ارتداد در قرآن

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بَعْدَ إِيمَانِهِمْ ثُمَّ ازْدَادُواْ كُفْرًا لَّن تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الضَّآلُّونَ.( آل عمران / 90 )

كسانى كه پس از ايمان كافر شدند و سپس بر كفر (خود) افزودند، (و در اين راه اصرار ورزيدند،) هيچ گاه توبه آنان، (كه از روى ناچارى يا در آستانه مرگ صورت مى ‏گيرد،) قبول نمى ‏شود؛ و آنها گمراهان (واقعى) اند (چرا كه هم راه خدا را گم كرده ‏اند، و هم راه توبه را!).

معنای ارتداد  در لغت و اصطلاح

«ارتداد» در لغت‏ به معنى بازگشت و رجوع چیزى به غیر خود است و گاهى به معنى صیرورت یعنى شدن است. در اصطلاح ارتداد یعنى حالت جدید اعتقادى که در مسلمانى با انکار یکى از اصول سه ( توحید ، نبوت ، امامت  ) گانه دین یا نفى اصلى از اصول ضرورى دین رخ دهد به طورى که موجب انکار اصول سه گانه دین شود. رخ مى ‏دهد در مفهوم قرآنى، ارتداد در صورتهایى همچون بازگشت از ایمان به کفر، برگشت از دین به کفر و نیز بازگشت‏ به گذشته به کار رفته است.
در مورد حکم فقهى ارتداد، از میان مجازات هاى بیان شده براى مرتد، در قرآن به مساله پذیرش یا عدم پذیرش توبه مرتد و مجازات از بین رفتن پیوند زناشویى و ممنوعیت ازدواج اشاره شده است.

آثار ارتداد

حبط اعمال

در قرآن مجید براى ارتداد آثار سوئى بیان شده است از جمله حبط (بر باد رفتن) اعمال و زیان در آخرت. به عبارت بهتر در اصطلاح علم کلام، ارتداد از میان رفتن ثواب اعمال پیشین است ‏بر اثر گناهان بعدى چنانچه در آیه 5 سوره مائده آمده: «ومن یکفر بالایمان فقد حبط عمله و هو فى الآخرة من الخاسرین‏» یعنى اگر به حکم نازل شده از سوى خداوند (در خصوص حلیت طعام اهل کتاب و زنان آنها بر شما) معترض باشید و آن را انکار کنید اعمال خوبتان بر باد خواهد رفت و در آخرت زیانکار خواهید بود.
همچنین در آیه 217 سوره بقره گفته شده که اعمال مرتدانى که با حال کفر مى ‏میرند در دنیا و آخرت حبط مى ‏شود.
«ومن یرتدد منکم عن دینه فیمت و هو کافر حبطت اعمالهم فى الدنیا والآخرة واولئک اصحاب النار هم فیها خالدون‏»
یعنى کسى که از آیین خود برگردد و در حال کفر بمیرد تمام اعمال نیک (گذشته) وى در دنیا و آخرت بر باد مى ‏رود و آنان اهل دوزخند و همیشه در آن خواهند بود.

موجب خشم الهی

از جمله آثار سوء ارتداد که در قرآن به آن اشاره شده غضب و خشم و عذاب دردناک خداوند است چون فرد مرتد غضب و عذاب خداوند را براى خود تدارک مى‏بیند چنانچه در پایان آیه 106 سوره نحل آمده: «ولکن من شرح بالکفر صدرا فعلیهم غضب من الله‏»
همان‏گونه که گذشت‏به موجب این آیه مرتدان به دو دسته تقسیم مى‏شوند و مرتدانى که با میل و رغبت عقیده خود را کنار مى‏ گذارند گرفتار غضب خداوند و عذاب عظیم وى مى‏ شوند. این معنى در آیه «فاما الذین اسودت وجوههم اکفرتم بعد ایمانکم فذوقوا العذاب بما کنتم تکفرون‏» (آل‏ عمران /106) نیز به چشم مى‏خورد، زیرا به موجب این آیه، به آنان که پس از ایمان کافر و مرتد شدند گفته مى ‏شود که به دلیل کفرتان بچشید عذاب خداوند را. و از سویى این آیه درباره ارتداد سخن مى‏ گوید; چه آن که مرحوم از جمله آثار سوء دیگر ارتداد آن است که اعمال زشت افراد مرتد توسط شیطان برایشان زینت داده مى‏ شود و آنها توسط شیطان فریفته مى ‏شوند

