فلسطین قلمرو مسلمین

سخن از سرزمینی است که سفیران نور و رسولان الهی را در بستر پاک خویش پرورش داده و خطی روشن از خاک تا افلاک کشیده است. قله های رفیع، تپه های سر سبز و درّه های با طراوت آن جای پای پیامبران است.

شهری که بنیان گذار و معمارش انبیاء بوده اند و در این قلمرو جلوه های حق را ترسیم کرده اند حضرت سلیمان و داوود در این مکان جاه و جلالی داشته و زکریا در اینجا به یحیی بشارت داده است، ابراهیم(ع) به فلسطین هجرت نمود و موسی(ع) تجلّی خداوند را در ارض مقدّس ناظر بود و با خدای خویش تکلّم نمود.

حضرت عیسی آن پیام آور پاکی و صفا و وارستگی در این دیار دیده به جهان گشود و پس از آن در گهواره اش برای دفاع از صداقت مادرش مریم، لب به سخن گشود و از این مکان به سوی آسمان عروج کرد و میهمان قدسیان گشت.

زاده بلدامین، برگزیده پیامبران و خاتم رسولان به قدس سیر داده شد و معراجش به جانب آسمان از این مکان آغاز گردید زیرا در اینجا پایه های نردبان عروج به ملکوت را نهاده اند. جبرئیل در همین پایگاه پاک به آن حضرت گفت: محل حشر و نشر، حساب و روز جزا و صراط در فلسطین برپا خواهد شد.(1) آن روح قدسی در این بیت مبارک با اشاره فرشته الهی جلو رفت تا به امامتش پیامبران سلف نماز گزارند.(2)

بیت المقدس برگزیده خداوند است و قرآن آن را بقعه مبارک نامیده و طور سینین را چون درّی ثمین بر جبینش نهاده و نخستین پیشوای شیعیان آن را قصری از قصرهای بهشت می داند، رسول اکرم(ص) پیروان خویش را توصیه کرده برای این مسجد، مسجد الحرام و مسجد خود(مسجد النبی) بار سفر ببندند.(3)

پیرو سه آیین بزرگ آسمانی آن را قبله گاه خود دانسته و احترام فوق العاده ای برای مسجد الاقصی قائلند بیت المقدس قبله گاه اوّلیه مسلمانان تا سال دوم هجرت بود و سپس پیامبر اکرم(ص) به فرمان الهی قبله مسلمین را از آن جا به مسجد الحرام در مکه تغییر داد.(4)

کشور فلسطین با 27000 کیلومتر مربع (صد و شصت و سومین کشور جهان) و حدود چهار و نیم میلیون نفر جمعیت در انتهای جنوب شرقی دریای مدیترانه و در جنوب غربی قاره آسیا (در منطقه خاورمیانه) واقع شده که این قاره را به آفریقا پیوند می دهد.(5)

از شمال به لبنان، از شمال شرقی به سوریه، از شرق به اردن، از جنوب به خلیج عقبه و دریای سرخ، از جنوب شرقی به مصر محدود می باشد، این سرزمین را از دیدگاه سیمای عمومی و ناهمواری ها به چهار دسته تقسیم می کنند:

1ـ جلگه ها و دشت های ساحلی که از حاصل خیزترین نواحی فلسطین به شمار می آید و برای کشت مرکبات مناسب است، جبل کرمل این منطقه را به دو بخش تقسیم کرده که دشت عکا در شمال و نوار ساحلی فلسطین در جنوب آن واقع می باشد.

2ـ کوهها و تپه ها که اگرچه سنگلاخی است ولی برخی مناطقش برای کاشت زیتون، بادام، سیب و گلابی مناسب می باشد. نواحی الجلیل، کرمل، نابلس، هبرون(الخلیل) در این قلمرو قرار می گیرند. و در دشت های بین آن ها غلات، حبوبات و سبزیجات می کارند.

3ـ دره رود اردن که از سطح دریا پایین تر است و با وجود خاک خوب از منابع آب کافی برخوردار نمی باشد، در شرق آن رود اردن که دریاچه طبریه را به بحرالمیّت متصل می کند جریان دارد.

4ـ صحرای جنوبی یا بیابان نقب که نیمی از سرزمین فلسطین را در بر می گیرد و مناطق شمالی آن ها قابل کشت است ولی هرچه به طرف جنوب برویم حالت کویری و بیایانی می یابد.(6)

آب و هوای فلسطین در تابستان ها گرم و در زمستان ها معتدل و بارانی است رود مهمّی در آن جریان ندارد و صرفاً نهر اردن مرز مشترک فلسطین، اردن و سوریه را بوجود می آورد.

در حال حاضر از حدود 27000 کیلومتر مربع، 20700 کیلومتر مربع در اشغال رژیم صهیونیستی است و صرفاً نوار غزه با 363 کیلومتر مربع وسعت و کرانه باختری با 5900 کیلومتر مربع مساحت در اختیار فلسطینی ها قرار دارد که این مناطق هم عملاً در تصرف اشغالگران است و ساکنین آن از هرگونه آرامش و امنیتی محرومند.

حدود سه میلیون نفر فلسطینی از سرزمین خود رانده و آواره شده و در نواحی گوناگون خاورمیانه و اروپا و آمریکا پراکنده اند، آنان غالباً در کشورهای لبنان، اردن، مصر و سوریه و برخی کشورهای عربی به سر می برند.(7)

سرزمین فلسطین از قدیمی ترین مناطق مسکونی جهان به شمار می آید و مهاجران سامی نژاد به نام کنعانیان در 3500 سال قبل از میلاد به این ناحیه مهاجرت کردند و در آن سکنی گزیدند در هزار سال قبل از میلاد قومی به نام «فیلسطین» جای آن ها را گرفتند که نام فلسطین هم از همین قوم گرفته شده است.

در 539 قبل از میلاد کورش با تأسیس نخستین امپراتوری ایرانی بابل و فلسطین را به تصرف خود درآورد، با انقراض هخامنشیان در 330 قبل از میلاد فلسطین به دست جانشینان اسکندر مقدونی افتاد و یونانیان تا 198 سال پیش از میلاد آن را تحت کنترل داشتند.

