زندگینامه شهدای کربلا: حبیب بن مظاهر

حبيب بن مظاهر «1» از خاندان بنى ‏اسد است و در کوفه زندگی می کرد. وی از اصحاب پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم «2» و از ياران‏ اميرالمؤمنين عليه السلام و امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام «3» به شمار مى‏ آيد.

در تاریخ آمده است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با جمعی از صحابه از راهی عبور می کردند . جماعتی از اطفال مشغول بازی بودند رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در میان آنان کودکی را گرفت و به او مهربانی کرد و میان دو دیدگان او را بوسید،صحابه گفتند یا رسول الله علت این همه محبت به این کودک چیست، پیامبر فرمود:

 حبيب از پارسايان شب و شيران روز بود كه همه شب قرآن را ختم مى‏ كرد. او در تمام جنگ‏هاى اميرالمؤمنين عليه السلام شركت جست «5» و در رديف شرطة الخميس آن بزرگوار قرار داشت. «6» وى نزد امام على عليه السلام از موقعيت ويژه‏اى برخوردار بود. و از ياران خاص و حواريون و شاگردان خاص و حاملان علوم آن حضرت به شمار مى‏ آمد. «7»

صاحب رجال كشى (اختيار معرفة الرجال) به نقل از فضيل بن زبير گفت‏ وگويى را از حبيب با ميثم تمار نقل مى ‏كند كه نشان‏ دهنده آگاهى حبيب از علم «بلايا و منايا» «8» است.

حبيب به ميثم مى‏ گويد: گويا مردى را مى‏ بينم كه در الزرق خربزه مى‏ فروشد ... و در راه محبت اهل بيت عليهم السلام به دار آويخته مى‏ گردد؛ و بالاى دار شكم او را پاره مى‏ كنند. ميثم تمار نيز حبيب را از كيفيت شهادت وى در آينده آگاه ساخت و گفت: گويا مرد سرخ‏رويى را مى‏ بينم كه گيسوانى دارد و در راه فرزند پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم به شهادت مى‏ رسد. سر او را از تن جدا ساخته در كوفه مى ‏گردانند آن‏گاه از هم جدا شدند. در اين هنگام رشيد هجرى از راه رسيد و وقتى كه از گفت ‏وگوى آنان آگاه گشت، گفت: خداى رحمت كند ميثم را، فراموش كرد بگويد كه براى آورنده سر حبيب صد درهم بيشتر جايزه تعيين مى‏ كنند. فضيل بن زبير و ديگران كه اين گفت‏ وگو را شنيده بودند، گويند: ديرى نپاييد كه تمام آن‏چه اين سه بزرگوار پيش‏بينى كردند به وقوع پيوست: ميثم [تمار] بر در خانه عمرو بن حريث به دار آويخته شد، حبيب شهيد گرديد؛ و سر او را از تن جدا كردند و به كوفه آوردند. «9»

حبيب از راويان و ناقلان حديث است. وى از حضرت امام حسين عليه السلام پرسيد كه شماپيش از آفرينش آدم چه بوديد؟ فرمود: ما اشباهى از نور بوديم كه دور عرش مى ‏چرخيديم و فرشتگان را تسبيح و تحميد و تهليل «10» مى ‏آموختيم. «11»

وى و شمارى از اهل كوفه همچون سليمان بن صرد خزاعى و مسيب بن نجبه و رفاعة بن شدّاد از نخستين كسانى بودند كه امام حسين را به كوفه فراخواندند. «12» پس از رسيدن نامه‏ هاى كوفيان به امام عليه السلام وى پسرعمو و نايب خاص خود مسلم بن عقيل را به كوفه فرستاد. پس از ورود مسلم به كوفه شيعيان بر آن حضرت گرد آمدند. نخستين كسى كه اظهار وفادارى نمود عابس بن ابى ‏شبيب شاكرى بود، و پس از او حبيب برخاست و ضمن تأييد كلام عابس چنين گفت: «رحمت خدا بر تو باد. آنچه در دل داشتى با كوتاه‏ترين سخن بيان كردى. سپس افزود: «به خداى يكتا سوگند من هم بر همين رأى و عقيده ‏ام كه او بيان كرد. «13»

حبيب و مسلم بن عوسجه از كسانى بودند كه براى آن حضرت بيعت مى‏ گرفتند و عاشقانه و با تمام وجود از آن بزرگوار پشتيبانى مى‏ كردند. «14» پس از شهادت مسلم بن عقيل عليه السلام و بى ‏وفايى مردم كوفه قبيله حبيب و مسلم آن دو را پنهان كردند. بنا به نقلى هنگامى كه خبر شهادت مسلم بن عقيل عليه السلام به امام عليه السلام رسيد، آن حضرت در حالى كه عازم كوفه بود نامه ‏اى را براى حبيب نوشت و او را به يارى خود فراخواند. «15» ولى اين موضوع در منابع معتبر نيامده است.

