معنای شفاعت توبه

مسلمانان بر اساس آیات قرآن و روایات متعدد بر این باور هستند که  در صحنه قیامت شفیعانی وجود دارند که با شفاعت ایشان بندگان گناهکار خدا از آتش دوزخ رها می شوند. یکی از شفیعانی که در روایات به آن اشاره شده "توبه" است. امیر المومنین علی علیه السلام می فرمایند: وَ لَا شَفِيعَ أَنْجَحُ مِنَ التَّوْبَة يعنى هيچ شفيع رهاننده‏ تر از توبه و بازگشت نيست، (الکافی ج8 ص 19.)
حال با توجه به اینکه توبه خود یکی از عوامل آمرزش گناهان در دنیا است شفیع بودن توبه در قیامت به چه معناست؟ مگر نه اینکه (التّائب من الذّنب كمن لا ذنب له‏) توبه كننده از گناهان مانند كسى است كه گناه ندارد. پس انسان توبه کار چه نیازی به شفاعت دارد؟ آنهم شفاعت توبه!
در سطور پیش رو مفهوم شفاعت گری توبه را تحلیل خواهیم نمود. در ابتدا باید تصویری صحیح از شفاعت در ذهن داشت:

شفاعت چیست؟

آنچه معمولاً از شفاعت تصور می شود این است که در قیامت کسانی نزد خدا واسطه می شوند تا خداوند گناه گناهکاران را عفو نماید. این تصویر اگر چه غلط نیست اما به هیچ وجه گویای حقیقت شفاعت نیست بلکه تنها نتیجه آن است.  در توضیح مطلب باید چند مقدمه را بیان نمود:

پیرامون معنای لغوی شفاعت

مقدمه اول: در آغاز بایست اندکی پیرامون کلمه شفاعت گفتگو نماییم. شفاعت در لغت یعنی واسطه شدن. در امور روزمره وقتی کسی درخواست کسی را به مافوق منتقل می کند او را شفیع می نامند. بنابراین شفاعت یکی از مصادیق سببیت است. پس هر چیزی که واسطه و سبب ایجاد اثری شود شفیع نامیده می شود.  قرآن  کریم می فرماید: (مَنْ يَشْفَعْ شَفاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَصيبٌ مِنْها وَ مَنْ يَشْفَعْ شَفاعَةً سَيِّئَةً يَكُنْ لَهُ كِفْلٌ مِنْها وَ كانَ اللَّهُ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ مُقيتاً) هر كس واسطه خوبى شود، بهره‏اى از آن خواهد برد و هر كه واسطه بدى شود، بهره‏اى از آن خواهد برد و خداوند بر همه چيز مراقب است.(نساء/85)
و در اصطلاح «شفاعت، واسطه شدن يك مخلوق، ميان خداوند و مخلوق ديگر، در رساندن خير يا دفع شر - خواه در دنيا و خواه در آخرت - است». روشن است که بازگشت معنای اصطلاحی شفاعت به همان معنای لغوی است.

دستگاه خداوند هم نظام عقاب و پاداش دارد و هم نظام عفو و رحمت

مقدمه دوم: خداوند عالم نظام پاداش و عقاب در عالم قرار داده است تا زمینه کمال انسان را فراهم آورد اما از سوی دیگر عفو رحمت خداوند نیز جریانی دیگر است. این دو نظام اختلالی با یکدیگر ندارند. هر کدام جایگاهی و شرایطی دارد. در قانون الهی توبه موجب عفو و مغفرت الهی است وسر و کار انسان را به دستگاه مغفرت الهی می اندازد و از سوی دیگر اصرار انسان بر گناه عقاب سخت الهی را در پی دارد. چنانکه  کفر و دشمنی با خدا سر و کار انسان را با عذاب  جاودان الهی قرار خواهد داد. از این رو این خود انسان است که با اعمال و رفتار خود زمینه جاری شدن عفو و رحمت یا عذاب الهی را فراهم می سازد.