در سال 63 قبل از میلاد فلسطین به تصرف رومیان درآمد و با تجزیه این امپراتوری به دو بخش غربی و شرقی به عنوان یکی از مهم ترین ایالات روم شرقی تحت کنترل دولت بیزانس که مرکز آن در قسطنطنیه (استانبول ترکیه) قرار داشت در آمد. با رسمیت یافتن آیین مسیح در میان رومیان، این آیین در فلسطین رواج یافت.

در سال 611 میلادی این ناحیه بار دیگر به تصرف ایرانیان درآمد که هراکلیوس امپراتور روم فلسطین را از ایرانی ها بازپس گرفت.

در همین اوان با ظهور دین اسلام در شبه جزیره عربستان و بعثت نبی اکرم در شهر مکّه، قدرت معنوی، مذهبی و سیاسی جدیدی در جهان ظاهر گردید. در سال 634 م سرزمین فلسطین به همراه شام به تصرف رزمندگان مسلمان درآمد و این نواحی جزو قلمرو جهان اسلام شد.

مرکز خلافت اسلامی در آن روزگاران دمشق در نزدیک فلسطین بود و به فرمان خلفای وقت مسجد الاقصی و قبة الصخره در بیت المقدس با اسلوب معماری اسلامی ساخته شد.

از آن جا که این شهر برای یهودیان و مسیحیان قداست ویژه ای داشت و قبله نخستین مسلمین هم به شمار می آمد، در این دوران پیروان آیین های توحیدی مذکور در اجرای مراسم ویژه مذهبی خود از آزادی کامل برخوردار بودند و آزادانه مراسم و شعائر مذهبی خود را انجام می دادند.

به همین دلیل آدام متز اعتراف می کند: آن چه که ممالک اسلامی را از اروپای مسیحی تفکیک می کند وجود اقلیت های مذهبی غیر مسلمان است که در این نواحی آزادانه به سر می بردند در صورتی که در اروپای مسیحی یک چنین چیزی هرگز دیده نمی شد، این آزادی را یهودیان و مسیحیان بر اثر یک سلسله پیمان ها و قوانینی کسب کرده بودند، او می افزاید بین پیروان سه دین بزرگ در قلمرو مسلمین چنان هم زیستی و رفتار مسالمت آمیز قرار داشت که گویی یهود و مسیح از قلمرو حکومت مسلمین بیرون هستند و این وضع برای اروپای قرون وسطی هرگز قابل درک نبود.(8)

رشد و توسعه روزافزون دین اسلام در فلسطین موجب شد که زبان عربی در آن گسترش یابد و حتی مسیحیان به زبان عربی سخن گویند.

در جنگ های صلیبی که از سال1096 تا 1099 میلادی طول کشید سرانجام بیت المقدس به تصرف مسیحیان درآمد و مملکت لاتینی اورشلیم شکل گرفت، فاتحان مزبور در برخورد با مسلمین قساوت هایی بروز داده و جنایاتی مرتکب شده اند که روی مغولان وحشی را سفید نموده اند.

پرفسور جان دیون پورت می نویسد:قوای مهاجم هیچ ملتی در هیچ عصر و زمانی در هرزگی، شرارت و بی شرمی، شهوترانی،فسق و فجور بیشتر از این دست که بنام جنگ مقدّس رفته بودند، نبوده است.

جنگ جویان صلیبی عنیف ترین و شدیدترین نمونه های تعصب را تشویق و ترویج نمودند، جنگ یک وظیفه مقدّس تلقی گردید و به جای دعا و احسان و کارهای نیک قتل مسلمین کفاره گناهان در معاصی شناخته می شد.(9)

گوستاولوبون نوشته است: اینان پایه قساوت و خونخواری را به جایی رسانیدند که نظیرش را در میان هیچ مذهبی نمی توان یافت.(10) ویل دورانت نیز گزارش وحشتناک و فجیعی از این کشتارها و جنایات ارائه کرده است.(11)

مملکت لاتینی در سرزمین فلسطین تا سال 1187 م دوام داشت که در این سال سلحشور مسلمان و دلاور کُرد، صلاح الدین ایوبی، بیت المقدس را فتح کرد و سلسله ممالیک مصر به تدریج صلیبی ها را از این ناحیه بیرون راندند که تا اوایل قرن شانزدهم بر فلسطین حکمرانی می نمودند از سال 1517 م فلسطین یکی از ایالات پر اهمیّت عثمانی به شمار می آمد.(12)

با شروع دوران زوال امپراتوری عثمانی در اواخر قرن نوزدهم و هم زمان با اوج گیری سیاست های ضد یهودی در مناطقی از اروپا، تحرکی از یهودیان پراکنده شکل گرفت که به صهیونیزم معروف شد آنان خواهان ایجاد یک وطن ملّی و استقرار تمامی یهودیان در این سرزمین بودند، به موازات آن جنبش اعراب ملی گرا که در قلمرو امپراتوری عثمانی بود پا گرفت که خواهان خروج از استیلای این ابرقدرت مسلمان بودند، از سوی دیگر انگلستان که خواهان از هم پاشیدگی این دولت مقتدر بود وعده همکاری به اعراب داد و در راستای این برنامه در سال 1915م به شریف مکه وعده استقلال داد. اگرچه طبق توافق طرفین تمامی سرزمین های عربی در محدوده کشورهای کنونی عراق، سوریه، لبنان، فلسطین، عربستان و اردن جزو مناطق شریف حسین بن علی(شریف مکه) قرار می گرفت امّا عملاً انگلستان پس از استقرار قیمومیت بر فلسطین مدعی شد که این سرزمین جزو قلمرو مورد نظر نبوده است.

در سال 1917 م لرد بالفور، وزیر امور خارجه وقت انگلستان به صهیونیست ها وعده داد که در استقرار یک میهن ملّی برای آنان در سرزمین فلسطین اقدام خواهد کرد و دولت بریتانیا در سال 1922 م از سوی جامعه ملل قیمومیت این کشور اسلامی را بدست آورد و جمعیت مهاجر یهود از پنجاه هزار نفر در اوایل قرن بیستم به سیصدهزار نفر در شروع جنگ دوم جهانی رسید.