حبيب پس از آن‏كه از ورود امام به كربلا آگاه گشت، شبانگاه به طور پنهانى همراه مسلم بن عوسجه رهسپار كربلا گرديد. روزها را مخفى مى‏ شد و شب‏ها راه مى‏ پيمود. «16» سرانجام در كربلا به محضر امام حسين عليه السلام رسيد. «17»

پس از آن‏كه لشكر عمرسعد رو به فزونى نهاد، حبيب با كسب اجازه از امام عليه السلام ميان‏ قبيله بنى ‏اسد شتافت و ضمن سخنرانى مفصلى از آنان درخواست يارى نمود. وى سخنان خود را چنين آغاز كرد

نخستين كسى كه به حبيب پاسخ مثبت داد و اظهار وفادارى كرد عبداللَّه بن بشر بود.

وى و شمارى ديگر گرد حبيب جمع شدند تا به لشكر امام بپيوندند ولى ازرق بن حرب صيداوى با چهارهزار نفر به آنها حمله‏ور شد و آنان را پراكنده ساخت حبيب به نزد امام عليه السلام بازگشت و واقعه را خبر داد. «19»

عصر تاسوعا آن‏گاه كه امام حسين عليه السلام از دشمن مهلت گرفت كه تا فردا صبر كنند، حبيب در مقام موعظه و پند به آنان چنين گفت:

شب عاشورا حبيب با يزيد بن حُصَين «21» مزاح مى ‏كرد. يزيد گفت: حالا چه وقت شوخى و خنده است؟ پاسخ داد كه چه وقتى بهتر از اكنون سزاوار خنده و مزاح است. به خدا سوگند ديرى نخواهد پاييد كه نيروهاى دشمن با شمشير به ما حمله خواهند كرد و ما در بهشت حورالعين را در آغوش خواهيم گرفت. «22»

بنا به نقلى، شب عاشورا وقتى حبيب از هلال بن نافع شنيد كه حضرت زينب عليها السلام از اين‏كه مبادا فردا ياران وفادار نمانند و امام عليه السلام را تنها بگذارند نگران است، اصحاب را جمع كرد همگى نزد خيمه حضرت زينب عليها السلام گرد آمدند و از صميم دل اظهار وفادارى و اخلاص نمودند تا مگر نگرانى را از دل آن بانوى بزرگوار برطرف سازند. «23»

صبح روز عاشورا آن‏گاه كه امام حسين عليه السلام لشكر خود را آراست، جناح راست را به زهير و جناح چپ را به حبيب و قلب را به برادرش حضرت ابوالفضل سپرد. يسار، غلام زياد بن ابيه، و سالم، غلام عبيداللَّه بن زياد، هر دو به ميدان آمدند و هماورد طلبيدند.

حبيب و برير از جاى برخاستند كه به جنگ آن دو بروند، ولى امام عليه السلام اجازه نداد. آن‏گاه عبيداللَّه بن عمير كلبى به سوى آنان شتافت پس از معرفى خود آنان حبيب و زهير و برير را به جنگ فراخواندند ولى عبيداللَّه پس از جنگى نمايان هر دو را به قتل رساند. «24»

روز عاشورا هنگامى كه امام عليه السلام آغاز به خواندن خطبه نمود، شمر فرياد زد: خدا را بر يك حرف پرستش مى ‏كنم (يعنى با شك و ترديد خدا را مى‏ پرستم) اگر بدانم چه مى‏ گويى؟! حبيب پاسخ داد:

در واپسين لحظه‏ هاى عمر مسلم بن عوسجه امام حسين عليه السلام همراه حبيب بر بالين وى آمد حبيب گفت: بر من ناگوار است كه مى‏ بينم از پاى درآمده‏ اى مژده باد تو را بهشت.

مسلم با صدايى ضعيف گفت: خداوند تو را به خير بشارت دهد.

حبيب گفت: اگر نمى ‏دانستم كه تا ساعتى ديگر نزد تو مى‏ آيم دوست داشتم كارهاى خويش را به من وصيت كنى تا حق دينى و خويشاوندى خود را ادا كرده باشم. مسلم، با اشاره به امام گفت: خدايت رحمت كند تو را وصيت مى‏ كنم به اين شخص. تا جان در بدن دارى از او دفاع كن و تا پاى جان از نصرت او دست برمدار. گفت: سوگند! به پروردگار كعبه چنين كنم و آنچه را كه گفتى انجام دهم. «26»

ظهر عاشورا هنگام نماز ظهر كه فرا رسيد، امام فرمود: از لشكر بخواهيد دست از جنگ بردارند تا نماز بگزاريم. حصين بن تميم بانگ برآورد كه نماز شما قبول نخواهد شد. حبيب در پاسخ گفت: اى الاغ «27» پنداشتى كه نماز آل پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم قبول نمى‏ شود ولى نماز تو قبول مى‏ شود. «28» پس با هم درگير شدند. حبيب بر سر اسب حصين زد، اسب رم كرد و حصين را بر زمين انداخت ولى ياران وى از راه رسيدند و او را نجات دادند.

آن‏گاه حبيب به ميدان شتافت و چنين رجز خواند:

وَيا أَشَدَّ مَعْشَرٍ عِنادا «29»

و اى گروهى كه از تمام مردم عناد و دشمنى‏تان بيشتر و شديدتر است.

