شاگردان امام صادق (ع)

شهرت علمی ‌‌امام در بلاد اسلامی ‌‌آن چنان چشم‌گیر و زبانزد خاص و عام بود که از نقاط بسیار دور سرزمین‌ های اسلامی ‌‌برای کسب فیض به مدینه و حوزه درس او می‌‌ آمدند و از دریای بی کران علوم الهی او بهره می‌‌ بردند. حتی بسیاری از متفکران غیرمسلمان نیز برای مذاکره علمی‌‌ با امام به خدمتش می‌‌ رسیدند و حضرت به میزان سطح درک و علمشان پاسخ می‌‌ گفتند.[۱]

1. برخی از یاران خاص امام صادق (ع):

بسيارى از از پرورش‌يافتگان مكتب امام صادق (ع) خود از دانشمندان و بزرگان فقهای زمان خود بوده‌اند. در ادامه به تعدادی از این افراد اشاره می‌‌ شود:

• جابر بن حیان: ابن خلكان در شرح حال امام صادق (ع) نويسد: شاگرد او ابوموسى جابر بن حيان صوفى طرسوسى است. وی كتابى در هزار ورق تاليف كرده و رساله هاى جعفر صادق (ع) را كه پانصد رساله است در آن فراهم آورده.[۳]
• جمیل بن دراج: از ديگر خواص امام بوده است و روايت است که حضرت اسراري را به وي مي‌‌آموخت که به ديگران تعليم نمي‌‌داد.[۴]
• ليث بن البخترى: از شاگردان امام صادق و امام باقر (ع) بوده و امام صادق (ع) او را از ارکان زمين و از دانشمندان معرفي مي‌‌کند.[۵]
• هشام بن حكم: از بزرگترين متکلمين شيعه و از اصحاب امام صادق (ع) بود. جایگاه او در نزد امام صادق (ع) تا حدی است که در مورد او می‌‌فرماید: هشام بن حکم مراقب و نگهبان حق ما و مؤید صدق ما و نابودکننده نظرهای باطل دشمنان ماست. کسی که از او پیروی کند، از ما پیروی کرده است و کسی که با او مخالفت کند با ما مخالفت ورزیده است.[۶]
• جابر بن يزيد جعفي: از خواص امام باقر و امام صادق (ع) بوده است. از امام صادق (ع) در مورد او نقل شده است که همانا او را جابر نامیدند زیرا كمبودهای مؤمنین را با دانش خویش جبران می‌‌كند و اوست دریائی بیكران و بابی از علم در عصر خویش.[۷]
• حمران بن اعين شيبانى: برادر زراره است كه از حواريين  امام باقر و امام صادق (ع) بشمار رفته و امام باقر (ع) به او فرموده كه تو از شيعه مايى در دنيا و آخرت.[۸]

علاوه بر کسانی که در حال اعتقاد و ارادت کامل به آن حضرت از خرمن علم او بهره می‌‌بردند و مذهب شیعه را به پیروی از آن حضرت اختیار نموده بودند، شمار بسيارى از دانشمندان برجسته و پيشوايان مذاهب اهل سنت نیز از آن حضرت حديث نقل كرده و از بهره‌ وران دانش آن حضرت محسوب مى‌ شده‌ اند. ابن حجر عسقلانی در صواعق کسانی مانند يحيى بن سعيد، ابن جريح، مالك، سفيان عينيه، سفيان ثورى، ابوحنيفه، شعبه و ايوب سختيانى را روایت‌کنندگان از آن حضرت دانسته است.

ابن شهر آشوب در مورد مالک بن انس که یکی از مذاهب بزرگ اهل سنت به نام مالکی پیرو فقه اوست می‌‌گويد: مالك در بسيارى از موارد ادعا مى‌ كرد كه روايات را شخصاً از امام شنيده است و بعضى اوقات مى‌ گفت: راوى موثق و بسيار معتمد، جعفر بن محمد برايم اين گونه حديث نقل كرد.[۹]

به نظر کشی که از علمای علم رجال است، این جمع، نخبگان و راویان موثقی هستند که همه علمای درایه و حدیث و فقها به روایاتی که از ایشان به طریق صحیح نقل شده بدون تردید و دغدغه خاطر اعتماد می‌‌کنند و آن‌ها را صحیح می‌‌دانند و عمل به آن‌ها را لازم می‌‌شمرند، اگرچه از افراد ناشناخته یا ضعیف نقل خبر کرده باشند.

این جملات بعدها به مجامع فرهنگی دینی و کتب علمی ‌‌راه یافت و گروهی از متقدمان و متأخران آن را پذیرفتند و در محاورات و نوشته‌های خود بکار بردند و اصطلاح اصحاب اجماع ابداع شد و جمعی از راویان به اصحاب اجماع شهرت پیدا کردند.

در تعداد اصحاب اجماع بین دانشمندان اختلاف نظر وجود دارد.مشهور دانشمندان آن‌ها را هیجده تن دانسته‌اند که شش تن آن‌ها از اصحاب امام باقر و امام صادق (ع) هستند و شش تن دیگر از اصحاب امام صادق (ع) هستند و شش تن باقیمانده از اصحاب امام کاظم و امام رضا (ع) محسوب می‌‌شوند.

الف) اصحاب اجماع امام باقر و امام صادق (ع):

کشی در میان این شش نفر، زراره را افضل می‌‌داند.

که در میان آن‌ها جمیل بن دراج را افضل دانسته‌اند.

از غلام های آن حضرت نيز كسانى مانند ابو يزيد بسطامى و ابراهيم بن ادهم و مالك بن دينار از مكتب آن حضرت بهره ها بردند[۱۱] که همگی از بزرگان و مشاهیر عرفانند.

حافظ عبدالعزيز بن اخضر جنابذى در كتاب خود موسوم به معالم العترة الطاهره نوشته است: روايت شده كه از فرزندان امام صادق (ع) موسى، محمد، اسماعيل و اسحاق از آن حضرت روايت مى كرده اند. آنگاه وى از هر يك از آن‌ها حديثى نقل كرده است.[۱۲]

 

1.  نگاهی به شیوه‌های تبلیغی امام صادق علیه‌السلام، پاسدار اسلام: بهمن 1378 - شماره 218.
2.  سيره معصومان، سيد محسن امين، ترجمه على حجتى كرمانى، ج 5، ص 66.
3.  زندگانى امام صادق علیه‌السلام، سيد جعفر شهيدى، ص 65 به نقل از وفيات الاعيان، ج 1، ص 291.
4.  همان، ص 66.
5.  همان، ص 66.
6.  هشام بن حکم مدافع حریم ولایت، سید احمد صفائی، تهران، نشر آفاق، ط 2، 1359 هـ.ش، ص 14.
7.  سفینه البحار، ج 1، ص 141-142.
8.  منتهی الآمال، قسمت دوم، باب نهم: در تاريخ حضرت صادق علیه‌السلام.
9.  سيره معصومان، سيد محسن امين، ترجمه على حجتى كرمانى، ج 5.
10.  «اصحاب اجماع». ناصر باقری بیدهندی، علوم حدیث، ش 6 (زمستان 1376)، ص 55-80.
11.  سيره معصومان، همان.
12.  سيره معصومان، همان.