این رفتار تبعیض آمیز دولت انگلستان علیه مسلمانان فلسطین و حمایت یکجانبه از یهودیان مورد اعتراض فلسطینی ها قرار گرفت و آنان در سال 1936 م اعتصابات گسترده ای را سامان دادند در پاسخ دولت انگلستان فلسطین را به صورت سه کشور مجزا پیشنهاد داد، دولت یهودی در شمال، دولت عرب در جنوب و یک کشور میانگیر در محدوده بیت المقدس و تل آویو ـ یافا و تحت نظر دولت انگلستان تشکیل می شد که فلسطینی ها این نیرنگ را نپذیرفتند.

سرانجام تروریست های صهیونیست برای بیرون راندن فلسطینی ها به عملیات رعب انگیز و ایذایی دست زدند و صرفاً در یک مورد در دهکده دیریاسین 254 نفر مسلمان را کشتند. با عقب نشینی نیروهای انگلیسی دولت غاصب اسرائیل در سال 1948 م اعلام موجودیت کرد.

مردم فلسطین مبارزات پراکنده ای را علیه متجاوزان مزبور ادامه دادند و در سال1959 م جنبش آزادی بخش ملی فلسطین (فتح) را پایه گذاری کردند که نخستین جریان ملّی فراگیر با هویت فلسطینی بود. در سال 1964م و در اجلاس سران عرب پیشنهاد تشکیل سازمان آزادی بخش فلسطین (ساف) مطرح گردید که در همان سال جلسه شورای ملی فلسطین در شهر بیت المقدس به تصویب رسید.

در سال 1967م جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل صورت گرفت که طی آن کرانه غربی رود اردن(از کشور اردن)، نوار غزّه متعلق به مصر و نیز صحرای سینای مصر و بخش هایی از خاک سوریه در بلندی های جولان توسط صهیونیست ها اشغال شد.(13)

حمایت گسترده فلسطینیان ساکن کشور اردن از جنبش های خودجوش فلسطینی، پادشاه وقت اردن، ملک حسین، را در موجی از هراس قرار داد و در نتیجه فلسطینی ها با یکی از مصایب خونین و تلخ تاریخ خود مواجه شدند زیرا نیروهای اردن در یک سرکوبی گسترده فاجعه سپتامبر سیاه را بوجود آوردند. در سال 1974م سازمان آزادی بخش فلسطین به عنوان تنها نماینده قانونی مردم فلسطین از سوی سران اجلاس عرب به رسمیّت شناخته شد و در همان سال به عنوان عضو ناظر در سازمان ملل متحد پذیرفته شد.

اما نه این جنبش و نه اعراب مسلمان و نه سازمان های بین المللی، موفق شدند از دردها و آلام و رنج های مردم فلسطین بکاهند بلکه این زخم خون چکان جهان اسلام همچنان کهنه تر و عفونی تر شد. به عنوان مثال در سال 1980م نخست وزیر وقت اسرائیل و انور سادات رئیس جمهور مصر در کمپ دیوید آمریکا قرارداد صلح و سازش را با میانجی گری آمریکا به امضاء رساندند این خطای خطرناک، اسرائیل را برای ادامه جنایات و تجاوزات گستاخ تر ساخت و کمی بعد شروع به گسترش خود نمود و در اولین گام بیت المقدس را به عنوان پایتخت اسرائیل اعلام کرد و به گسترش شهرک های یهودی نشین در کرانه باختری رود اردن اقدام نمود.

دو سال بعد ارتش رژیم اشغالگرقدس تهاجم گسترده ای را به کشور مظلوم لبنان آغاز کرد، به این بهانه که هسته های اصلی جنبش مقاومت فلسطین را درهم بکوبد، قتل عام فلسطینی ها در اردوگاه های صبرا و شتیلا صفحه ای تاریک از این یورش خونین است که سازمان های بین المللی در برابرش سکوت کردند. اسرائیلی ها که لبنان را از زمین و هوا و دریا مورد حمله قرار دادند شهرهای طایر، صیدون، نبطیه و طرابلس را ویران کردند و تا حوالی بیروت پیشروی نمودند عملیات وحشیانه مزبور هزاران تن کشته داد، در ضمن بسیاری از پل ها، لوله های نفت و گاز، فرودگاهها، بیمارستان ها، مدارس و دانشگاهها، ساختمان های مهم، خانه و کارخانه ها و موزه ها به کلّی تخریب و اثری از اغلب آنان بر جای نماند، گرچه در سال بعد اسرائیل تعهد داد هرچه زودتر لبنان را تخلیه کند و به روابط خصمانه با این کشور پایان دهد ولی تهاجمات خود را علیه لبنانی ها بویژه شیعیان ادامه داد و در نواحی جنوبی ضمن آواره نمودن و کشتار افراد شیعه خرابی های فراوانی را به بار آورد، برخی از شخصیت های برجسته از جمله سید عباس موسوی رهبر حزب اللّه را به شهادت رسانید و متعاقب آن دره بقاع را که محل استقرار شیعیان است مورد حمله قرار داد، هنوز هم اسرائیل مناطقی از جنوب لبنان را که در منطقه شبعا واقع شده تحت اشغال خود قرار داده است.(14)

سازش با رژیم صهیونیستی به رغم این همه عوارض خونین همچنان ادامه یافت که نمونه آن کنفرانس صلح مادرید است که در سال 1993 صورت گرفت، در سپتامبر همین سال توافق نامه اسلو که میان رژیم صهیونیستی و ساف منعقد گردید نوعی خودگردانی با اختیارات محدود در منطقه غزه و اریحا که 5/1% از مساحت کل فلسطین را تشکیل می دهد به سازمان آزادی بخش فلسطین داده شد اما رژیم صهیونیستی که قبل از این قراداد بر 50% از اراضی کرانه باختری اردن دست اندازی کرده بود بر 73% مساحت آن مستولی گردید.

در سال 1998 م قرارداد وای ریور(مریلند) میان رژیم صهیونیستی و عرفات باعث تغییر معامله سیاسی از زمین در مقابل صلح به امنیت در مقابل صلح و گسترش مجدد حضور رژیم صهیونیستی در کرانه باختری شد.(15)

نوار غزه با 45 کیلومتر طول 6 تا 11 کیلومتر عرض و مساحت 365 کیلومتر مربع از یک سو به فلسطین اشغالی و از سوی دیگر به مصر محدود است. در این ناحیه شهرهای باستانی رفح، غزه، دیرالبلج، خان یونس و تعدادی روستا و اردوگاه وجود دارد.

