جایگاه سکوت در روایات اسلامی

در طول روز،برای همه ما اتفاقات تلخ و ناخوشایندی پیش آمده که منجر به واکنش تندی از سوی ما شده است و این عکس العمل ما؛ دردسرهای فراوانی را برای ما ایجاد کرده است، در این مواقع است که به این عبارت کلیشه ای می رسیم «که ای کاش این کار را نکرده بودم و....» حال اگر کمی صبر و تامل کرده بودیم ناچار نبودیم تبعات بعدی آنرا تحمل کنیم؛ در این مجال به این سئوال پاسخ می دهیم که:

پاسخ اجمالی: اهمّيّت «صَمْت» (سكوت) و آثار و ثمرات آن در روايات اسلامى بازتاب بسيار گسترده اى دارد، از جمله آثار مورد اشاره در روایات عبارت است از: 1ـ سكوت در تعميق تفكّر و استوارى عقل مؤثر است. 2- از مهمترين عبادات سكوت است. 3- پرگویی، از عوامل قساوت قلب است. 4- سكوت نه تنها از اسباب علم و دانش است، بلكه راهنما به سوى هر خير و نيكى است. 4- سكوت سبب نجات از بسيارى از گناهان مى شود و در نتيجه كليد ورود در بهشت است. 5- يكى از آثار مثبت سكوت، آراسته شدن به زيور وقار است.

پاسخ تفصیلی: اهمّيّت «صَمْت»؛ (سكوت) در روايات اسلامى بازتاب بسيار گسترده اى دارد، و نكته هاى دقيق و ظريفى درباره آن بيان شده، و آثار و ثمرات آن با تعبيرات جالبى تشريح شده است، كه به بخشى از آن ذيلاً اشاره مى شود.

1 ـ در زمينه تأثير سكوت در تعميق تفكّر و استوارى عقل، از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه فرمود:

«اِذا رَأَيْتُمْ الْمُؤْمِنَ صَمُوتاً فَادْنُوا مِنْهُ فَاِنَّهُ يُلْقِى الْحِكْمَةَ وَ الْمُؤمِنُ قَليلُ الْكَلامِ كَثيرُ الْعَمَلِ وَ الْمُنافِقُ كَثيرُ الْكَلامِ قَليلُ الْعَمَلِ»(1)؛

2 ـ در حديث ديگرى در همين زمينه از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم كه فرمود:

«دَليلُ الْعاقِلِ التَّفَكُّرُ وَ دَليلُ التَّفَكُّرِ الصَمْتُ»(2)؛

3 ـ در حديث ديگرى از امام اميرالمؤمنين(عليه السلام) آمده است:

«اَكْثِرْ صَمْتَكَ يَتَوفَّرْ فِكْرُكَ وَ يَسْتَنِر قَلْبُكَ وَ يَسلَمَ الْنّاسُ مِنْ يَدِكَ»(3)؛

 

از اين روايات بخوبى استفاده مى شود كه رابطه ای دقيق ميان بارور شدن فكر و انديشه، با سكوت وجود دارد؛ دليل آن هم روشن است، زيرا قسمت مهمّى از نيروهاى فكرى انسان در فضول كلام و سخنان بيهوده از ميان مى رود؛ هنگامى كه انسان سكوت را پيشه مى كند، اين نيروها متمركز مى گردد، و فكر و انديشه را به كار مى اندازد، و ابواب حكمت را به روى انسان مى گشايد؛ به همين دليل، مردم سخن گفتن بسيار را دليل كم عقلى مى شمرند و افراد كم عقل سخنان بيهوده بسيار مى گويند.

4 ـ از بعضى از روايات استفاده مى شود كه يكى از مهمترين عبادات سكوت است؛ از جمله، در مواعظ پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله) به ابوذر مى خوانيم:

«اَرْبَعٌ لايُصيبهُنَّ اِلاّ مُؤْمِنٌ، اَلصَّمْتُ وَ هُوَ اَوَّلُ الْعِبادَةِ ...»(4)؛

5 ـ از بعضى از احاديث استفاده مى شود كه پرگويى مايه قساوت و سنگدلى است، در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم:

«كانَ الْمَسيحُ(عليه السلام) يَقُولُ لا تَكْثِر الْكَلامَ فى غَيْرِ ذِكْرِ اللّهِ فَاِنَّ الَّذينَ يَكْثِرُونَ الْكَلامَ فى غَيْرِ ذِكْرِ اللّهِ قاسِيَةٌ قُلُوبُهُم وَلكِنْ لا يَعْلَمُونَ»(5)؛

6 ـ در حديث ديگرى از امام علىّ بن موسى الرّضا(عليه السلام) مى خوانيم: سكوت نه تنها از اسباب علم و دانش است، بلكه راهنما به سوى هر خير و نيكى است؛ فرمود:

«اِنَّ الصَّمْتَ بابٌ مِنْ اَبْوابِ الْحِكْمَةِ، اِنَّ الصَّمْتَ يَكْسِبُ الْمَحَبَّةَ اِنَّهُ دَليْلٌ عَلى كُلِّ خَيْر»(6)؛

اين كه مى فرمايد: سكوت محبّت مى آورد به خاطر اين است كه بسيارى از رنجشها و عداوتها از نيش زبان زدن و تعبيرات نامناسب درباره اشخاص حاصل مى شود، و سكوت انسان را از آن نجات مى دهد.