از جمله آثار سوء دیگر ارتداد آن است که اعمال زشت افراد مرتد توسط شیطان برایشان زینت داده مى‏ شود و آنها توسط شیطان فریفته مى‏ شوند

از جمله آثار سوء دیگر ارتداد آن است که اعمال زشت افراد مرتد توسط شیطان برایشان زینت داده مى‏ شود و آنها توسط شیطان فریفته مى‏ شوند چنانچه خداوند فرموده:تزیین اعمال زشت

 «ان الذین ارتدوا على ادبارهم من بعد ما تبین لهم الهدى الشیطان سول لهم‏» (محمد /25)
یعنى کسانى که بعد از روشن شدن حق بازگشتند و پشت کردند، شیطان اعمال زشت ایشان را در نظرشان زینت داده و آنها را به آرزوهاى دور و دراز فریفته است.

محرومیت از یاری خدا

اثر سوء دیگر ارتداد که در قرآن به آن اشاره شده کمک نکردن خداوند به هدایت افراد مرتد است چنانچه فرموده است:
 «کیف یهدى الله قوما کفروا بعد ایمانهم وشهدوا ان الرسول حق‏» (آل عمران / 86)
یعنى چگونه خداوند هدایت مى ‏کند قومى را که پس از ایمان آوردن خویش کفر ورزیدند و گواهى دادند که پیامبرصلى الله علیه وآله حق است اینان در بازگشت از اسلام ظالم و ستمکار هستند و خداوند هرگز ستمگران را هدایت نمى ‏کند.  یعنى هدایت مرتدان را محال و غیر ممکن مى ‏نمایاند. وجود صفت ارتداد در افراد مرتد سبب آن است که خداوند ایشان را هدایت نکند. این که در آیه گفته شده که خداوند مرتدان را هدایت نمى‏ کند منافات ندارد با این که اگر توبه کنند و از ارتداد خویش بازگردند خدا ایشان را هدایت نماید.

مرتد ملعون خداوند و ملائکه

اثر سوء دیگر ارتداد که در قرآن به آن تصریح شده توجه لعنت‏خدا و ملائکه و همه مردم به مرتدان است، چنانچه خداوند فرموده:
 «اولئک جزاؤهم ان علیهم لعنة الله والملائکة والناس اجمعین * خالدین فیها لایخفف عنهم العذاب ولاهم ینظرون * الا الذین تابوا» (آل ‏عمران /87-89)
یعنى کیفر مرتدان آن است که لعنت‏خداوند و ملائکه و همه مردم شامل ایشان مى‏شود و آنها همواره در این لعن مى ‏مانند و مجازاتشان تخفیف نمى ‏یابد و به آنها مهلت داده نمى‏ شود مگر کسانى که پس از آن توبه کنند.لعنت‏ خداوند به معنى آن است که خداوند ایشان را از رحمت و سعادت دور مى ‏سازد و لعنت مردم و لعنت ملائکه بر چنین افرادى به معنى آن است که آنها از خداوند درخواست مى ‏کنند که خداوند مرتدان را از رحمت و سعادت دور مى ‏سازد

لعنت‏ خداوند به معنى آن است که خداوند ایشان را از رحمت و سعادت دور مى‏سازد و لعنت مردم و لعنت ملائکه بر چنین افرادى به معنى آن است که آنها از خداوند درخواست مى‏کنند که خداوند مرتدان را از رحمت و سعادت دور مى ‏سازد.معنای لعنت خدا و لعنت ملائکه

اقسام مرتد :