غزه از شمال غربی به دریای مدیترانه و از جنوب شرقی به ارتفاعات می رسد، زمین های شیب دار بین این دو بخش قابل کشت بوده و محصولاتی چون زیتون، انگور، انجیر و بادام در آن بدست می آید، کار در کارگاههای نسّاجی، بافندگی، صنایع فلزی و ساختمانی هم شغل دیگر ساکنان غزّه است. با این حال میزان بیکاری در آن زیاد است. رژیم صهیونیستی ساحل آن را تحت کنترل شدید دارد و به همین دلیل امکان رفت و آمد فلسطینی ها از مسیرهای آبی وجود ندارد. چند گذرگاه غزه را به فلسطین اشغالی و یک گذرگاه به نام رفح آن را به مصر وصل می کند، گرچه غزه که تا پانزده سال قبل یکی از استان های فلسطین بود بر اثر مذاکره عرفات با اشغالگران مقرر گردید در آن کشور فلسطین بوجود آید با این حال تا تأسیس این سرزمین با استقلال کامل راه زیادی در پیش است.

صهیونیست ها شهرک های زیادی را که در غزه ساخته بودند مدتی قبل تخلیه کردند و ظاهراً منطقه را به فلسطینی ها تحویل دادند اما در واقع غزه به جای یک منطقه آزاد و مستقل به یک زندان خیلی بزرگ شباهت دارد. برق آن از نیروگاه مناطق اشغالی تأمین می شود که هر لحظه اسرائیلی ها می توانند آن را قطع کنند، امکانات درمانی و بهداشتی در غزه خیلی ناچیز است و بیماران برای درمان باید از منطقه خارج شوند، مدرسه ها هم منظم باز نمی باشند و به دلیل نارسایی آموزشی و تسهیلات اندک و امکانات ناچیز میزان بیسوادی در غزه زیاد است.

بیشتر نیازهای جمعیت یک میلیون نفری غزه را سازمان های خیریه و بین المللی و برخی کشورهای اسلامی تأمین می کنند. غزه ارتش ندارد و نیروهای نظامی مختلفی امنیت آن را عهده دارند، نوار غزه هم اکنون تحت کنترل جنبش حماس قرار دارد و سازمان فتح در کرانه باختری استقرار یافته است.

سازمان فتح با اشغالگران و حامیان آن ها رابطه دارد ولی حماس مبارزه با صهیونیست را کنار نگذاشته است، رژیم اسرائیل ادعا می کند برای دفع حملات موشکی از نوار غزه به منطقه آن ها این قلمرو را آزاد نمی گذارد و به همین دلیل هر چند وقت یک بار به غزه حمله می کند و اغلب در این تجاوزها غیرنظامی ها و جوانان به شهادت می رسند.(16)

صلابت و مقاومت

بدون شک اشغال سرزمین مسلمانان فلسطین ناشی از توطئه های سازمان های بین المللی به سرکردگی آمریکا و انگلیس، بی توجهی دولت های عربی در جلوگیری از تشکیل این غده سرطانی است، مردم این سرزمین مسؤولیت شکست سال 1948م و پس از آن سال 1967م را متوجه رژیم های مرتجع منطقه می دانند که هویت مستقل فلسطین را قربانی منافع سیاسی خود کردند. به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی از سوی ساف گام مهمی در عقب نشینی این سازمان نسبت به حقوق از دست رفته مردم فلسطین و کسب امتیازی بزرگ برای این رژیم به شمار می رود.

بر اساس توافق نامه اسلو، سازمان ساف بندهایی از منشور فلسطین را که بر ادامه مبارزات مسلحانه و ضرورت نابودی اسرائیل تأکید داشت حذف کرد که این اقدام خشم مسلمانان را برانگیخت. اکنون با وجود 15 سال که از امضای این موافقت نامه می گذرد مردم فلسطین به اندک حقوق قانونی خود نرسیده اند و مذاکرات سیاسی با اشغالگران نتجه ای بجز گسترش جنایت صهیونیست ها و کشتار مردم بی دفاع فلسطین به همراه نداشته است.(17)

این روند اسف انگیز و توأم با خطا و خیانت موجب گردید تا از درون جوشش های مردمی جنبش جهاد اسلامی شکل گیرد.

گروهی از جوانان فلسطینی که مشغول تحصیلات دانشگاهی در مصر بودند و در رأس آنان شهید دکتر فتحی شقاقی قرار داشت این خیزش را راهبری کردند.

جنبش جهاد اسلامی که در سال 1979م بنیان نهاده شد پاسخی اسلامی و انقلابی به این پرسش فلسطینی بوده است که می توان با تأثیر پذیری از اندیشه دینی و نیز فرهنگ و هویت اسلامی و بومی طرحی را برای مشکلات سیاسی و اجتماعی پایه گذاری کرد.

این جنبش شعارهای اسلام را به عنوان خاستگاه و جهاد ودفاع را به عنوان وسیله مطرح ساخت تا از این رهگذر به نبرد با اشغالگران برخیزد و پاسخی به سازشکاران و مرتجعین بدهد. شقاقی به دنبال پیروزی انقلاب اسلامی کتابی درباره امام خمینی به نگارش درآورد و در سال1981م از مصر به فلسطین بازگشت و این جنبش را رهبری کرد، در سال1983 م دستگیر و یازده ماه در غزه زندانی شد، چندین بار دیگر نیز راهی زندان و یا تبعیدگاه گردید و سرانجام سازمان جاسوسی موساد وی را در مسیر بازگشت از لیبی به دمشق در سال 1995 م ترور کرد، بعد از شهادت وی دکتر رمضان عبداللّه جانشین شقاقی شد.

