آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی: شرح خطبه فدکیه حضرت زهرا (س) (13)

 

حضرت زهرا علیهاالسلام در ادامه خطبه می فرمایند: «فَتِلْکَ وَ اللّهِ النّازِلَةُ الْکُبْری وَ الْمُصیبَةُ العُظمی لامِثْلَها نازِلَةٌ وَ لابائِقَةٌ عاجِلَةٌ»؛ «بخدا قسم مثل این حادثه ها، پیشامدهای بزرگی بود که هیچ مصیبتی مانند او نیست و هیچ نظیر نداشت».

«أَعْلَنَ بِها کِتابُ اللّهِ جَلَّ ثَنائُهُ فی أَفْنِیَتِکُمْ فی مُمْساکُمْ وَ مُصْبَحِکُمْ هِتافاً وَ صُراخاً وَ تِلاوَةً وَ إلْحاناً»؛ «این مصیبت را کتاب خداوند جل ثنائه در آستانۀ خانه های شما و در شامگاهان و صبحگاهان خبر داده بود آن هم با صدای بلند، با ندا و فریاد و خواندن (با تلاوت و با نغمه)» ؛ یعنی هر کس قرآن را به یک نحو در شبانه روز می خواند و از مضامین آن اطلاع دارد که یک مضمون آن هم رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم است. حضرت در این عبارت اشاره دارد که رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که امری غیرمترقّبه نبود که بگویید این حادثه برای ما غیرقابل پیش بینی بود پس می دانستید که پیامبر وفات می کند.

«وَ لَقَبْلَهُ ما حَلَّتْ بِأَنْبِیاءِ اللّهِ وَ رُسُلِهِ»؛ «و قرآن خبر داده از آنچه که به انبیاء الهی و فرستادگان خداوند در گذشته رسیده»؛ یعنی مگر این نبود که انبیاء آمدند و به وظیفه و رسالت خود عمل کردند و رفتند؟ حضرت بعداً آیۀ مورد استناد خود را نیز قرائت می کند. به هر حال وقتی رحلت پیامبر امری قابل پیش بینی بود پس قطعاً باید کسی جایگزین وی در رأس حکومت شود.

«حُکْمٌ فَصْلٌ وَ قَضاءٌ حَتْمٌ»؛ «این مرگ حکم قطعی و قضای الهی برای همه کس است». «وَ ما مُحَمَّدٌ اِلا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَفَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللّهُ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللّهُ الشّاکِرینَ» [1]؛ «خداوند می فرماید: محمّد نیست مگر رسول خدا که قبل از او هم پیامبرانی آمدند حال اگر این پیامبر رحلت کند یا کشته شود شما عقب گرد می کنید؟». به هر حال همۀ پیامبران قبلی هم وفات کردند و این مرگ هم یک حکم الهی و قضای حتمی است.

 

«کُلُّ مَنْ عَلَیها فانٍ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّک» [2]؛ «همه می میرند و فقط خداوند است که باقی می ماند». پس همۀ شما می دانستید که پیامبر هم می میرد چون هر روز آیه های قرآن در برابر شما بود. پس در فکر هم بودید که کسی باید پس از وی زمام امور را به دست گیرد. به نظر من حضرت از این آیه استفاده می کند که پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم گروهی به قهقرا برمی گردند و به رسوم جاهلیت عرب قبل از اسلام رجوع می کنند، زیرا آیه هم به صورت سؤال می گوید: «إنْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ» حضرت می فرماید: آیا شما مرتجع می شوید و به جاهلیت برمی گردید؟ این مسئله عقبگرد در قرآن، نهج البلاغه و در روایات خاصّه و حتی روایات عامّه هم آمده است در کنز العمّال و صحیح بخاری هم آمده است که از پیامبر نقل شده که فرمودند: وقتی من وفات کنم عده ای از شما به همان عادت جاهلیت خودشان عقبگرد می کنند. در خطبۀ 150 نهج البلاغه آمده است: «حَتّی إذا قَبَضَ اللّهُ رَسُولَهُ صلی الله علیه و آله و سلم رَجَعَ قَوْمٌ عَلَی الْأَعْقابِ»؛ «وقتی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم قبض روح شد عده ای به قهقرا برگشتند».

