حکمت های رمی جمرات (۳)

به جز شیطان، موانع دیگری نیز بر سر راه انسان‌ها قرار دارد. یکی از این موانع، دشمن درونی یا همان «نفس» است. علمای علم اخلاق، با استناد به آیات قرآن کریم، معتقدند که شش نوع نفس وجود دارد. انواع نفس، در حقیقت حالت‌های مختلفی است که نفس به خود می‌گیرد و در هر حالتی با یک نامی خوانده می­ شود: «نفس امّاره»، «نفس لوامّه»، «نفس مطمئنّه»، «نفس راضیّه»، «نفس مرضیّه» و «نفس مسوّله». 

نفس، همان چیزی است که با بدن انسان ارتباط دارد و فرمانده­ی بدن انسان است. وقتی این ارتباط با بدن قطع می­ شود، شخص می­میرد. جنین قبل از چهار ماهگی، فاقد نفس است و از چهار ماهگی، نفس به بدن ملحق می­ شود و اداره­ی بدن را به عهده می‌گیرد و تا موقع مرگ، همراه بدن می‌باشد. نفس، حالات گوناگونی دارد و در هر حالت، به نامی خوانده می‌شود. 

نفس مرکّب از قوه­ی وهیمیّه ـ همان قوه­ی شهوت ـ و قوه­ی سبعیّه ـ همان قوه­ی غضب ـ است. این دو قوه، گاهی با هم ترکیب می­شوند و انسان را وادار به معصیت می‌کنند. وقتی­ این نفس روح انسان را به گناه وادار کند، اسم آن را «نفس امّاره» می‌گذارند. حضرت یوسف در ماجرای زنان مصر، فرمود:

 

 

قوّه ­ی شهوت و غضب، انسان را به گناه وادار می­کند؛ مگر این­که خدا ترحّم کند و با قدرت ایمان جلوی آن را بگیرد.  

حالت دیگری از نفس، «نفس لوّامه» است؛ یعنی روحی که انسان را وادار به گناه می­کند و بعد پشیمان می­شود که چرا چنین کاری کرده است. قرآن شریف می­فرماید: 

 

 

«نفس مسوّله» همان است که حضرت یعقوب(ع) به فرزندانش فرمود:

 

‏نفس، گاهی کارهای زشت و ناپسندی را در نظر انسان زیبا جلوه می­دهد؛ مثل این‌که شخصی در مجلسی می­نشیند و می­خواهد اهل مجلس را سرگرم کند، تا بقیّه بگویند مرد خوش اخلاق و خوش برخوردی است؛ لذا شروع به گفتن طنز و شوخی می­کند و مجبور به دروغ گفتن می­شود که اهل مجلس را بخنداند. به نظر خودش، خیلی کار خوبی است که دیگران را ـ ولو با دروغ ـ شاد کند؛ در حالی­که در روایات داریم از دروغ، حتّی به شوخی نیز بپرهیزید:

 

 

«دروغ» از گناهان بزرگ است؛ ولی انسان به‌عنوان این‌که می­خواهد خدمتی به مردم کند، این گناه را مرتکب می­شود. یا مثل مشّاطه که دختر زشتی را آن چنان آرایش می‌کند که دیو سیاه را به صورت حورالعین جلوه دهد. این کار مشّاطه است و کار حرامی است. شیطان و نفس امّاره، کارشان همین است؛ کارهای زشت را آن‌چنان آرایش می­کنند که خود انسان هم متوجّه نیست که کار زشتی را مرتکب می­شود. به این نفس، «نفس مسوّله» می­ گویند. برادران یوسف نیز پیش خود فکر می­ کردند که کار خوبی انجام می­دهند، در حالی‌که آن گناه عظیم را مرتکب شدند.

قرآن سه نفس دیگر را نیز معرّفی می ­کند: وقتی روح انسان با ذکر خدا ارتباط برقرار کرد، آرامش عجیبی بر او حاکم می­ شود: «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب»‏(۹) که به آن «نفس مطمئنّه» گویند.

گاهی نفس از خداوند راضی است، که به آن «نفس راضیّه» گویند و گاهی هم خدا از او راضی می‌باشد که به آن «نفس مرضیّه» می‌گویند.

