تهران، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 1363)، 6 جزء در سه مجلد. (ج 1: معارف و آداب؛ ج 2: طهارت، صلات؛ ج 3: زكات، روزه؛ ج 4: حج، معيشت؛ ج 5: ازدواج، آشاميدنى ها؛ ج 6: زيب و زينت، گل ها)
«خلاصه اى از اصول كافى»، ترجمه: على اصغر خسروى شبسترى، (تهران، كتاب فروشى اميرى، 1351 ش)، 270 ص.
«درخشان پرتوى از اصول كافى»، سيد محمد حسينى همدانى. (قم، مؤلف، 1406ق)
محمد جعفر بن محمد صفی ناعسی فارسی این کتاب را خلاصه کرده است.

د). معجم و راهنما

«المعجم المفهرس لالفاظ اصول الكافي»، الياس كلانترى. (تهران، انتشارات كعبه)
«المعجم المفهرس لالفاظ الاصول من الكافي»، على رضا برازش. (تهران، منظمة الاعلام الاسلامى، 1408 ق - 1988 م، اول) 2 ج، 2011 ص.
«الهادى الى الفاظ اصول الكافي»، سيد جواد مصطفوى. (آستان قدس رضوى، مشهد، 1406 ق)، ج 1، ص 413 ص، تا حرف شين.
«فهرس احاديث اصول الكافي»، مجمع البحوث الاسلامية. (آستان قدس رضوى، مشهد، 1409 ق)
«فهرس احاديث الروضة من الكافي»، مجمع البحوث الاسلاميه. (آستان قدس رضوى، مشهد، 1408 ق)
«فهرس احاديث الفروع من الكافي»، مجمع البحوث الاسلامية. (آستان قدس رضوى، مشهد، 1410ق)
«فهرس احاديث الكافي»، بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى.

ز). اسناد و رجال كافى

«تجريد اسانيد الكافى و تنقيحها»، حاج ميرزا مهدى صادقى. (قم، 1409 ق)
«الموسوعة الرجالية»، حسين طباطبايى بروجردى، 7 ج، تصحيح و تكميل: ميرزا حسن النورى. (مجمع البحوث الاسلامية، مشهد، 1413 ق /1992 م) جلد يك از اين مجموعه با عنوان: «ترتيب اسانيد كتاب الكافي»، در 567 صفحه و جلد چهارم آن با عنوان «رجالُ أسانيد او طبقات رجال الكافي»، در 468 صفحه، مربوط به كافى مى باشد.

ه). درباره كافى

«دفاع عن الكافي»، ثامر هاشم حبيب العميدى (مركز الغدير للدراسات الاسلامية، 1415 ق /1995 م) 2 ج، 768 + 789 ص.
«الشيخ الكليني البغدادي و كتابه الكافي»، ثامر هاشم حبيب العميدي (مكتب الاعلام الاسلامى، قم، 1414 ق / 1372 ش)، 495 ص. در اين كتاب شرحى مفصل از زندگانى شخصى و علمى كلينى، تلاش هاى علمى پيرامون كافى و روش كلينى در فروع ارائه شده است.
«بین الكليني و خصومه، موقف محمد ابو زهرة من الکلینی»، عبدالرسول الغفار (دارالمحجة البيضاء، بيروت، 1415 ق / 1995 م)، 96 ص. در اين كتاب، ايرادهايى كه محمد ابو زهره از نويسندگان مصرى، بر كتاب كافى داشته، مورد تجزيه، نقد و تحليل قرار گرفته است.
«بحوث حول روايات الكافي»، امين ترمس العاملي (مؤسسة دارالهجرة، قم، 1415 ق)، 200 ص.
«دراسات في الكافي للكليني والصحيح للبخاري»، هاشم معروف الحسنى (1388 / 1968 م)، 365 ص. نویسنده در این کتاب، بحث هاى مقارن و مقايسه اى ميان كافى و صحيح بخارى انجام داده و موضوعاتى را از دو كتاب برگزيده و داورى كرده است.
«ثلاثيات الكليني و قرب الاسناد»، امين ترمس العاملي (مؤسسة دارالحديث الثقافية، قم 1417 ق / 1375 ش)، 445 ص. در اين اثر پس از مقدمه - كه شرحى است از زندگانى كلينى و اصطلاحات ثلاثيات - روايات كلينى كه با سه واسطه به معصوم مى رسد، گردآوری شده كه مجموع آن 135 روايت است.
«الكليني والكافي»، الدكتور عبدالرسول الغفار (مؤسسة النشر الاسلامى، قم، 1416 ق)، 589 ص.