در دوره 1984 م تا 1990 م جنبش جهاد اسلامی در حدود 196 عملیات نظامی را برنامه ریز کرد و به اجرا درآورد که طی آن ها ضربات سختی به اشغالگران وارد شد و تعدادی از صهیونیست ها که جزو نیروهای نظامی بلند پایه و مهم اسرائیل بودند به هلاکت رسیدند.(18)

انتفاضه همان قیام سراسری و عمومی مردم فلسطین علیه رژیم اشغالگر است که در دسامبر 1987 م شروع شد، این عنوان به معنای جنبش و لرزش است که همراه با نیرو و سرعت می باشد و برگرفته از حرکت پرندگان است که هنگامیکه قطرات باران بر روی بال و پرشان قرار دارد می کوشند با حرکتی برق آسا خود را خلاصی بخشیده و رهایی یابند.

از نظر سیاسی و اجتماعی انتفاضه رفتار و عملکرد معترضانه و شجاعانه مستمر مردم غیر مسلّح فلسطین در قبال رژیم صهیونیستی است و عامل تعیین کننده آن متکی به حضور آگاهانه و مؤثر مردم است و با حذف نقش مردمی این قیام مفهومی ندارد. چون فلسطینی های معترض و خشمگین نسبت به اشغالگران نفرت خود را با پرتاب سنگ بروز می دهند از آن به انقلاب سنگ هم یاد کرده اند.

در تاریخ معاصر فلسطین از آغاز اشغالگری تا کنون چهار انتفاضه رخ داده که عمر سه تای آن کوتاه بود. در واقع سه انتفاضه اول در همان مقطع اول تاریخ معاصر این سرزمین به وقوع پیوست. در دسامبر 1987 م در پی یک جریان حادثه رانندگی در فلسطین اشغالی و کشته شدن چند نفر از فلسطینی ها توسط رانندگان اسرائیلی انتفاضه بزرگ یا اول آغاز شد.

ورود آریل شارون معروف به قصاب صبرا و شتیلا به مسجد الاقصی در مهرماه 1379 موج خشم فلسطینی ها را برانگیخت که انتفاضه دوم را رقم زد که به آن انتفاضه مسجدالاقصی هم می گویند.

علاوه بر رویارویی با سربازان اشغالگر حرکت تدریجی به سمت نافرمانی مدنی در بیشتر بخش های کرانه باختری و نوار غزّه شکل گرفت. کمیته های مردمی رژیم را به چالش کشیدند و مدارس زیرزمینی را بعد از تعطیلی مدارس صهیونیستی به وجود آوردند، کالاهای اسرائیلی تحریم شد، مردم کارت های هویت نظامی صادر شده را کنار گذاشتند و از پرداخت مالیات امتناع کردند، همه این ها بدان علت بود که در روش های گوناگون و به منظور آشفته کردن ارتش دشمن انجام می شد، سریع ترین دست آورد انتفاضه در سال 1987م بود که به صورت جدّی تداوم اشغالگری را به چالش می طلبید و به دنبال جایگزین برای آن بود.

انتفاضه مسجدالاقصی اعتبار استراتژی مقاومت مردمی را علیه اشغالگران بازگردانید و غبار از چهره این خیزش های عمومی که عملیات سازشکارانه آن را پوشانیده بود، زدود اگرچه انتفاضه سال 2000 میلادی(دوم) طی پنج سال حدود چهار هزار شهید و بیش از 700 مجروح بر جای گذاشت اما چنان بنیادهای محوری رژیم صهیونیستی را دچار تزلزل نمود که تا کنون این حوادث و تهدیدات را به خود ندیده بود، اسرائیل برای سرکوب این آتشفشان خشم خسارت های کلانی را متحمل گردیده است و یکی از علل کسری بودجه در این رژیم اختصاص بودجه های زیاد به وزارت دفاع و امنیت داخلی می باشد. بطوری که در سال 1380 حدود یک میلیارد دلار فقط به این وزارت خانه اختصاص یافت و با این وجود موفق نشد آن را متوقف کند.

بنابه گزارش های روزنامه های وابسته به رژیم اشغالگر قدس خسارات وارده به این دولت نامشروع بیش تر از تلفات و زیان هایی است که صهیونیست ها در طول جنگ های خود با کشورهای عربی متحمل گردیده اند، زیان های اقتصادی، فروپاشی درآمدهای بخش گردشگری، مهاجرت معکوس، تخلیه شهرک های صهیونیستی، تخریب وجهه بین المللی رژیم اسرائیل و پایان پذیرفتن افسانه شکست ناپذیری ارتش صهیونیستی از ثمرات انتفاضه بوده است.(19)

1ـ خستگی ناپذیری مبارزین فلسطینی برای دست یابی به آزادی که البته نسبت به نسل قبلی مذهبی ترند و در تعمیق ارزشهای معنوی می کوشند.

2ـ ظهور اندیشه های نوین مبارزاتی با راهکارهای جدید در سطح منطقه و جهان.

3ـ جوشش افکار عمومی مسلمانان در سطح منطقه و جهان، که علیه کشتارهای فلسطینیان در برابر نهادهای بین المللی بروز کرد.

4ـ تحریک افکار عمومی حتی در اروپا و آمریکا علیه رفتار جنایتکارانه صهیونیست ها.

5 ـ استفاده از عملیات استشهادی در مبارزه و مقابله با اشغالگران.

6ـ تداوم حمایت معنوی و سیاسی جمهوری اسلامی ایران از انتفاضه و قیام بر حق مردم.

7ـ اتحاد و انسجام گروههای مبارز و سیاسی فلسطین.

8 ـ افشاء رفتار جانبدارانه آمریکا نسبت به رژیم اشغالگر قدس، ایالات متحده گرچه بر حسب ظاهر به عنوان میانجی بی طرف در گفتگوهای صلح بین صهیونیست ها و فلسطینی ها مشارکت کرد امّا همواره کوشیده است منافع و مصالح این رژیم را در منطقه حفظ کند، به همین جهت آمریکا تلاش می نماید تا انتفاضه هرچه زودتر متوقف گردد.

9ـ خواسته مهم فلسطینی ها این است که آوارگان این ملت که در کشورهای گوناگون پراکنده اند و تعداد آن ها به حدود چهارمیلیون نفر می رسد به سرزمین خود بازگردند، استمرار انتفاضه می تواند مجامع بین المللی را وادار سازد تا رژیم صهیونیستی را مجبور کند به این تقاضای بر حق مردم فلسطین تن دهند.