به نظر اکثریت فقهاى شیعه مرتد دو نوع است :
مرتد ملى و مرتد فطرى البته برخى دانشمندان شیعه همچون اسکافى و ابن جنید تقسیم مرتد به دو نوع ملى و فطرى را قبول ندارند و معتقدند که همه انواع ارتداد، چه در مورد زن و چه در مورد مرد حکم یکسانى دارد.
از آیات قرآن در مورد ارتداد نظر اول استفاده مى‏شود، البته بر اساس آیات قرآنى تفاوتى بین زن و مرد مرتد و بین مرتد ملى و فطرى وجود ندارد اما روایات شیعى مرتد ملى و فطرى را متفاوت مى‏دانند. لذا اکثریت فقها به استناد این روایات مرتد را به دو نوع ملى و فطرى تقسیم نموده‏اند. و روایات را مفسر آیات دانسته اند .
 مرتد فطرى کسى را گویند که در هنگام انعقاد نطفه‏اش پدر و مادرش یا یکى‏از آن دو مسلمان باشند و در هنگام بلوغ اظهار اسلام کند و پس از آن از اسلام خارج شود.
و منظور از مرتد ملی کافری را گویند که در خانواده کافر به دنیا آمده ( پدر و مادرش کافر بودنده اند ) و آنگاه مسلمان شده و بعد اسلام باز هم کافر شده است .در فقه اسلامى براى مرتد مجازات هایى از قبیل اعدام، زندان ابد، محرومیت از ارث، تقسیم اموال، عدم پذیرش توبه، از بین رفتن پیوند زناشویى و ممنوعیت ازدواج و غیره بیان شده است.

در فقه اسلامى براى مرتد مجازات هایى از قبیل اعدام، زندان ابد، محرومیت از ارث، تقسیم اموال، عدم پذیرش توبه، از بین رفتن پیوند زناشویى و ممنوعیت ازدواج و غیره بیان شده است. از میان مجازات هاى یاد شده در کتاب هاى آیات الاحکام و تفاسیر به مجازات از بین رفتن پیوند زناشویى و ممنوعیت ازدواج و عدم پذیرش توبه مرتد در صورت ازدیاد و تکرار ارتداد اشاره شده است. در این خصوص به برخى از آیات براى استخراج حکم‏هاى یاد شده استناد شده است.

حکم فقهى ارتداد در قرآن

در مورد مجازات از بین رفتن پیوند زناشویى و ممنوعیت ازدواج، به دو آیه زیر استناد شده:

اثر ارتداد بر ازدواج

1 - «لاتمسکوا بعصم الکوافر وسئلوا ما انفقتم ولیسالوا ما انفقوا ذلکم حکم الله یحکم بینکم‏» (ممتحنه / 10) یعنى هرگز متوسل به حفاظت کافران نشوید و شما (اگر زنانتان از اسلام به کفر باز گشتند) از کفار مهر و نفقه مطالبه کنید آنها هم مهر و نفقه طلب مى‏کنند این حکم خداست میان شما بندگان.
به موجب این آیه هر گاه یکى از زن و شوهر که مسلمان هستند کافر یا مرتد شوند رابطه نکاح بین آنها قطع مى‏شود چون ارتداد عبارت است از بازگشت از اسلام به کفر و فرقى میان مرد و زن نیست.
در فقه گفته شده چنانچه ارتداد زن یا مرد قبل از دخول باشد، ازدواج فورا به هم مى‏خورد و در صورتى که ارتداد پس از دخول صورت گیرد، فسخ و انحلال ازدواج متوقف بر انقضاى عده خواهد بود. چنانچه عده سپرى شود و مرتد توبه نکند پس از انقضاى عده، بدون خواندن صیغه طلاق جدایى صورت مى‏ گیرد.
2 - «لن یجعل الله للکافرین على المؤمنین سبیلا» (نساء / 141)
 یعنى خداوند هرگز براى کافران بر مؤمنان راه تسلطى قرار نداده است.
بدیهى است که براى انحلال ازدواج میان مسلمان و مرتد و کافر مى‏ توان به عموم این آیه استناد نمود، چه آن که یکى از راه هاى تسلط کافر بر مسلمان ازدواج است که عمومیت آیه آن را نفى مى‏ کند.