7 ـ سكوت سبب نجات از بسيارى از گناهان مى شود و در نتيجه كليد ورود در بهشت است. چنان كه در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: كه مردى نزد آن حضرت آمد (و طالب سعادت و نجات بود) پيغمبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: آيا تو را به چيزى راهنمايى كنم كه خدا به وسيله آن تو را وارد بهشت مى سازد، عرض كرد آرى اى رسول خدا! سپس دستور به انفاق و يارى مظلوم و كمك از طريق مشورت فرمود، و بعد دستور به سكوت داد و فرمود: «فَاصْمُتْ لِسانَكَ اِلاّ مِنْ خَيْر»(7)؛ (سكوت اختيار كن جز از نيكيها). و در پايان افزود: «هرگاه يكى از اين صفات در تو باشد، تو را به سوى بهشت مى برد».

8 ـ بى شك يكى از آثار مثبت سكوت، آراسته شدن به زيور وقار است. همان گونه كه در حديثى از اميرمؤمنان على(عليه السلام) مى خوانيم:

«اَلصَّمْتُ يَكْسِيكَ الْوِقارَ، وَ يَكْفِيكَ مَئُونَةَ الاِْعْتِذارِ»(8)؛

شخصى كه زياد سخن مى گويد؛ اشتباهات فراوانى دارد كه هم از ابهّت او مى كاهد، و هم او را وادار به عذر خواهى مكرّر مى كند.

9 ـ همين معنى به شكل گوياترى در حديث ديگرى از همان حضرت آمده است، فرمود:

«اِنْ كانَ فِى الْكَلامِ بَلاغَةٌ فَفِى الصَّمْتِ السَّلامَةُ مِنَ الْعِثارِ»(9)؛

از اين حديث استفاده مى شود كه سكوت حتّى بر سخنان بليغ گاهى برترى دارد!

10 ـ اين بحث را با حديث ديگرى از امام حسن(عليه السلام) پايان مى دهيم هرچند در اين زمينه احاديث فراوان ديگرى باقى مانده است. حضرت فرمود:

«نِعْمَ العَونُ الصَّمْتُ فى مَواطِنَ كَثيِرة وَ اِنْ كُنْتَ فَصيحاً»(10)؛

(سكوت ياور خوبى است در بسيارى از موارد، هرچند سخن گويى فصيح باشى!).(11)   

---

  پی نوشت: 

(1). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق/ مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، چاپ دوم، 1403 ق‏، ج 75، ص 312، باب 25 «مواعظ موسى بن جعفر و حكمه ع ...».

(2). همان، ج 75، ص 300، باب 25 «مواعظ موسى بن جعفر و حكمه ع ...».

(3). غرر الحكم و درر الكلم‏، تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق/ مصحح: رجائى، سيد مهدى‏، دار الكتاب الإسلامي‏، قم‏، چاپ دوم‏، 1410 ق‏، ص 257، حدیث 20.

(4). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق/ مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، چاپ دوم، 1403 ق‏، ج 74، ص 88، باب 4 «ما أوصى به رسول الله ص إلى أبي ذر رحمه الله ...».

(5). الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق، محقق/ مصحح: غفارى، على اكبر، و آخوندى، محمد، دار الكتب الإسلامية، تهران‏، چاپ چهارم، 1407 ق‏، ج ‏2، ص 114، باب «الصمت و حفظ اللسان ...».

(6). همان، ج 2‏، ص 113، باب «الصمت و حفظ اللسان ...».

(7). همان، ج 2‏، ص 114، باب «الصمت و حفظ اللسان ...».

(8). غرر الحكم و درر الكلم‏، تميمى آمدى، عبد الواحد بن محمد، محقق/ مصحح: رجائى، سيد مهدى‏، دار الكتاب الإسلامي‏، قم‏، چاپ دوم‏، 1410 ق‏، ص 98، حدیث1852.

(9). همان‏، ص 255، حدیث 9.

(10). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق/ مصحح: جمعى از محققان‏، دار إحياء التراث العربي‏، بيروت‏، چاپ دوم، 1403 ق‏، ج 75، ص 102، باب 19 «مواعظ الحسن بن علي ع ...».

(11). گرد آوری از کتاب: اخلاق در قرآن‏، آيت الله العظمى ناصر مكارم شيرازى، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، قم، چاپ اول، 1377 ه. ش‏، ج 1، ص 301.

منبع: http://makarem.ir