شیر مادر در قرآن و روایات

امروزه متخصصین علوم تغذیه و علوم پزشکی، همگی بر این نظر هستند که بهترین تغذیه کودک تا سن دو سالگی، تغذیه با شیر مادرش می باشد. در حالی که در سال 600 میلادی در قرآن و بعد از آن در روایات اهل بیت(علیهم السلام)، بارها به این مسئله اشاره شده است.
در قرآن و روایات کلمه «رضاع» به معنی شیر دادن به کار رفته است:
«والوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملین لمن أراِد أن یتمّ الرضاعة و علی المولود له رزقهن و کسوتهن بالمعروف لا تکلف نفس الا وسعها لا تضارّ والدة بولدها و لا مولود له بولده و علی الوارث مثل ذلک...»؛ مادران فرزندانشان را تا دو سال تمام شیر می دهند. این برای کسی است که بخواهد دوران شیر خوارگی را تکمیل کند و بر آن کس که فرزند برای او متولد شده است(پدر)، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته در مدت شیر دادن بپردازد ـ اگر طلاق گرفته باشد ـ هیچ کس را جز به اندازه توان تکلیف نکنند. نه مادر باید در نگهبانی فرزند به زیان و زحمت افتد و نه پدر(بیش از متعارف برای کودک متضرر شود!) و(اگر کودک پدر ندارد) وارث باید در شکل و اندازه متعارف از کودک نگهداری کند.(هزینه مادر را در دوران شیر خوارگی تأمین کند).(بقره، 233)

شیر مادر هدیه ویژه پروردگار برای طفل می باشد. دوران شیرخوارگی حساس ترین مرحله از مرحله رشد و تکامل کودک است، بنابراین در این برهه از زندگی باید توجه بیشتری به مراقبت از تغذیه و سلامت کودک و مادر داشت.
در شرایطی که به اصطلاح علمی، نوزاد نارس و یا شش ماهه متولد می گردد، شیر مادر تأمین کننده نیازهای غذایی کودک و به طور همزمان، تأمین کننده و ایمنی بخش لازم برای کودک است.وظیفه شیر دادن در دو سال شیرخوارگی بر عهده مادر است؛ زیرا تغذیه جسم و جان نوزاد در این مدت، با شیر و عواطف مادر پیوند ناگسستنی دارد و اوست که می تواند در این مدت فرزند خود را شیر دهد، هر چند که عواطف مادری نیز باید رعایت شود، مادر نمی تواند در چنین لحظه های حساسی آغوش خود را خالی از فرزند دلبند خود ببیند، بنابراین، اختصاص حق حضانت و شیر دادن یک نوع حق دوجانبه است که هم برای رعایت حال فرزند و هم برای رعایت حال مادر لازم می باشد و هزینه زندگی مادر حتی در صورتی که طلاق بگیرد، از نظر غذا و لباس، در حد معمول و شایسته وی در دوران شیردهی بر عهده پدر است، تا با خاطری آسوده فرزند را شیر دهد. بعد از مرگ پدر، باید وارثان او نیازهای مادر را در دورانی که به کودک شیر می دهد، تأمین کنند.
حضرت علی(علیه السلام) می فرماید:
«برای طفل شیر خوار، هیچ شیری مبارک تر از شیر مادرش نیست».
شیر مادر هدیه ویژه پروردگار برای طفل می باشد. دوران شیرخوارگی حساس ترین مرحله از مرحله رشد و تکامل کودک است، بنابراین در این برهه از زندگی باید توجه بیشتری به مراقبت از تغذیه و سلامت کودک و مادر داشت.
«و وصّینا الانسان بوالدیه حملَته امّه وَهناً علی وَهن و فصاله فی عامین ان اشکُر لی و لوالدیک الیّ المصیر»؛ و انسان را سفارش کردیم به پدر و مادرش که مادرش در حالی که ضعفی بالای ضعف داشت، او را حمل کرد و او را دو سال شیر داد که شکرگزار من و پدر و مادرت باش که بازگشت به سوی من است.(لقمان، 14)
بر اساس آیات 233 سوره بقره و 14 سوره لقمان، مرز سفارش شده برای شیر دادن مادران به کودکان خود، دو سال تمام (بیست و چهار ماه) و بر اساس آیه 15 سوره احقاف، دست کم مدت لازم برای شیر دادن به کودکی که پس از طی 9 ماه جنینی متولد شده، 21 ماه است.
فقیهان و مفسران با الهام از روایت های اسلامی در پاسخ به این پرسش که چرا مدت شیرخوارگی در جایی بیست و چهار ماه و در آیه دیگر این مدت 21 ماه عنوان شده است، چنین گفته اند: «حداقل دوران حمل شش ماه و حداکثر دوران مفید رضاع بیست و چهار ماه است».
ضمناً از این تعبیر قرآنی می توان استفاده کرد که هر اندازه از مقدار دوران حمل کاسته شود، باید بر مقدار دوران شیرخوارگی افزود، به گونه ای که روی هم رفته، سی ماه تمام را شامل گردد. از ابن عباس نیز نقل شده که هرگاه دوران بارداری زن نه ماه باشد، باید بیست و چهار ماه شیر دهد(قانون طبیعی) بنابراین، هر اندازه کودک زودتر از دوران حمل طبیعی به دنیا آمد، به همان اندازه باید بر دوران شیرخوارگی اش افزود؛ چرا که کمبودهای دوران حمل در دوران شیرخوارگی باید جبران گردد.