رجز ذيل را نيز به او نسبت داده‏ اند.

پس كارزار سختى نمود. مردى از بنى‏تميم بر حبيب حمله ‏ور شد و حبيب او را به قتل رساند. ديگرى با نيزه به حبيب حمله كرد و او را بر زمين انداخت خواست كه از جاى برخيزد، ولى حصين بن تميم از راه رسيد و با ضربت شمشير، حبيب را نقش بر زمين كرد. سپس از اسب پياده شد و سر مبارك حبيب را از تن جدا ساخت. حصين بن تميم با آن مرد تميمى درباره اين‏كه كدام يك حبيب را به شهادت رسانده است مشاجره نمود.

سرانجام مصالحه نمودند و توافق شد كه آن تميمى سر مبارك حبيب را به حصين بن تميم بدهد تا به گردن اسب خود آويزان كند و ميان لشكر جولان دهد تا همه بفهمند وى نيز در شهادت حبيب شركت داشته است. سپس آن تميمى سر مبارك حبيب را به گردن اسب خود آويزان كرد و به كوفه آمد و آن را نزد ابن ‏زياد برد. «31»

حبیب در سن 75 سالگی در کربلا به شهادت رسیده است.(32)

[در كوفه‏] قاسم فرزند نوجوان حبيب از وى تقاضا كرد كه سر پدر را به وى بدهد تا مگر او را دفن كند ولى او نپذيرفت. قاسم در پى انتقام خون پدر برآمد. تا آن‏كه سرانجام هنگام حمله مصعب به‏

باجُمَيرا، «33» در حالى كه قاتل پدرش در خواب نيمروزى فرو رفته بود به چادر وى يورش برد و او را به قتل رساند. «34»

---

پی نوشت ها:

(1) نام پدر حبیب را مظهر (العلامیه،ص61) و مطهر نیز گفته اند ( البدایه و النهایه ،ج8،ص180)

(2) الاصابه،ج2،ص142؛ برخی حبیب را تابعی دانسته اند (اعیان الشیعه، ج4،ص554)

(3) الاصابه ،ج2،ص142.

(4 ) فرسان الهیجاء، ج1،ص87.

(5) رجال شیخ طوسی، ص38 و 67.

(6) ابصار العین ،ص56،مکتبه بصیرتی

(7) رجال برقی،ص4.

(8) سفینه البحار ،ج2، ص26.

(9) بلایا و منایا: اجل و گرفتاری های آینده.

(10) تسبیح یعنی سبحان الله گفتن و تمحید به معنای الحمدلله گفتن و تهلیل به مهانی لا اله الا الله گفتن است 

(11) بحارالانوار، ج60، ص311.

(12)تاریخ طبری،ج5،ص352،دارالمعارف

(13) تاریخ طبری،ج5،ص352،دارالمعارف

(14)ابصار العین،ص57،مکتبه بصیرتی

(15) اسرار الشهاده ،ص396.

(16) شاید خیلی با تانی و نیز از بیراه می رفتند که این چنین معطل شدند

(17) ابصار العین، ص152،مرکز الدراسات الاسلامیه،لحرس الثوره؛ اعیان الشیعه ،ج4،ص554.

(18) الفتوح،ج5،ص159.

(19) همان.

(20) لسان الاشراف، ج3،ص184، دارالتعارف،تاریخ طبری، ج5،ص416.

(21)در پاورقی رجال کشی، ص79 می گوید: در حاشیه برخی از نسخه های رجال کشی به جای یزید بن حصین بربر آمده است و در طبری ج4،ص321 چاپ اعلمی این جریان به عبدالرحمن بن ربه و بربر بن حضیر نسبت داده شده است.

(22) رجال کشی،79.

(23) الدمعه ساکبه ،ج4، ص274

(24) تاریخ طبری، ج5، ص 429،دارالمعارف

(25) ارشاد، ج2، ص98، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید.

(26) همان، ج3، ص103.

(27) در برخی از منابع به جای حمار «خمار» آمده است (نفس المهوم، ص244)

(28) تاریخ طبری، ج4، ص334

(29) تاریخ طبری، ج5، ص439، دارالمعارف، عبرات، ج2، ص40

(30) دارالمعارف الحسینه،ج5،ص166؛ ر.ک به تاریخ طبری، ج5، ص439، دارالمعارف

(31) تاریخ طبری، ج5، ص439، دار المعارف

(32)فرسان الهیجاء، ج1،ص 89.

(33) باجُمیرا با باء مفرده رجیم مضموم و میم مفتوح و الف مقصوره جایگاهی در سرزمین موصول که مصعب بن زبیر در جنگ با عبدالملک مروان لشکرکشی نمود آنگاه که وی از شام به قصد جنگ با مصعب بیرون شد

(34) تاریخ طبری، ج5، ص439، دارالمعارف

منابع: 

(1) پژوهشی پیرامون شهدای کربلا، جمعی از نویسندگان مرکز تحقیقات اسلامی، یاقوت، 1381،صص132-139.