شرح زیارت امین الله؛ « شَاكِرَةً لِفَوَاضِلِ نَعْمَائِكَ »؛ آثار شکر و ناشکری

لوازم و آثار شکر

هر یک از اوصاف شریفه نفسانی یک سری از اوصاف و حالات شریفه دیگری را به همراه دارد و یا بعد از آن بر انسان مترتب می شود. نسبت به صف شکر نیز این چنین است البته نوعاً این آثار با تداوم این اوصاف مترتب می شوند.

از دسته اول به لوازم و از دسته دوم به آثار تعبیر می کنیم و آنها عبارتند از:

1- دارا بودن حکمت:

حکمت بنابر تعبیر قرآن کریم، آگاهی به اشیاء است آن گونه که می باشند و آن دارای مزایای مهمی است که کسی که آن را دارا باشد به خیر کثیر تأمل شده و خداوند نیز آن را به او می دهد، همان طور که قرآن کریم می فرماید:

یوتی الحکمة من یشاة و من یؤت الحکمة فقد اوتی خیرا کثیرا (1)، و یکی از کسانی که به او حکمت داده شده حضرت لقمان است که بر آن لازمه ای مترتب می شود که عبارت است از شکر کردن خداوند،

و لقد آتینا لقمان الحکمة ان اشکر لله (2) و بتحقیق به لقمان حکمت دادیم که خدا را شکر کن، و چون شکر، قرار دادن هر چیز در جای مناسب خویش می باشد و آن لازم دارد شناخت اشیاء را به گونه ای که جایگاه هر کدام در نظام خلقت معلوم باشد، پس داشتن حکمت با شکر متلازمین هستند، هر جا شکری باشد حکمت موجود است و اگر حکمت بخواهد موجود بوده و تأثیر بگذارد باید با شکر توأم باشد.

2- زیاد شدن نعمت:

یکی از آثار حتمی شکر که خداوند به آن وعده داده است زیاد شدن نعمت است که صاحبش از آن بهره مند می شود زیرا اثر شکر از حق تعالی به بنده می رسد در حالی که خداوند از تمامی اشیاء و آثارشان بی نیاز است همان طور که می فرماید:

و من یشکر فانما یشکر لنفسه و من کفر فان الله غنی حمید (3)، و کسی که شکر کند برای خویش شکر کرده و کسی که کفر ورزد خداوند بی نیاز ستوده شده است

و نیز می فرماید:

و اذ تاذن ربکم لئن شکرتم لازیدنکم (4)، و یاد کن هنگامی را که پروردگارتان اعلان کرد که اگر شکر گزارید حتماً شما را زیاد می کنم.

امام صادق علیه السلام نیز در تفسیر آیه شریفه می فرماید: من اعطی الشکر اعطی الزیادة (5)، کسی که شکر به او داده شده باشد زیاد شدن نعمت هم به او داده شده است روایات در این مطلب زیاد وارد شده است به گونه ای که از آنها استفاده می شود که تداوم نعمت نیز با شکر نسبت به آن تضمین شده است.

همان طور که امام سجاد علیه السلام در سفارشش به بعضی از اولاد خود می فرماید:

فارنه لازوال للنعمة اذا شکرت (6)، نعمتی را که شکر کنی زایل نمی شود

این مطلب شامل تشکر از دیگران نیز می شود زیرا شکر زمینه اهلیت برای نعمت را ظهور می دهد و آنها را به طرف خود جذب می کند همان طور که امام سجاد علیه السلام در سفارش گذشته می فرماید:

یا بنی اشکر الله لمن انعم علیک و انعم علی من شکرک (7)، فرزندم خدا را شکر کن نسبت به کسی که بر تو نعمتی می دهد و نعمت بده بر کسی که تو را شکر کند

و امام باقر علیه السلام نیز از علی علیه السلام نقل می کند که حضرت فرمود:

حق علی من انعم علیه ان یحسن مکافاة المنعم فان قصر عن ذلک وسعه فعلیه ان یحسن الثناء فان کل عن ذلک لسانه فعلیه معرفة النعمة و محبة المنعم بها، فان قصر - قصر - عن ذلک فلیس للنعمة باهل (8):

لازم است بر کسی که نعمت داده شده اینکه نسبت به نعمت دهنده تلافی نیکو کند پس اگر توانش نسبت به آن قاصر بود پس باید او را مدح نیکو کند و اگر زبانش از این کار ناتوان بود، باید نعمت را شناخته و نعمت دهنده را دوست بدارد و از این کار کوتاهی کرد - از تمامی اینها قاصر بود - اهلیت نعمت را ندارد.

3- تشکر خداوند از انسان شاکر:

یکی از آثار بسیار مهم شکر نعمتهای حق تعالی و ادای حقوق او آن است که خداوند از روی تفضلش از چنین انسانی تشکر کرده به گونه ای که شکر خداوند از بنده غیر از شکر بنده از خداوند خواهد بود چنانچه در قرآن می فرماید:

ما یفعل الله بعذابکم ان شکرتم و آمنتم و کان الله شاکرا علیما (9)، خداوند چکار دارد به عذاب شما اگر شکر کنید و ایمان آورید و خداوند شاکر آگاه است البته در موارد دیگری قرآن کریم(10)

خداوند متعال را نسبت به بندگانی شکور معرفی کرده است که بازگشت آن نیز به معنایی که گفته شد می باشد، شاید شاکر بودن خداوند متعال نسبت به بندگان شاکرش این باشد که برای ایشان پرده از نعمتش برداشته و نعمت را عین فقر به منعم می بینند به گونه ای که منعم از آن جدا نبوده و در حقیقت منعم را با نعمت می بینند.

4- انعام به دیگران:

یکی از نشانه های شکر نعمتهای الهی آن است که صاحبش از آنها نسبت به دیگران منعی نداشته باشد تا دوام نعمت برایش تضمین شود از این جهت علی علیه السلام می فرماید:

احسن شکر النعم الانعام بها (11)، نیکوترین شکر نعمتها انعام کردن آنهاست

و نیز می فرماید:

اذا انعمت بالنعمة فقد قضیت شکرها (12)، وقتی که نعمت را به دیگری دادی بتحقیق شکر آن را انجام داده ای.

5- جلوگیری از نزول بلا:

شکر کردن علاوه بر جلب نعمتهای دیگر، مانع از رسیدن بلا و عذاب بر صاحبش می شود همان طور که علی علیه السلام می فرماید: شکر النعم عصمة من النقم (13)، شکر نعمتهای الهی بازدارنده از نقمتها و عذابها می شود.

آثار شکر نکردن

با دقت در آیات و روایات به دست می آید که شکر نکردن منعم برای نعمتش علاوه بر اینکه از نظر عقلا نشانه نفهمی و بی شخصیتی و پستی شخصی نعمت داده شده می باشد همان طور که امام سجاد علیه السلام می فرماید:

حمد برای خدایی است که اگر بندگانش را از شناخت ستایشش نسبت به منتهای پیاپی و ریزش نعمتهای زیادش بر آنها، منع می کرد، ایشان در نعمتهایش تصرف کرده و او را ستایش نمی کردند و در رزقش توسعه می دادند و شکرش را نمی کردند و اگر این طور می شدند حتماً از مرز انسانیت به مرز چهارپایان خارج شده و همان طور می شدند که خدا توصیف می کند: ایشان جز چهارپایان نیستند بلکه گمراه ترند (14).