این دو ویژگی، به طور یکجا، از راه های دیگر قابل دسترسی نیست. ناگفته نماند که ارتباط عاطفی مادر و کودک به هنگام شیر دادن از پستان نیز یک امتیاز استثنایی برای شیر مادر است و تأثیر شگفت انگیزی بر رشد عاطفی، ذهنی و روانی کودک دارد.
نوزاد نارس، هنوز برای زندگی خارج از رحم مادر آماده نمی باشد و بنابراین، سیستم گوارشی نارسی نیز دارد و چون پروتئین شیر مادر «سهل الهضم تر» می باشد برای نیازهای نوزاد مناسب تر است. وجود آنزیم لیپاز در شیر مادر به کودک کمک می کند تا چربی را که به عنوان یک منبع انرژی مهم برای رشد نوزاد نارس است، به آسانی هضم نماید. در نوزاد رسیده نیز شیر مادر، از لحظه اول تولد تا پایان شش ماهگی، به تنهایی تمام نیازهای شیرخوار را جوابگوست و حتی تشنگی شیرخوار با آب موجود در شیر مادر برطرف می شود.
ام اسحاق از حضرت امام جعفر صادق(علیه السلام) روایت کرده است:
«به کودک از یک پستان شیر ندهید، بلکه از هر دو به او شیر بخورانید؛ زیرا یکی به منزله غذا و دیگری به منزله آب است. بخشی از شیر به منزله آب و بخش دیگر به منزله غذای مورد نیاز کودک است و چنانچه در چهار ماه تا شش ماه اول زندگی، طفل، تنها از شیر مادر تغذیه کند، نیازی به دادن آب اضافی به کودک نیست».
با گذشت زمان، ترکیب شیر مادر متناسب با نیاز رشدی شیرخوار تغییر پیدا می کند. چربی شیر مادر، در شروع هر بار شیر دهی، کمتر و سپس میزان آن به تدریج زیاد می شود. به همین دلیل، متخصصین معتقدند در هر نوبت شیر دهی، حتماً باید یک پستان کاملاً تخلیه شود و در نوبت بعدی، تغذیه از پستان دوم شروع شود. به علت وجود چربی بیشتر در شیر انتهایی هر وعده شیردهی، شیرخوار به طور کامل سیر شده، پرخوری نمی کند و در نتیجه کمتر چاق می شود. چاقی این دوران در شیرخوارگی که با شیر خشک تغذیه می شوند، زمینه ساز عوارض قلبی ـ عروقی وبیماری قند در بزرگسالی است.

