رفتارهای اقتصادی مطلوب: همّت و تلاش

وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی . وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری . ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی

(نجم، 39- 41)
(در کتب آسمانی آمده است) هیچ کس بار دیگری را به عهده نخواهد گرفت. و این که برای انسان جز آنچه تلاش کرده، (بهره دیگری) نیست. و این که تلاش و سعی او را به زودی به وی بنمایند. سپس جزای کامل آن را به او بدهند.

نکته ها

سؤال: آیه «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی» می گوید: برای انسان بهره ای نیست مگر آنچه تلاش کرده باشد، در صورتی که در آیات و روایات دیگر می خوانیم که انسان گاهی از طریق شفاعت، به بهشت وارد می شود.
پاسخ: اولا؛ این آیه در ردّ تفکر جاهلی است که به یکدیگر می گفتند: اگر فلان مبلغ را به من بدهی، من بار گناه تو را به عهده می گیرم. قرآن کریم فرمود: هیچ کس بار گناه کسی را به عهده نمی گیرد و برای هر کس کار و تلاش خودش ثبت می شود.
ثانیاً؛ آیه، نظر به عدل الهی دارد نه فضل الهی، یعنی طبق عدل، باید کیفر و پاداش هر کس به مقدار تلاش او باشد، ولی خداوند از فضل خود می تواند لطف کند و پاداش را بیشتر دهد و یا کیفر را کم کند. «وَ یَزِیدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ»
ثالثاً؛ اگر در روایات می خوانیم که هرکس سنت خوب یا بدی را در جامعه پایه گذاری کند، در پاداش و کیفر تمام کسانی که آن راه را رفته اند، شریک است، این معنا با آیه «لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی» منافاتی ندارد، زیرا ایجاد کننده خط حق و باطل نیز با واسطه ی دلالت و راهنمایی یا ایجاد مقدّمات و امکانات یا تبلیغات و تشویقات و یا حمایت های دیگر مادی و معنوی، به طور غیر مستقیم نوعی تلاش کرده است و بهره گرفتن از آن پاداش بی جهت نیست، چنانکه اگر شخصی در خط صحیح نبود، مشمول شفاعت نمی شد.
در روایات می خوانیم که انسان پس از مرگ از کارهای نیک فرزند صالح خود یا کتاب و موقوفاتی که از او به یادگار مانده، کامیاب می شود. (خصال، ص 151) و یا در بهشت، نسل صالح انسان به او ملحق می شود. یا از کار خیری که سفارش و وصیت کرده، بهره مند می شود.(کافی، ج 4، ص 315)
در تمام این موارد گرچه انسان مستقیماً سعی و تلاشی نکرده، ولی غیر مستقیم از طریق تربیت فرزند صالح، وقف، وصیت یا کتاب خوبی که به یادگار گذاشته، نقش داشته است.

پیام ها

1. هستی، میدان تلاش و کار و نتیجه گیری است. «وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلَّا ما سَعی»
2. ما مکلّف به انجام وظیفه ایم، نه حصول نتیجه. سعی و تلاش وظیفه ماست. «إِلَّا ما سَعی»
3. ایمان به بقای عمل و نظام عادلانه کیفر و پاداش، انسان را در برابر رفتار خود، هم دلگرم و تشویق و هم محتاط و مسئول می کند. «وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری»
4. هیچ عملی در هستی محو نمی شود. «سَعْیَهُ سَوْفَ یُری»
5. نیکوکاران در دریافت پاداش کار خود، عجله نکنند. «سَوْفَ یُری»
6. دنیا، ظرفیّت جزای کامل را ندارد و باید قیامتی باشد تا حق مطلب ادا شود. «ثُمَّ یُجْزاهُ الْجَزاءَ الْأَوْفی»
7. اقدام انسان، با پاداش های بهتری پاسخ داده می شود. وَفَّی ... الْأَوْفی
8. گرچه در دنیا نیز مجازات هایی هست، امّا مجازات کامل در قیامت است. «الْجَزاءَ الْأَوْفی»
9. قیامت دارای مراحل و مواقف متعدّدی است. (از کلمه «سَوْفَ» و «ثُمَّ» استفاده می شود که مرحله شهود عمل با مرحله جزای عمل متفاوت است.)