تلاش مشرکان و اهل کتاب

در برخى از آیات قرآن تصریح شده که مشرکان یا اهل کتاب مى ‏کوشیدند که مسلمانان را به سوى ارتداد بکشانند و آنها را نسبت‏به دینشان بدبین کنند، از جمله خداوند فرموده:
«قل اندعوا من دون الله ما لاینفعنا ولایصرنا ونرد على اعقابنا بعد اذ هدینا الله کالذى استهوته الشیاطین فى الارض حیران‏» انعام / 71
یعنى اى پیامبر بگو آیا چیزى غیر از خدا بخوانیم که نه سودى به حال ما دارد و نه زیانى، و بازگشت‏به عقب کنیم بعد از آن که خداوند ما را هدایت کرده همانند کسى که بر اثر وسوسه‏هاى شیاطین راه را گم کرده و سرگردان مانده در حالى که یارانى دارد که او را به سوى هدایت دعوت مى‏ کنند که به سوى ما بیا.
این آیه در برابر اصرار مشرکان که مسلمانان را به سوى بت پرستى و کفر مى‏خواندند نازل شده و مى‏ فرماید اگر ما به سوى بت پرستى باز گردیم و پس از هدایت الهى در راه شرک گام نهیم بازگشت‏به عقب کرده ‏ایم. چون افراد به سرگردانى مقدارى راه مى ‏روند و سپس باز مى‏گردند افرادى که از ایمان به سوى شرک بازگشته ‏اند به هواپرستان سرگردان تشبیه شده‏ اند که برنامه‏ هایشان را از شیطان الهام مى‏ گیرند.

آیه ای دیگر :

از جمله آیاتى که به تلاش اهل کتاب جهت‏سوق دادن مسلمانان به سوى ارتداد اشاره دارد آیه 109 سوره بقره آمده:
«ود کثیر من اهل الکتاب لو یردونکم من بعد ایمانکم کفارا حسدا من عند انفسهم من بعد ما تبین لهم الحق فاعفوا واصفحوا حتى یاتى الله بامره‏»
 یعنى بسیارى از اهل کتاب از روى حسد که در وجود آنها ریشه دوانده دوست مى‏داشتند شما را بعد از ایمان و اسلام به حال سابق برگردانند با این که حق براى آنها کاملا روشن شده است‏شما آنها را عفو کنید و گذشت نمایید تا خداوند فرمان خودش (جهاد) را بفرستد.

مصداقی دیگر بر تلاش منافقین  و اهل کتاب

از جمله آیاتى که به تلاش اهل کتاب جهت مرتد کردن مسلمانان اشاره مى ‏کند آیه «یا ایها الذین امنوا ان تطیعوا فریقا من الذین اوتوا الکتاب یردوکم بعد ایمانکم کافرین‏» (آل عمران / 100) است ‏یعنى اى کسانى که به اسلام گرویده ‏اید (ایمان آورده‏ اید) اگر پیروى بسیارى از اهل کتاب را کنید شما را بعد از ایمان به کفر برمى‏ گردانند.
خداوند در آیه بعد به صورت تعجب از مؤمنان سؤال مى‏ کند چگونه ممکن است‏شما راه کفر در پیش گیرید در حالى که هم پیامبرصلى الله علیه وآله در میان شماست و هم آیات الهى مرتبا بر شما خوانده مى‏ شود.

تلاشی دیگر :

از دیگر آیاتى که به تلاش کفار جهت مرتد کردن مسلمانان اشاره مى ‏کند آیه 149 سوره آل عمران است: «یا ایها الذین امنوا ان تطیعوا الذین کفروا یردوکم على اعقابکم فتنقلبوا خاسرین‏» یعنى اى کسانى که ایمان آورده ‏اید اگر از کسانى که کافر شده ‏اند اطاعت کنید شما را به عقب باز مى‏ گردانند که در این صورت سرانجام زیانکار خواهید شد.
از این آیه استفاده مى ‏شود که پس از پایان جنگ احد که مسلمانان زخم خورده و کشته داده بودند و به خانه‏ هایشان بر مى گشتند عده ‏اى از دشمنان اسلام در لباس خیر خواهى و دلسوزى بین مسلمین تفرقه مى ‏انداختند و با وضع نامساعد روحى مسلمانان سعى مى‏ کردند که آنها را نسبت‏به اسلام بدبین کنند و آماده پذیرش عقاید و پیشنهادهایى در مورد سازش با مشرکان و اهل کتاب کنند. آیه در پیروى از کفار به مسلمانان هشدار مى ‏دهد و مى‏ فرماید که اگر از آنها پیروى کنید آنها شما را به عقب برمى‏ گردانند و شما را به سوى کفر و فساد مى ‏کشانند و بعد مى‏فرماید خدا پشتیبان وسرپرست شماست و او از بهترین یاوران است.

نویسنده: محمدرضا حیدریان