خداوند امور را از طریق اسباب صورت می دهد

مقدمه سوم: امام صادق علیه السلام می فرمایند: (ابى اللّه ان يجرى الاشياء الاّ بأسباب، فجعل لكل شى‏ءٍ سبباً) «خداوند ابا دارد از اينكه امور را جز از طريق اسباب فراهم آورد، پس براى هر چيزى سببى قرار داده است( ميزان الحكمه، ج 3، ص 1231)
از آیات قرآن کریم نیز به خوبی می توان فهمید که خداوند اسبابی را برای جاری کردن اراده خود در ربوبیت عالم مقرر می فرماید. مثلاً ملائکه الهی را به سبب ایجاد آثاری می گرداند یا برای هدایت بشر رسولانی را مبعوث می فرماید. (اللَّهُ يَصْطَفي‏ مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَميعٌ بَصيرٌ) خداوند از بين فرشتگان و انسانها رسولان خود را بر مى‏گزيند كه او شنوا و بيناست(حج/75)

جاری شدن رحمت خداوند نیز از طریق اسباب است.

مقدمه چهارم: خداوند سرچشمه رحمت است  و این رحمت با واسطه اولیاء الهی بر خلق جاری می شود. آیات و روایات فراوانی شاهد این مطلب است. چنانکه امام صادق علیه السلام در معرفی اهلبیت علیهم السلام فرمودند: )بِهمْ يُنْزِلُ الرَّحْمَة( به سبب ایشان است که رحمت نازل می شود. (توحید شیخ صدوق ص 167)

نتیجه گیری از مقدمات

بنابراین مقدمات شفاعت چیزی جز این نیست که خداوند برگزیدگان درگاهش را واسطه جریان رحمتش بر دیگر بندگان قرار دهد. شفاعت در آخرت, تجلی جریان رحمت خدا در دنیاست. از این رو هر آنچه در دنیا موجب جریان یافتن رحمت الهی بر بندگان شود در آخرت نقش شفیع را ایفا می نماید.
جریان رحمت الهی در دنیا موجب هدایت انسان است. قرآن می فرماید: (فَأَمَّا الَّذينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ في‏ رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ يَهْديهِمْ إِلَيْهِ صِراطاً مُسْتَقيماً) آنانى كه به خدا ايمان آورده و به او اعتصام جسته ‏اند، به زودى در رحمت و فضل خويش وارد كرده و به راه راست هدايتشان خواهد نمود(نساء/175) همچنین می فرماید: (أُولئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَواتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَ رَحْمَةٌ وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ ) آنانند كه درودها و رحمتى از سوى پروردگارشان بر آنان است و آنانند كه هدايت يافته‏اند. (157/بقره)
 پس شفیع بودن شفیعان با هدایتگری ایشان در دنیا مرتبط است. هر کس سبب جریان هدایت در دنیا باشد در آخرت شفیع کسانی است که با هدایت او راه یافته اند.  شفاعت رسول خدا, اهلبیت, قرآن, عالم و... همه گواه این حقیقت هستند. در سایه اطاعت از ایشان جریان رحمت و هدایت خداوند در انسان آغاز می شود. چنانکه فرمود:  (وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ الْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ يُطيعُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ أُولئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيمٌ)
توبه نیز یکی از اسباب جریان رحمت خداوند در دنیاست: (كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى‏ نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ)  و تجلی این جریان رحمت در دنیا در آخرت به صورت شفاعت و مغفرت آشکار می شود.  این است معنای شفیع بودن توبه

نتیجه

شفاعت در آخرت تجلی جریان رحمت خداوند است در دنیا. هر کس در دنیا رحمت الهی از طریق اولیاء بر او جاری شود در آخرت همان ولی سبب  جریان رحمت و مغفرت بر او خواهد شد.  بنابراین هر یک از اسباب جریان رحمت در دنیا در آخرت به عنوان شفیع جلوه گر می شوند. توبه نیز یکی از اسباب جریان رحمت در دنیا است.  این جریان در آخرت به صورت شفاعت  جلوه خواهد نمود.

نویسنده: سید مهدی خدایی