«وَ غالَتْهُمُ السُّبُلُ»؛ «و آن راه ها آن ها را به هلاکت انداخت». «وَ اتَّکَلُوا عَلَی الْوَلائِجِ»؛ «و آن ها بر آراء نادرست اعتماد کردند». روایات دیگری به همین مضمون آمده اند: «إرتدّ النّاسَ بَعْدَ النَّبِی إِلاّ ثَلاث و در بعضی جاها اربع». «بعد از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مردم مرتد شدند غیر از سه نفر و در بعضی نسخه ها چهار نفر». در کنز العمّال هم روایتی است که به چند صورت از عامّه نقل شده است و خلاصۀ آن چنین است که روز قیامت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می بیند که عده ای از اصحابشان را به سمت شمال یعنی به طرف جهنم می برند، دست به دعا برداشته می فرمایند:

«یا رَبِّ اُصَیْحابی»؛ (خدایا این اصحاب من را نجات بده این ها را دارند به جهنم می برند)، در روایت دیگری نقل می کند که: «فَأَقُول یا رَبِّ اُمَّتی»؛ «عرض می کند ای خدا امّت مرا چرا به جهنم می برند؟» به پیامبر خطاب می شود: «فَتُقال: إنَّکَ لاتَدْری ما أحْدَثُوا بَعْدَکَ»؛ «تو نمی دانی که این ها بعد از تو چه کردند و چه حادثه ای آفریدند». «مُرْتَدّین عَلی اَعْقابِهِمْ»؛ «این ها به دوران جاهلیتشان برگشتند»

در یک روایت دیگر هم دارد که پیامبر در پاسخ می گوید: «کُنْتُ عَلَیْهِمْ شَهیداً مادُمْتُ فیهِمْ فَلَمّا تَوَفَّیْتَنی کُنْتَ اَنْتَ الرَّقیبُ عَلَیهِمْ»؛ «خدایا من گواه اینان بودم تا وقتی که بین این ها بودم ولی وقتی که مرا از دنیا بردی دیگر تو بودی که بر رفتار آن ها ناظر و مراقب بودی»؛ یعنی این ها تا زمانی که من در میانشان بودم من گواه بر آن ها بودم و بعد از آن دیگر خودت می دانی که چه کردند.

در روایتی در صحیح بخاری آمده است پیامبر می فرماید: «إِنّی عَلَی الْحَوْضِ اَنْتَظِرُ مَنْ یَرِدُ عَلَی مِنْکُمْ»؛ «در قیامت من منتظرم که چه کسی بر من وارد می شود». «فَوَ اللّهِ لَیَقْتَطِعَنَّ دُونی رِجالٌ فَلأَقُولَنَّ أی رَبِّ مِنّی وَ مِنْ اُمَّتی، فَیَقُول إنَّکَ لاتَدْری ما عَمِلُوا بَعْدَکَ ما زالُوا یَرْجِعُونَ عَلی أَعْقابِهِمْ»؛ «امّا به خدا سوگند می بینم که از آمدن عده ای مانع می شوند، آنجا من به خدا عرض می کنم این ها از من و امّت من هستند، پس به من می فرماید: تو نبودی که به ظاهر ببینی این ها بعد از تو چه کردند و به دوران جاهلیتشان عقب گرد کردند». دقت کنید این روایت را که خواندم خود عامه نقل می کنند و نظیر این معنا در روایات بسیار است به هر حال حضرت در همین عبارت اخیر به آیۀ دیگری از قرآن هم استشهاد می کنند: «وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقَبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللّهُ الشّاکِرینَ»[3]؛ «امّا بدانید با عقب گرد کردن و برگشتن برخی به جاهلیت گذشته ضربه ای به خدا نمی رسد و جزای خدا برای آن هاست که پا برجا ماندند و شاکر بودند»؛ یعنی گمان نشود با عقب نشینی بعضی به خدا لطمه می خورد، نه این ضربه به خود آن هاست و زیان هم به خود آن ها می رسد.