نفوس مطمئنّه، راضیّه و مرضیّه، مشکلی برای انسان ایجاد نمی‌کنند؛ ولی سه نفسِ امّاره، لوّامه و مسوّله، منشأ تمام گناهان هستند. ما باید با این­ها مبارزه کنیم؛ زیرا سه دشمن بسیار خطرناک برای انسان به شمار می‌آیند:

 « أَعْدَى عَدُوِّكَ نَفْسُكَ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْك‏ »‏(۱۰)

در منی باید این پیام را از سه جمرات بگیریم که: سه نفس، در این‌جا تجسّم پیدا کرده و باید با آن‌ها مبارزه کنیم. مبارزه­ با نفس، «جهاد اکبر» است؛ یعنی انسان در طول زندگی، آن­چه خدا می‌خواهد، انجام دهد، نه آن‌چه دلش خواست. این بالاترین عبادت و بالاترین موفقیّت است که انسان بتواند با نفس، کُشتی بگیرد و او را بر زمین بزند. در رمی جمرات، این درس را می‌آموزیم که باید نفرین کرد، اظهار انزجار از رذائل اخلاقی و نفس امّاره نمود، تا مرتکب گناه نشویم.

 

پس از مبارزه با دشمن و مانعی به نام «شیطان» و ستیز و انزجار از دشمنی به نام «نفس»، نوبت مبارزه با دشمن سوّم و خطرناک دیگری به نام «شیاطین انسی» می‌رسد: 

 

 

«‏شیاطین انسی»، کسانی هستند که در مقابل انسان، در صراط مستقیم قرار می­گیرند و او را منحرف می­سازند. فرعون صفت­ها، نمرود صفت­ها و آن­هایی که در مقابل انبیاء ایستادند و دین تراشی کردند و آن‌هایی که عوامل گمراهی مردم را فراهم کردند، شیاطین انسی هستند که باید با آن‌ها مبارزه کرد. 

در آن سرزمین، این درس را نیز یاد می‌گیریم که این سه ستون، یکی مجسّمه­ی «شیطان»، دیگری مجسّمه­ی «نفس امّاره» و سوّمی مجسّمه­ی «دشمنان انسی» هستند و باید از این عناصر فاسد، تبرّی جست. با اظهار تنفّر از این دشمنان، به دستور تبرّی در دین اسلام عمل کرده‌ایم. قرآن شریف، در رابطه با سامری که قوم بنی­اسرائیل را گوساله­ پرست کرد، دستور می‌دهد که از این شخص، اظهار تنفّر و انزجار نمایید. در بین مسلمانان نیز، کسانی به منزله­ی سامری این امّت بوده­ اند و باید از آن‌ها برائت جست. بنابر این، آن­جا این درس را می­ گیریم که با این قشر نیز باید مبارزه کرد. برای شاهد عرض خود، روایتی را نقل می‌کنیم:

 

«دَخَلْتُ أَنَا وَ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِي عَلَى عَلِيِّ بْنِ عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ أَبِي طَاهِرٍ الْعَلَوِيِّ قَالَ أَبُو الصَّخْرِ فَأَظُنُّهُ مِنْ وُلْدِ عُمَرَ بْنِ عَلِيٍّ قَالَ وَ كَانَ أَبُو طَاهِرٍ فِي دَارِ الصَّيْدِيِّينَ نَازِلًا قَالَ فَدَخَلْنَا عَلَيْهِ عِنْدَ الْعَصْرِ وَ بَيْنَ يَدَيْهِ رَكْوَةٌ مِنْ مَاءٍ وَ هُوَ يَتَمَسَّحُ فَسَلَّمْتُ عَلَيْهِ فَرَدَّ عَلَيْنَا السَّلَامَ ثُمَّ ابْتَدَأَنَا فَقَالَ مَعَكُمْ أَحَدٌ فَقُلْنَا لَا ثُمَّ الْتَفَتَ يَمِيناً وَ شِمَالًا هَلْ يَرَى  أَحَداً ثُمَّ قَالَ أَخْبَرَنِي أَبِي عَنْ جَدِّي أَنَّهُ كَانَ مَعَ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بِمِنًى وَ هُوَ يَرْمِي الْجَمَرَاتِ وَ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ رَمَى الْجَمَرَاتِ قَالَ فَاسْتَتَمَّهَا ثُمَّ بَقِيَ فِي يَدِهِ بَعْدُ خَمْسُ حَصَيَاتٍ فَرَمَى اثْنَتَيْنِ فِي نَاحِيَةٍ وَ ثَلَاثَةً فِي نَاحِيَةٍ فَقَالَ لَهُ جَدِّي جُعِلْتُ فِدَاكَ لَقَدْ رَأَيْتُكَ صَنَعْتَ شَيْئاً مَا صَنَعَهُ أَحَدٌ قَطُّ رَأَيْتُكَ رَمَيْتَ الْجَمَرَاتِ ثُمَّ رَمَيْتَ بِخَمْسَةٍ بَعْدَ ذَلِكَ ثَلَاثَةٍ فِي نَاحِيَةٍ وَ اثْنَتَيْنِ فِي نَاحِيَةٍ قَالَ نَعَمْ إِنَّهُ إِذَا كَانَ كُلُّ مَوْسِمٍ أُخْرِجَا الْفَاسِقَيْنِ الْغَاصِبَيْنِ  ثُمَّ يُفَرَّقُ بَيْنَهُمَا هَاهُنَا لَا يَرَاهُمَا إِلَّا إِمَامٌ عَدْلٌ فَرَمَيْتُ الْأَوَّلَ اثْنَتَيْنِ وَ الْآخَرَ ثَلَاثَةً لِأَنَّ الْآخَرَ أَخْبَثُ مِنَ الْأَوَّلِ »(۱۲)