بنابراین، حتی در دوران سالمندی نیز تأثیر خوب شیر مادر بر سلامت انسان آشکار شده است؛ یعنی آنها که دوران کودکی را با برخورداری از نعمت گران قدر شیر مادر سپری کرده اند، در دوران سالمندی به مراتب کمتر از کسانی که در دوران شیرخوارگی شان با محرومیت از شیر مادر طی شده است، به بیماری های قلبی و عروقی گرفتار می شوند.

آخرین دستیافته های علمی امروز بر این نکته تأکید می کند که «برای کودک شیری بهتر از شیر مادرش نیست»، و این در حالی است که چهارده قرن پیش از این نیز، همین پیام از زبان پاک پیامبر بلند مرتبه اسلام، حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) به گوش جهانیان رسیده است.
نتیجه گیری:در کتاب های فقهی و آداب اسلامی از جمله «جواهرالکلام» و «حلیه المتقین» تغذیه کودک با «آغوز» یا شیر غلیظ شده در چند روز اول زایمان که در اصطلاح علمی به آن «کلستروم» یا «ماک» می گویند، مورد تأکید قرار گرفته است و امروزه دانشمندان دریافته اند که این شیر زرد رنگ و غلیظ در بردارنده مواد بسیار مفید و ارزنده ای است که به منزله اولین واکسیناسیون و مهم ترین اقدام ایمن سازی برای محافظت کودک در برابر بیماری های عفونی است.
بنابراین، بنابر فرمایش قرآن و عترت تغذیه کودک با شیر مادر ضروری است و کاستن از حداقل زمان لازم برای شیر دادن به طفل، گونه ای ستم بر کودک دانسته شده است.
از نظر علمی نیز تغذیه کودک با شیر مادر تا پایان دو سالگی ضروری است، اما در سال دوم زندگی، بر خلاف سال اول، سایر غذاها منبع اصلی تغذیه کودک هستند، به همین دلیل در هر وعده ابتدا باید کودک غذا بخورد و سپس با شیر مادر تغذیه شود.
از آیات قرآن چنین برمی آید اگر به هر دلیلی مادر نتواند به کودک خود شیر دهد، باید برای کودک دایه واجدالشرایط جهت شیر دادن گرفته شود، تا به هر شکل ممکن کودک از این نعمت الهی بی بهره نماند:
«فان ارضعن لکم فآتوهنّ اجورَهنّ وأتمروا بینکم بمعروف و ان تعاسرتم فستُرضع له أخری»؛ آنگاه اگر فرزند شما را شیر می دهند،اجرتشان را بپردازید(زنان مطلقه را) و با مشورت و مسالمت به خوبی آن را انجام دهید و اگر به توافق نرسیدید، دیگری شیر دادن بچه را عهده دار شود. (طلاق، آیه 6)
بنا بر حدیثی از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم):
«مکیدن پستان توسط طفل موجب افزایش شیر می گردد و اجر شیردهی شبانه مادر برابر با آزاد کردن هفتاد بنده در راه خدا می باشد».
امروزه کارشناسان علم تغذیه با شیر مادر می گویند: مهم ترین عامل در افزایش شیر مادر، مکیدن درست شیر از پستان توسط شیرخوار و تخلیه پستان است. اگر شیر ترشح شده پی در پی تخلیه نشود، به تدریج تولید و ترشح آن کاهش می یابد. وقتی کودک پستان را می مکد، پیام های عصبی از نوک پستان به هیپوتالاموس در مغز رفته و موجب می شوند، مقدار ترشح پرولاکتین(هورمون محرک تولید شیر) به ده برابر افزایش یابد.

در هر صورت آنچه که امروز حاصل آخرین دست یافته های علمی است بر این نکته تأکید می کند که برای کودک شیری بهتر از شیر مادرش نیست و این در حالی است که چهارده قرن پیش از این نیز، همین پیام از زبان گویا و پاک پیامبر بلند مرتبه اسلام، حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) به گوش جهانیان رسیده است که «برای کودک شیری بهتر از شیر مادرش نیست».

منبع:
مجله بشارت، آذر و دی 1387 - شماره 68
نویسنده : سیده پروانه آقامیری