 

«أَیُّها بَنی قَیْلَةَ»؛ «ای فرزندان قیله»، گفته می شود قیله نام زنی بوده است که اوس و خزرج، یعنی گروه هایی که انصار از آن ها تشکیل شده بود از فرزندان او بودند. به نظر من اینجا حضرت زهرا علیهاالسلام خواسته آن ها را نکوهش کند و بگوید شما کسانی هستید که خود استقلال فکری ندارید و در حوادث راه گریز را پیش می گیرید. گویی حضرت فاطمه علیها السلام به اصطلاح امروزی به آن ها می گوید شما بچه ننه هستید، هنوز کودکید و از خود استقلال ندارید.

«أَاُهْضَمُ تُراثَ أَبی وَ أَنْتُمْ بِمَرْأی مِنِّی وَ مَسْمَعٍ و مُنْتَدًی[4] وَ مَجْمَعٍ»؛ «آیا من خُرد شوم از میراث پدرم در حالی که شما مرا می بینید و صدای مرا می شنوید و صدای شما را می شنوم و در یک اجتماع هستیم». حضرت زهرا علیهاالسلام در اینجا تمام راه های عذر آنان را می بندد و می فرمایدید: نمی توانید بعداً بگویید ما نبودیم چرا که هستید، مرا هم می بینید که مورد ظلم قرار گرفته ام من هم شما را می بینم، صدای همدیگر را می شنویم من هم که دارم می گویم و از شما تقاضای قیام و حمایت از حق می کنم، پس دیگر عذری ندارید و ندای مظلومیت مرا می شنوید؛ یعنی اگر دور بودید و یکدیگر را نمی دیدیم و صدای هم را نمی شنیدیم عذر داشتید ولی حال این طور نیست و هیچ عذری ندارید.

«تَلْبَسُکُمُ الدَّعْوَةُ وَ تَشْمِلُکُمُ الْخَبْرَةُ»؛ «همۀ شما زیر پوشش دعوت من بودید و همه شما هم از خبرها آگاه شدید»؛ یعنی ندای من به همۀ شما می رسد و عذر ندارید و نمی توانید ادعا کنید که جریان را نمی دانید. اشارۀ حضرت زهرا علیهاالسلام به این است که مگر من و شوهرم بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم شبانه در خانۀ همۀ شماها نیامدیم و مگر درخواست نکردیم؟ مگر اصرار نکردیم؟ ببینید اینجا معلوم می شود حضرت قبلاً هم این ها را دعوت کرده است.

«أَنْتُمْ ذو عَدَدٍ وَ الْعُدَّةِ وَ الْأَداةِ وَ الْقُوَّةُ»؛ «و این در حالی است که شما نیروی انسانی و ابزار و توان هم دارید». در هر مبارزه ای به حسب ظاهر دو چیز لازم است یکی نیروی انسانی و دیگری تجهیزات و وسائل مبارزه، حضرت می فرماید: شما که هر دوی این ها را دارید.

«وَ عِنْدَکُمُ السِّلاحُ وَ الْجَنَّةُ»؛ «و سلاح و سپر هم نزد شما موجود است». البته می توان سلاح و سپر معمولی را تصور کرد یا هر آنچه برای مبارزه و دفاع از خود لازم است؛ یعنی از هر نظر مجهّزید.

«تُوافیکُمُ الدَّعْوَةُ فَلا تُجیبُونَ وَ تَأْتیکُمُ الصَّرْخَةُ فَلا تُغیثُونَ»؛ «مکرّراً دعوت من به شما می رسد امّا پاسخ نمی گویید، صدای فریاد و استغاثۀ من به شما رسید ولی جواب نمی دهید» . توجه کنید گاهی کسی دیگران را به طور عادی صدا می زند امّا گاه با یک حالت ناله و سوختن، این صدا کردن با ناله و تضرّع را استغاثه می گویند. حضرت زهرا علیهاالسلام می فرماید: من این طور در خانه های شما آمدم و تقاضای کمک کردم، امّا شما پاسخ ندادید.