این روایت از شخصی به نام حسن بن علی، که هم زمان با متوکّل عبّاسی بوده، نقل شده است. او می­گوید: «من با مردی که از دوستان ما بود، بر فردی به نام ابی‌طاهر عیسی بن عبدالله وارد شدیم.» شخصی به نام ابوصخر می­گوید: «فکر می­ کنم که ابی طاهر، از اولاد امیرالمؤمنین(ع)بود.» ابی‌طاهر در منزلی معروف به «دار صیدیین»، سکنی گزیده بود. هنگام عصر، در حالی که کوزه ­ی آبی در دستش بود و با آن صورتش را می‌شست، با او ملاقات کردیم. پس از سلام و احوال‌پرسی، بدون این­که از او سؤال کنیم، خودش شروع به صحبت کرد و گفت: «کسی همراه شماست؟» مثل این­که از تنهایی ما مطمئن نبود و تقیّه می­کرد. جواب دادیم: «خیر! کسی همراه ما نیست.» به طرف چپ و راست نگاه می­کرد تا اجنبی اطراف ما نباشد، سپس گفت: «پدرم از جدّم به من خبر داد که با امام باقر در منی بودند و جدّ من همراه امام باقر(ع)بود. امام باقر(ع) هر سه ستون را سنگ زده و از رمی جمره فارغ شده بودند. پنج ریگ در دست حضرت مانده بود؛ دو تای آن را یک طرف انداختند و سه تای آن را به طرف دیگری پرتاب نمودند. از کار حضرت تعجّب کردم که سه جمره بیشتر وجود ندارد و حضرت هم آن جمرات را رمی کرده‌اند، پس فلسفه­ی این­کار چه بود؟!» جدّم از حضرت امام محمد باقر ­پرسید: «شما کاری انجام دادید که ما تا به حال ندیده بودیم کسی این کار را انجام دهد! علّتش چیست؟ من دیدم پنج ریگ در دست شما بود که سه تای آن به طرفی و دو تای آن به طرف دیگر پرتاب شد!» حضرت فرمودند: «بله، همین­طور است؛ وقتی موسم حج می‌شود، دو نفر را از زیر خاک بیرون می­آورند و در جمرات قرار می‌دهند. مردم با چشم آن‌ها را نمی­بینند، ولی ما با چشم، این­ها را می­بینیم؛ این­ها را غیر از امام عادل کسی نمی‌بیند. اوّلی را با دو ریگ زدم و دوّمی چون خبیث‌تر از اوّلی بود، با سه ریگ، رمی نمودم.» 

از این روایت معلوم می ­شود که با گمراهان و گمراه‌کنندگان نیز باید مبارزه شود و امام باقر(ع) با رمی خودشان، این پیام را به ما رسانده‌اند. 

 

پی نوشت ها:

(۱) هود / 18: «هان، لعنت خدا بر ظالمان باد.»

(۲) علل الشّرائع، ج ‏2، ص 437.

(۳)همان

(۴)تفسير القمي، ج ‏2، صص 226-225.

(۵)يوسف / 53.

(۶)قيامت / 4-1: «نه، سوگند به روز رستاخيز، و [باز] نه، سوگند به نفس ملامتگر [كه زنده مى‏شويد]. آيا انسان مى‏پندارد كه هرگز استخوان‏هايش را جمع نخواهيم كرد؟ چرا، در حالى كه قادريم بر اين كه سر انگشتان او را هم بازسازيم.»

(۷)يوسف / 83: «گفت: [چنين نيست‏] بلكه نفس شما كارى را براى شما آراسته است. صبرى جميل [لازم است‏].»

(۸)الكافي، ج ‏2، ص 340.

(۹)رعد / 28: «آگاه باش كه با ياد خدا دل‏ها آرام گيرد.»

(۱۰)عدّة الدّاعی، ص 314. 

(۱۱) ناس / 6-1: «به نام خداوند هستى بخش مهربان‏، بگو پناه مى‏برم به پروردگار مردم. به فرمانرواى مردم، به معبود مردم، از شرّ وسوسه‏گر پنهان شونده [و بازگردنده‏]، آن كه در سينه‏هاى مردم وسوسه مى‏كند، از پريان و آدميان.»

(۱۲)بحار الأنوار، ج ‏27، صص 306-305؛  بصائر الدرجات، صص 307-306.