10ـ رژیم اشغالگر قدس با هدف یهودی سازی مناطق فلسطینی به ویژه بیت المقدس، جدایی مناطق فلسطینی از یکدیگر، قطع راههای مهم ارتباطی فلسطین و دستیابی به منابع آبی تا کنون حدود یکصد و پنجاه شهرک ساخته است، صهیونیست ها که با این حرکت می خواهند نقشه دموگرافیک فلسطین را به نفع خود تغییر دهند و زمینه انتقال دیگر یهودیان مناطق جهان را به این سرزمین فراهم سازند در دهه های اخیر به شهرک سازی سرعت بخشیده بود که وقوع انتفاضه تا حدودی توانسته است مانع از شهرک سازی گردد، عملیات شهادت طلبانه آن چنان بر روحیه صهیونیست ها اثر گذاشته که بر اثر نظر سنجی برخی رسانه های وابسته به رژیم اشغالگر قدس 64 % از شرکت کنندگان در این نظرخواهی به لحاظ فکری و روحی ناراحتند و 38% به فکر ترک اسرائیل هستند.

برخی آمارها هم نشان می دهد شهرک های مزبور از سکنه خالی شده و مناطق خالی آن ها تا حدود 40% وسعت این مناطق می رسد، این پدیده در شهرک های شمالی غزه مشهودتر است.(20)

11ـ حضور زنان فلسطینی در انتفاضه، عملیات شهادت طلبانه مهم ترین آرزوی دختران فلسطینی است، ابوعشیه از شهر نابلس اولین کسی بود که در انتفاضه مسجد الاقصی دست به عملیات استشهادی زد،یکی از این بانوان با انفجار کمربند حاوی مواد منفجره خود، بیست و یک صهیونیست را به هلاکت رسانید و حدود صد نفر را زخمی کرد، بیش از یکصد تن از زنان و دخترانی که قصد این عملیات را داشته اند و قبل از اجرای آن ها دستگیر شده اند، در زندان رژیم اشغالگر قدس به سر می برند.(21)

جنبش حماس که ریشه در گردان های شبه نظامی از قبیل عقاب های سرخ، پلنگ های سیاه، گردان های قسام و شاخه نظامی خودجوش دیگر دارد، در سرعت بخشیدن به خروش های عمومی و فراگیر انتفاضه دخالت داشت.این جنبش نه تنها در انتخابات شهری که در انتخابات قانون گذاری هم حضور یافت

حمزه در غزه، در روزهای نخستین اولین انتفاضه تولد یافت و در کرانه غربی رود اردن پیروزی را نصیب خود کرد و ضمن آن که ساختارهای مخفیانه را حفظ نمود، برخی اعضایش مقام های رسمی را اشغال نمودند و در حالی که خالد مشعل دفتر سیاسی آن را اداره می کند اسماعیل هنیه قدرت را در رأس دولت خودگردان فلسطین به عنوان نخست وزیر در دست گرفت. این دولت گرچه از آغاز تشکیل با مشکلات گوناگونی روبرو بوده، نمی خواهد شرایط ظالمانه آمریکا و اتحادیه اروپا را بپذیرد و از به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی امتناع می کند.

زیرا فلسطینی ها بدان جهت به حماس رأی داده اند که در مقاومت علیه اشغالگران کارنامه ای درخشان دارد، از خاستگاه اجتماعی نیرومندی برخوردار است و در مدیریت شهری هم نیرومند است، رهبرانش همچون افراد عادی ساده و بدون آلایش زندگی می کنند.

از زمانی که محمود عباس (ابومازن) در سال2004 م اداره تشکیلات خودگردان را به دست گرفت رژیم اشغالگر قدس به بهانه عدم وجود شریک فلسطینی او را نادیده تلقی کرد و هیچ امتیازی به وی نداد از سوی دیگر ناتوانی وی در امور سیاسی و اجتماعی و بین المللی و شکست کابینه اش از عواملی بود که فلسطینی ها را ناامید کرد و همین امر در افزایش حمایت عمومی از حماس مؤثر واقع شد به این امید که جنبش جدید جایگزین فتح گردد

اما وقتی حماس روی کار آمد ابومازن در محاسبات رژیم صهیونیستی و جهانی به شخصیت محوری تبدیل شد و کسی که در ماههای گذشته کاملاً مطرود بود به نمادی مهم و فردی مورد توجه مبدّل گشت و تنها رهبر فلسطینی لقب گرفت که اسرائیلی ها و غربی ها حاضرند با او تعامل داشته باشند، به موازات آن ساف که نادیده انگاشته می شد پس از انتخابات حماس به صورت نمادی مهم و مرجع از سوی آمریکا و اروپا و محافل سازشکار منطقه معرفی گردید که باید به نقش آن توجه و مشروعیت آن برای همه فلسطینی ها پذیرفته شود.

اما از سوی دیگر دولت فلسطین به رهبری حماس برای تشکیل دولت وحدت ملّی برای مشارکت همه احزاب و گروههای فلسطینی کوشیده است ولی برای شکل گیری با دشورای هایی مواجه می باشد.

زیرا با جنبش فتح و دولت ابومازن اختلاف اصولی دارد، با محدودیت منابع مالی روبروست و برخی اعضای کابینه اش از جمله هشت وزیر و 37 نماینده شورای قانون گذاری، توسط دولت اشغالگر صهیونیستی دستگیر شده اند.

دولت های غربی در صورتی کمک به دولت فلسطین را ادامه می دهند که مقاومت های مردمی و انتفاضه که به تصور آنان یک نوع خشونت است کنار نهاده شود. به حالت تعلیق درآمدن برخی پروژه ها، بلوکه شدن درآمدهای مالیاتی، مشکلات معیشتی و عدم پرداخت به موقع حقوق کارمندان و معلمان، قطع آب و برق مراکز درمانی و گسترش ناامنی ها، کشتارها و دستگیری ها از سوی صهیونیست ها از دیگر گرفتاری های حماس است.

حماس با مشاهده فجایعی اسف انگیز با نگرش های جدید می کوشد قدرت را با دیگران تقسیم کند چرا که تداوم این دشواری ها مقاومت را دچار شکست می کند و اگر دولت وحدت ملی با حضور تمام گروههای مبارز شکل گیرد می تواند از این مشکلات تا حدودی بکاهد.(22)

حماس با چالش های زیر روبروست:

1ـ سازماندهی مجدّد وضع داخلی فلسطین بر اساس وحدت ملّی و انسجام عمومی و تداوم آن.