«وَ أَنْتُمْ مَوْصُوفُونَ بِالْکِفاحِ مَعرُوفُونَ بِالْخَیْرِ وَ الصَّلاحِ وَ نُحْبَةُ اللّهِ الَّتِی انْتُخِبَتْ وَ الْخِیَرَةُ الَّتِی اخْتُیِرَتْ لَنا أَهْلَ الْبَیْتِ»؛ «و شما که به جنگ آوری و خیر و صلاح معروف هستید و آن نخبه هایی بودید که انتخاب شدید، شما مردمان خیّری هستید که برای ما اهل بیت انتخاب شدید» ، شما همان ها هستید که با عرب جنگیدید و سختی ها و مشقّت ها را تحمل کردید و با گروه های مختلف و با افراد بی منطق مبارزه کردید. اشاره به این که انصار امتیازی نسبت به دیگران داشتند چون حمایت از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت کرده بودند.

حضرت در این عبارات به سوابق انصار اشاره می کند و می گوید: «قاتَلْتُمُ الْعَرَبَ وَ تَحَمَّلْتُمُ الْکَدَّ وَ التَّعَبَ ناطَحْتُمُ الاُْمَمَ وَ کافَحْتُمُ الْبُهَمَ»؛ «شما برای دفاع از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و دین خدا مبارزه ها کردید، با سران عرب جنگیدید و سختی ها و رنج ها را تحمّل کردید و با ملّت ها و افراد بُهم مبارزه کردید». بُهم به تعبیر من یعنی آدمی که عقل ندارد و بی منطق است.

«لانَبْرَحُ وَ تَبْرَحُونَ نَأْمُرُکُمْ فَتَأْتَمِرُونَ»؛ «ما و شما که زایل نشده ایم، ما و شما چنان بودیم که ما امر می کردیم و شما هم اجابت و عمل می کردید»

«حَتّی إِذا دارَتْ بِنا رَحَی الإسْلامِ»؛ «تا اینکه به وسیله ما چرخ اسلام به گردش درآمد یعنی دین حق پیروز شد». «وَ دَرَّ حَلَبُ الْأیّامِ»؛ «و برکات روزگار مثل شیر خوردنی جریان پیدا کرد و زیاد شد» ؛ یعنی اسلام موجب بهره برداری شما شد. حضرت می خواهد بگوید آیا این ها غیر از نتایج رهبری پدر من و جنگاوری شوهر من بود؟ این نعمت ها همه از ناحیۀ ما بود.

«وَ خَضَعَتْ نُعَرَةُ الشِّرْکِ (ثَغَرَةُ الشِّرْکِ)»؛ «و بینی شرک (سینۀ شرک) به خاک مالیده شد و به ذلّت درآمد».

«وَ سَکَنَتْ فَوْرَةُ الإفْکِ وَ هَدَأَتْ دَعْوَةُ الْهَرْجِ وَ اسْتَوْسَقَ نِظامُ الدِّینِ»؛ «و طغیان فریب و دروغ ساکت شد و آتش های کفر خاموش گردید». موج فتنه آرام گرفت و نظام حکومت الهی برقرار شد. همۀ این ها به واسطۀ ما اهل بیت بود، اشاره به این که حکومت به دست پدر و شوهرم به پا شد.

«فَأَنّی جُرْتُمْ (حُرْتُمْ) بَعْدَ الْبَیانِ»؛ «بعد از همۀ این ها حال چه شد که مجرم هستید» یعنی بعد از این که حق روشن شد چرا این همه جُرم می کنید (متحیرید یعنی از چه چیز متحیر شده اید)؟ با تلاش های پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و تحمل سختی ها توسط علی علیه السلام اسلام استقرار یافت، شما هم که حامی آن بودید، حال پامبر صلی الله علیه و آله و سلم وفات کرده است، پس چه شد که شما دست از دین و حمایت از حق برداشتید؟

 

در مورد این که دلیل این عقب نشینی انصار چه بود می توان در یک کلمه گفت: فقط راحت طلبی و حبّ نفس؛ بنابراین دقت کنید، نکند ما هم در یک مرتبه مصداق فرمایشات حضرت زهرا علیهاالسلام باشیم؟ زیرا آنچه حضرت می فرماید فقط اختصاص به آن گروه ندارد. نکند ما هم حالی به حالی بشویم و پایداری نکنیم و همین که کمی از آرامش و رفاه جانی و مالی ما ساییده شود دست از حق و حقیقت برداریم و به سراغ راحت طلبی برویم؟ آیا ما حاضریم برای اسلام، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم ، علی علیه السلام ، زهرا علیهاالسلام و... بایستیم و مقاومت کنیم یا این که به محض اینکه یک ذرّه به امور مادّی و شکمی مان لطمه بخورد همه چیز یادمان می رود؟ آیا حاضریم کمی به شهوت و رفاه و امور دنیوی مان لطمه بخورد امّا در راه دفاع از نظام حکومت اسلامی ایستادگی کنیم؟