آثاری نیز بر آن مترتب می شود که مهم ترین آنها عبارتند از:

1- زوال نعمت:

همان طور که فضایل اخلاقی آثار دنیایی و آخرتی مطلوبی دارند رذایل اخلاقی نیز آثار نامطلوبی دارند. یکی از آثار مهم عدم شکر، زایل شدن آن نعمت است معنای آن این نیست که آن نعمت برای صاحبش معدوم شود بلکه اگر نسبت به او از خاصیت هم بیافتد مانند زایل شدن است و در این هنگام عذابش برای او سخت تر است و این تبدیل نعمت به نقمت می باشد. مانند کسی که زخم معده دارد با اینکه سر سفره رنگین خود می نشیند و می بیند دیگران از آن بهره مند می شوند لکن چون خودش محروم است برای او دیدن این منظره دردناک است، از این جهت قرآن کریم چنین حالتی را کفر نامیده است،

و لئن کفرتم ان عذابی لشدید (15)، و اگر کفر ورزید همانا عذابم شدید است، زیرا نعمت را از ارتباطش با منعم پوشانده است.

علی علیه السلام نیز می فرماید: زوال النعم بمنع حقوق الله منها و التقصیر فی شکرها (16)، زایل شدن نعمتها به واسطه ندادن حقوق خداوند است از آنها، و تقصیر در ادای شکر آنهاست،

و حضرت صادق علیه السلام نیز می فرماید:

احسنوا جوار النعم و احذروا ان ینتقل عنکم الی غیرکم، اما انها لم ینتقل عن احد فکادت ان ترجع الیه، قال: و کان امیرالمؤمنین علیه السلام یقول: قل ما ادبر شی ء فاقبل (17)،

همسایگی نعمتها را نیکو بدارید و بپرهیزید از اینکه شما به غیر شما منتقل شود، آگاه باشید که هیچ گاه آن، از کسی منتقل نمی شود که دوباره به او برگردد. علی علیه السلام می فرمود: کم می شود چیزی که پشت کرد دوباره روی کند این سخنان نسبت به تمامی نعمتهای الهی است بویژه نعمتهای معنوی و حالات روحی که اگر حاصل شدند و شکر آنها انجام نشد تداوم پیدا نمی کنند و از انسان گرفته می شوند.

2- شهادت نعمت بر ضرر صاحبش:

شکر نکردن نسبت به نعمتها علاوه بر اینکه موجب زوال آن و انتقالش به دیگران می شود. - که این خود یک عقوبتی است بر صاحبش همان طور که علی علیه السلام فرموده است - موجب می شود که نعمت زایل شده بر ضرر صاحبش گواهی دهد و او را مؤاخذه کند و موجب شرمندگیش را فراهم کند - اگر توبه نکند - همان طور که علی علیه السلام می فرماید:

احسنوا صحبة النعم قبل فراقها، فانها تزول و تشهد علی صاحبها بما عمل فیها (18)، مصاحبت نعمتها را قبل از جداییش نیکو شمرید، زیرا آنها زایل شده و بر ضرر صاحبش شهادت می دهند به آنچه در آنها عمل کرده است .

از این جهت قرآن کریم می فرماید: که دشمنان خداوند وقتی بجهنم می روند گوش و چشم و پوستهایشان بر ضرر ایشان شهادت می دهند(19) و مسئله سؤال از نعمتها مسئله مسلمی است که قرآن کریم و روایات به آن دلالت دارند، لم لتسئلن یومئذ عن النعیم (20)، و حتماً روز قیامت از نعمت سؤال می شوید و موسی بن جعفر به واسطه پدران بزرگوارش علیهم السلام از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل می کند که حضرت فرمود: بنده ای در قیامت قدم از قدم برنمی دارد مگر اینکه از چهار چیز سؤال می شود: از عمرش که در چه چیزی از بین برده است؟ و از جوانیش که در چه چیزی فرسوده اش کرده؟ و از مالش که از کجا آورده و در چه چیزی انفاق کرده است؟ و از محبت ما اهل بیت علیهم السلام(21).

