با توجه به تکرار سوره حمد در نمازهاي روزانه ( نمازهاي واجب و مستحب)، شناخت جايگاه آن براي نيايش‌گران مسلمان از اهميّت بالايي برخوردار است. سوره حمد که عصاره قرآن است و از اين رو به ام‌الکتاب و ام‌القرآن، ناميده شده؛ شامل معارف گسترده الهي و تجلي آن است و خداشناسي و معادشناسي و راه و راهنماشناسي و رابط بين مبدأ و معاد را به تصوير مي‌کشد. از اين سوره در ادبیات روايات به ترتيب به عنوان سوره تحميد و اخلاص و مسألت ياد شده است:
«السورة اللتي اوّلها تحميد و اوسطها اخلاص و آخرها دعاء»(عياشي، 1367 ش، ص 27).
و در روايات حضرت رضا (ع) از پيامبر (ص) آمده است که سوره حمد در مقام تاديب روش بندگي عبد سالک به دو بخش تقسيم شده است: ستايش و خضوع در برابر رب و درخواست و مسألت عبد سالک . (صدوق، 1377 ق، ص 200)
در اين مقاله از منظر برخی اندیشمندان نگاهی داریم به محتوای این سوره :
شیخ بهائی
شيخ بهايي سوره حمد را واجد انواع ستايش دانسته که عبارت است از:
1- ستايش عاشقانه که با «الحمدالله» ذات حق را شايسته ستايش دانسته است؛
2- ستايش شاکرانه در برابر ربوبيت مطلقه و احسان او که «رب العالمين» نشانگر آن است؛
3- ستايش تاجرانه «الرحمن الرحيم» سمبل ستايش از سر رجا و طمع به ثواب است؛
4- ستايش بردگانه که بر اساس خوف از عذاب الهي استوار است و «مالک يوم الدين» انگشت اشارت به آن دارد (بهايي، 1364، ص 763).
فخر رازی
فخر رازي سوره حمد را شامل امور زير دانسته‌است:
1- الهيات: {الْحَمْدُ لِلَّهِ}؛
2- معاد: {مالِک يَوْمِ الدِّينِ}؛
3- نبوت: {إِيَّاک نَعْبُدُ وَ إِيَّاک نَسْتَعِينُ}؛
4- مراقبات و قضا وقدر: {اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ} تا آخر آيه
علامه طباطبائی:
اين سوره اصلا براى عبادت درست شده، و در قرآن هيچ سورهاى نظير آن ديده نميشود، منظورم از اين حرف چند نكته است. اول اينكه سوره مورد بحث از اول تا بآخرش كلام خدا است، اما در مقام نيابت از بندهاش، و اينكه بندهاش وقتى روى دل متوجه بسوى او ميسازد، و خود را در مقام عبوديت قرار ميدهد، چه ميگويد. و دوم اينكه اين سوره بدو قسمت تقسيم شده، نصفى از آن براى خدا، و نصفى ديگر براى بنده خدا است.
نكته سوم اينكه اين سوره مشتمل بر تمامى معارف قرآنى است، و با همه كوتاهيش بتمامى معارف قرآنى اشعار دارد، چون قرآن كريم با آن وسعت عجيبى كه در معارف اصوليش، و نيز در فروعات متفرعه بر آن اصول هست، از اخلاقش گرفته تا احكام، و احكامش از عبادات گرفته تا سياسات، و اجتماعيات، و وعدهها، و وعيدها، و داستانها، و عبرتهايش، همه و همه بياناتش به چند اصل بر مىگردد، و از آن چند ريشه جوانه مىزند، اول توحيد، دوم نبوت، و سوم معاد، و فروعات آن، و چهارم هدايت بندگان بسوى آنچه مايه صلاح دنيا و آخرتشان است، و اين سوره با همه اختصار و كوتاهيش، مشتمل بر اين چند اصل ميباشد، و با كوتاهترين لفظ، و روشنترين بيان، بانها اشاره نموده است.( ترجمه الميزان، ج1، ص: 64)
سید عبدالحسین طیب:
بالجمله اخبار در فضيلت اين سوره و تلاوت آن با سوره توحيد و قدر و آيه آمن الرسول و آية الكرسى و غير اينها، بسيار است كه از خور اين كتاب خارج است و هر كه طالب باشد بكتب اخبار مراجعه كند و ما در اينجا نكاتى چند كه از مجموع اين اخبار استفاده ميشود تذكر ميدهيم:
اول- در حديث اول پيغمبر اكرم از اين سوره بفاتحة الكتاب تعبير فرموده و از آن استفاده ميشود كه ترتيب قرآن بصورتى كه فعلا موجود است در زمان خود حضرت و بامر او بوده است
دوم- مزاياى اين سوره مخصوص بمؤمن و معتقد بامامت ائمه اطهار است چنانچه مزاياى ساير عبادات نيز مخصوص باين طائفه ميباشد
سوم- اين سوره مشتمل بر اسم اعظم است
چهارم- در گنجهاى عرش الهى گنجى بالاتر از سوره حمد نيست.
پنجم- شفاى جميع دردهاى ظاهرى و باطنى از اخلاق رذيله و صفات نكوهيده و حتى عقائد باطله كه بزرگترين امراض باطنى است بوسيله اين سوره مباركه ميباشد حتى كسى كه بواسطه ابتلاى بضلالت و گمراهى روح ايمان او مرده است اگر هفتاد مرتبه اين سوره بر او خوانده شود و هدايت شود مورد تعجب نباشد ( طيب، 1378 ش، ج1، ص86)
منابع:
- محمد‌بن‌حسن، تفسير العياشي، ج 1، بيروت، موسسه اعلمي، 1367 ش
- صدوق، محمد‌بن‌علي‌بن‌الحسين، عيون اخبار الرضا (ع)، ج 1، قم، مکتبه صدوق، 1377 ق.
- بهايي، محمد‌عاملي، مفتاح الفلاح، انتشارات حکمت، بي‌تا.1364
- موسوى همدانى، سيد محمد باقر، ترجمه تفسير الميزان، دفتر انتشارات اسلامى جامعه ى مدرسين حوزه علميه قم، قم، 1374 ش.
- طيب، سيد عبد الحسين، اطيب البيان في تفسير القرآن، انتشارات اسلام، تهران، 1378 ش.