2ـ ایجاد اصلاحات فراگیر و از بین بردن پایه های فساد اداری و مالی.

3ـ خنثی کردن تبلیغات مسموم و افزایش اعتماد عمومی برای ادامه حیات سیاسی و اجتماعی.

4ـ حماس باید توانایی اجرایی و اداری خود را چنان به نمایش بگذارد که اولاً از اصول و آرمان های خود دست بر ندارد و اجازه ندهد برخی مرتجعین و سازشکاران اهداف منفی قبلی را که به ضرر ملت فلسطین است تحمیل کنند.

5 ـ حماس باید مراقب باشد هنگامی که در رأس هرم قدرت قرار می گیرد، ابرقدرت ها روی در روی آن خواهند ایستاد و به مقابله با آن برخواهند خاست چنانچه این گونه اوضاع را ناظر هستیم و آنها در صدد بر اندازی کابینه و حتی جنبش حماس هستند بنابراین رابطه خود را با حرکت های خودجوش قطع نکند و نیز برای رفع نیازهای مردم باید اهتمام لازم را به کار ببرد تا صلابت خود را افزایش دهد.(23)

اولین هسته های مقاومت اسلامی در لبنان، در برابر اشغالگران قدس در سال 1982 م بوجود آمد، همان زمانی که غاصبان صهیونیستی یورش گسترده ای را علیه این سرزمین آغاز کردند.

از این روی گروههای شیعه که غالباً در بعلبک استقرار داشتند موفق شدند تشکیلات واحدی بوجود آورند، این مقاومت منسجم در نهایت بستر لازم را برای تولید حزب اللّه لبنان فراهم کرد. جوانانی که خود را پیرو امام خمینی می دانستند و پیروزی انقلاب اسلامی در تقویت روحیه آنان تأثیر فراوانی داشت اساس این تشکّل را فراهم ساختند، آنان حول محوری گرد آمدند که مختصات ذیل را داشت: حضور شخصیت های شیعی در رأس هسته مقاومت، کوشش برای رفع محرومیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از لبنان، برخورداری از حمایت های مرجعیت شیعه بخصوص حضرت امام خمینی، تأثیرپذیری از سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران، مخالفت با اشغالگری و کسب استقلال کامل سیاسی لبنان، مبارزه با بی عدالتی سیاسی و اجتماعی و نظام طایفه گری در لبنان.

این تشکّل اگرچه به دلیل ملاحظات امنیتی به صورت غیر علنی فعالیت می کرد اما وقتی سازماندهی حزب اللّه استوار یافت و شاخه نظامی آن، استحکام لازم را بدست آورد، این تشکّل احساس نمود گرچه کتمان این مسئله مقاومت را از ضربه پذیری و نابودی زود هنگام حفظ می کند امّا از نظر دستاوردهای سیاسی، حزب اللّه را در حاشیه گروههای سیاسی دیگر قرار می داد.

از این جهت در ششم ژانویه سال 1984 م مقاومت اسلامی در لبنان با صدور اولین بیانیه نظامی اعلام موجودیت کرد، در این ایام تشکّل مزبور سعی در گسترش و همه گیر نمودن مقاومت داشت و پس از مدتی موفق شد بعد از بعلبک در بیروت و نواحی جنوبی حضوری فعال یابد. این امر موجب شد حزب اللّه بدون واهمه لو رفتن، حجم عملیات نظامی علیه ارتش اسرائیل در جنوب لبنان را افزایش دهد.

این حرکت خود جوش عملیات شهادت طلبانه را در 11 نوامبر 1982 م علیه مقرّ فرماندهی ارتش اسرائیل در شهر احمد قیصر انجام داد که منجر به هلاکت 76 افسر و سرباز صیهونیستی شد.

بر اثر فشارهای نظامی حزب اللّه طی سال های 1983 و 1984 م رژیم اشغالگر قدس در 14 ژانویه 1985 م تصمیم به عقب نشینی از لبنان نمود و نخستین شکست رسمی خود را تجربه کرد که البته هنوز نواحی جنوبی را در اختیار داشت.

امّا مقاومت قهرمانانه مردم مسلمان و خصوص شیعیان لبنان که در حزب اللّه تبلور یافت بار دیگر برگ زرینی را بر تاریخ لبنان مظلوم افزود. تخلیه اراضی اشغالی جنوب لبنان از طرف این رژیم به اعتراف دوست و دشمن یک شکست آشکار نظامی بود که این پیروزی عظیم در ماه مه سال 2000 م مطابق خرداد 1379 ش به دست آمد و رژیم غاصب بعد از بیست و دو ماه به مرزهای بین المللی باز گشت.(24)

در تیرماه سال 1385 / 2006 میلادی ارتش اسرائیل به بهانه آزادسازی اسرای خود و نیز تضعیف توانمندی های حزب اللّه،منزوی کردن و در نهایت نابودی این تشکّل شیعی تهاجم گسترده و خونینی را علیه لبنان آغاز کرد. این بار نه تنها حزب اللّه خلع سلاح نگردید بلکه در مقابل ارتشی قدرتمند که مورد حمایت استکبار جهانی است، دلیرانه مقاومت کرد و حماسه ای شکوهمند و سرور آفرین و امیدوار کننده را رقم زد.

حزب اللّه در این نبرد که سی و سه روز طول کشید جایگاه خود را به عنوان نیروی دفاعی و بازدارنده در کشورش به اثبات رسانید و پایداری های مقاومت اسلامی با تکیه بر ایمان و اتحاد لبنانی ها، ابر قدرت ها و اشغالگران را وادار به عقب نشینی نمود و پس از مناقشات طولانی و گسترده قطعنامه آتش بس میان لبنان و رژیم صهونیستی به تصویب شورای امنیت رسید هرچند این برنامه آن نهاد بین المللی نسبت به حوادث خونبار و جنایتکارانه متجاوزان تناسبی نداشت ولی روند مذکور پیروزی حزب اللّه و شکست متجاوزان غاصب را رقم زد.