3- فشار قبر:

یکی از عذابهایی که بر انسان وارد می شود علاوه بر امور گذشته، در اثر کفران نعمتهای الهی، مسئله فشار قبر است همان طور که امام صادق علیه السلام پدرانش علیهم السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل می کند که فرمود:

ضغطة القبر للمؤمن کفارة لما کان منه من تضییع النعم (22)، فشار قبر برای مؤمن کفاره نعمتهایی است که ضایع کرده است.

خلاصه و نتیجه بحث

با توجه به بیانات گذشته، انسان مؤمن هنگام توجه به نعمتها، باید سعی کند که نعمتها او را از اعطاءکننده آن غافل نکند که از شکر آن بازماند همان طور که علی علیه السلام فرمود: مشغول شو به شکر نعمت از خوشحالی و سرگرمی به نعمت(23) و توجه داشته باشد که نعمتهای الهی محدود به امور ظاهری نیست بلکه سراپای وجود انسان را فراگرفته است و اگر آنها را شکر کند خداوند می افزاید و اگر کفران کند محروم شده و در فراقش اندوه و عذاب می کشد و بداند که خداوند شاکر او خواهد بود که شکر الهی از بنده، آثار غیرقابل تصوری دارد، علاوه بر این شکر نسبت به اسباب و مسببات شکر خداوند است و لازمه شکر نعمتها رساندن آنهاست به مستحقین اش، و نسبت به نعمتهای الهی مغرور نشد و از خداوند متعال خواهان این باشد که نفسش را شاکر نعمتهای فاضله اش قرار دهد همان طور که در این فراز از زیارت امین الله آمده و امام رضا علیه السلام نیز این شعر را زیاد می خواندند(24):

اذا کنت فی خیر فلاتغتر به ولکن قل اللهم سلم و تمم

وقتی در خیری هستی به آن مغرور مشو، ولکن بگو خدایا آن را سالم بدار و تمامش کن

و در غیر این صورت نفس انسانی به طور طبیعی به طرف کفران و غفلت حق تعالی سوق دارد و شیطان نیز آن را با وساوسش تقویت کرده و از چهار طرف می آید همان طور که خودش به خداوند عرض می کند: که تو اکثر ایشان را شکرگزار نمی یابی(25)، و گاهی هم که در سختیها قرار می گیرد و با خود عهد می کند که اگر نجات یافت از شاکرین(26) باشد همین که نجات پیدا می کند غفلت او را فرا گرفته دنبال شرک و ارتباط استقلال گونه با اشیاء می رود. بنابراین ما نیز نسبت به نعمتهای الهی خود را باید مقصر بدانیم - که واقعاً نیز این چنین است - و در پیشگاه حق تعالی اقرار به عجز از حق شکرش کنیم، آن گونه که انبیای اولوالعزم خداوند بوده اند تا مورد توجه مستمر حق تعالی قرار گیریم، همان طور که امام سجاد علیه السلام می فرماید: فکیف نطیق حمده، ام متی نوذی شکره؟ لا، متی؟ (27) پس چگونه می توانیم حمدش را انجام دهیم، یا چه وقت می توانیم شکرش را اداء کنیم؟ خیر، چه وقتی می توان؟ و اگر او را شکر کنیم، الهام شکر را نیز از او بدانیم تا از طغیان و خودبینی محفوظ باشیم همان طور که امام سجاد علیه السلام فرموده است(28).

پی نوشت:

1- بقره : 269.

2- لقمان : 12.

3- همان و نمل : 40.

4- ابراهیم : 7.

5- بحارالانوار، ج 71، ص 40، روایت 27 و 28 و 43 و 44 و 60 و 63.

6- همان ، ص 49، روایت 66.

7- همان .

8- همان ، روایت 67.

9- نساء: 147.

10- فاطر: 30 و 34، شوری : 23، تغابن : 17، بقره : 158.

11- فهرست موضوعی غررالحکم ، باب شکر