گروهی که در آن مجلس مخاطب حضرت زهرا علیهاالسلام بودند به حکومت اسلامی حقیقی پُشت کرده بودند آن هم برای لطمه نخوردن به منافع شخصی و رفاه دنیوی. به هر حال هر یک از ما باید بیندیشد که وضعش چگونه است و تا چه حد مصداق فرمایشات حضرت زهرا علیهاالسلام است.

«وَ أَسْرَرْتُمْ بَعْدَ الإعْلانِ وَ نَکَصْتُمْ بَعْدَ الإقْدامِ وَ أَشْرَکْتُمْ بَعْدَ الإیمانِ»؛ «و شما بعد از اعلان حق، آن را پنهان کردید و بعد از اقدام، به گذشته خود رجوع کردید و بعد از ایمان آوردنتان، مشرک شدید». حضرت همچنان به مسئله عقب نشینی انصار از حق اشاره می کند و می گوید: شما که قبلاً به طور علنی خلافت علی علیه السلام را در غدیر پذیرفته بودید و بیعت کردید، پس چرا الآن پنهان کاری می کنید و می پوشانید؟ و چرا بعد از ایمان، دوباره مشرک شدید؟! در مورد شرک لازم است توضیحی داده شود. در معارف اسلامی یک اصل عقلی داریم که انسان سلطۀ هیچ موجودی غیر از خدا را نباید بپذیرد، یعنی فقط باید مطیع خداوند باشد که خالق انسان است و این اصل عقلی و قانون است؛ چون خداوند بر انسان مالکیت حقیقیه دارد و انسان باید صرفاً مطیع او باشد. حال اگر خداوند به انسان امر کرد که از شخص خاصّی اطاعت کن در اینجا انسان باید از آن شخص اطاعت کند، امّا در واقع اینجا هم اطاعت از خداست و امر او، نه اطاعت از شخص. لذا در مورد اطاعت از انبیاء و اولیاء می گوییم اطاعت انسان از اینان همان اطاعت از خداست و بس.

«مَنْ اَطاعَکُمْ فَقَدْ اَطاعَ اللّه»؛ «هر که از شما انبیاء و اولیاء اطاعت کند همانا از خداوند اطاعت کرده است». حال اگر انسان مطیع خدا در اطاعت بود نام آن را توحید در اطاعت می گذاریم یعنی توحید در سلطه پذیری. همان طور که توحید در ذات و صفات و عبادت هم داریم. حال در توحید در اطاعت، اگر انسان خودش را در سلطۀ غیرخدا و غیر آن که خدا به اطاعت او امر کرده قرار داد، این انسان مشرک است؛ به این معنا که شرک در اطاعت دارد. این شرک در ذات و صفات نیست بلکه معنای خاصی از شرک است که همان شرک در اطاعت است. حضرت زهرا علیهاالسلام می فرماید: شما در غدیرخم به امر الهی سلطه و ولایت و خلافت علی علیه السلام بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را پذیرفتید. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم هم از ناحیۀ خداوند مأمور بود که شما را رهبری کند و شما هم موظف بودید که به حکم «اَطیعُوا اللّهَ وَ اَطیعُوا الرَّسُولَ» [5]. از او اطاعت کنید. بعد خداوند به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که علی علیه السلام را معرفی کن تا بعد از تو، از او اطاعت کنند و شما هم در غدیرخم پذیرفتید. حال چون عهد خود را شکستید پس دچار شرک در اطاعت خدا شده اید و این همان معنای «اَشْرَکْتُمْ بَعْدَ الإِیمان» است نه آن شرک اصطلاحی که معمولاً همراه با کفر مطرح می شود و عبارت بعد حضرت نیز اشاره به همین معنا دارد.