این فتح نوید دهنده ثمرات ارزشمندی را به ارمغان آورد:

1ـ محبوبیت حزب اللّه از مرزهای لبنان گذشته و پایگاه گسترده ای در جهان اسلام به دست آورد و بسیاری از مسلمانان به این واقعیت رسیدند که این تشکل نماد قدرت، عظمت و شرف آنان و مدافع راستین هویت اسلامی است. سید حسن نصراللّه دبیر کل حزب اللّه نیز به چهره ای محبوب، با صلابت و مدافع ارزش ها و تندیس پایداری در میان مسلمین تبدیل گردید.

2ـ خنثی گردیدن اتهامات تروریستی علیه حزب اللّه و این نهاد به عنوان الگوی مقاومت و پایداری و مبارزات ضد صهیونیستی در جهان مطرح گردید.

3ـ بهم ریختن تصور خیالی استکبار از توان همه جانبه حزب اللّه.

4ـ بی اعتبار گردیدن سازمان های بین المللی که بطور یک جانبه از اشغالگران قدس حمایت می کردند.

5 ـ افزایش نفرت و انزجار مسلمانان از آمریکا و سایر زورگویان جهانی.

6ـ بیداری جهان اسلام و تلاش مسلمین برای حفظ انسجام و عزت اسلامی.

7ـ نابودی طرح خاورمیانه بزرگ و کاهش سلطه گری اروپا و آمریکا در خاورمیانه.

8 ـ فروپاشی افسانه شکست ناپذیری رژیم صهیونیستی.

9ـ تنفّر جهانی از اشغالگران قدس.

10ـ تشدید مهاجرت معکوس از سرزمین های اشغالی توسط یهودیان به سوی کشورهای مورد علاقه.

11ـ امیدواری مبارزان فلسطین برای تداوم مبارزه.

علمای شیعه و بخصوص دانشمندان و علمای مبارز ایران به موازات تلاش های فکری و علمی و ستیز با استبداد در جبهه های فرهنگی و سیاسی، در دفاع از مردم فلسطین و محکوم نمودن تجاوزات رژیم صهیونیستی اهتمام ورزیده اند.

آیة اللّه کاشانی که به تازگی از تبعیدگاه خود به تهران آمده بود با صدور اعلامیه ای خطاب به تمام مسلمین جهان در خصوص تشکیل دولت غاصب اسرائیل اعلام خطر کرد و در بخشی از آن خاطر نشان ساخت: تشکیل دولت صهیونیستی در آتیه کانون مفاسد بزرگ برای مسلمین خاورمیانه و بلکه تمام دنیا خواهد بود و زیان آن تنها متوجه اعراب فلسطین نمی گردد، بر تمام مسلمین عالم است از هر طریقی که می شود از این ظلم فاحش جلوگیری نموده و رفع این مزاحمت را از مسلمین فلسطین بنمایند. او به صدور این اعلامیه اکتفا نکرد و بر خلاف اختناق رژیم پهلوی مردم را به تظاهرات علیه تشکیل دولت غاصب اسرائیل فرا خواند و خود در جمع آنان نطقی ایراد کرد که در بخشی از آن آمده بود: حکومت اسلام از قدیم بر فلسطین حقی ثابت است و مسلمین تمام دنیا بخصوص مسلمانان ایران چنین اجازه ای را نمی دهند که آنان به این حق ثابت دست تعدّی دراز نموده و با چنگال های آلوده به فساد و ظالمانه برادران ما را درهم ریخته و خون آنان را بی رحمانه بریزید.(25)

مرحوم آیت اللّه سید محسن حکیم، مرجع عالیقدر وقت جهان تشیع، هیأتی را به کنفرانس اسلامی منعقد در لبنان (دی 1346 ش) اعزام داشت و پیامی به این کنفرانس فرستاد که در فرازی از آن آمده بود: زمامداران جهان اسلام باید بدانند که آزادی بیت المقدس و سرزمین های اشغال شده اسلامی و پاک ساختن آن ها از وجود عناصر آلوده و دشمنان دیرینه فقط یک راه دارد و آن این که روش واحد و قاطعی را در بیرون راندن نیروهای غاصب پیش گیرند و هرگز تسلیم شرایط موجود که موجب اتلاف وقت و راه حل هایی که موجب از دست رفتن بیت المقدس گردد نشوند، مسئله فلسطین یک مسئله اسلامی است هر چند گروهی می کوشند آن را در یک چهارچوب کوچکی محدود سازند.(26)

امام خمینی در سخنان افشاگرانه خود به موازات مبارزه با رژیم پهلوی، خطر نفوذ عوامل صهیونیستی را مطرح می نمودند و در پیام به حوزه های علمیه در هشتم محرم 1387 هـ.ق خطاب به استبداد شاهنشاهی فریاد زد: با اسرائیل دشمن اسلام و مسلمین و آواره کننده بیش از یک میلیون (نفر) مسلم بی پناه پیمان برادری ببندید و عواطف مسلمین را جریحه دار نکنید(27)، امام برگزاری جشن های مفتضح دوهزار و پانصد ساله شاهنشاهی را حرکتی از سوی کارشناسان اسرائیلی تلقی فرمود.(28)

در جمادی الاول 1384 هـ.ق در مسجد اعظم قم در حالی که تحت کنترل سر نیزه های دژخیمان رژیم پهلوی بود، فرمود: من به دول اسلامی می گویم آقایان فلسطین مغصوب است، اسرائیل را بیرون کنید از فلسطین.(29)

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی که بارها خطر مبارزه با رژیم اشغالگر قدس را گوشزد کرده بود به منظور افشاگری بیشتر علیه جنایات صهیونیست ها و بیدار نمودن مسلمانان و احیای آرمان مقدّس فلسطین روز جمعه آخر ماه مبارک رمضان را به عنوان روز جهانی قدس اعلام کردند تا مردم مسلمان در ایران و جهان طی راهپیمایی ها و تظاهرات باشکوه این حقیقت را زنده نگه دارند و حمایت خویش را از حقوق مردم فلسطین اعلام کرده و با آنان هم دردی کنند.(30)

از سخنان و پیام های امام بر می آید که روز قدس، روز اسلام، روز تجدید حیات اسلامی، روز اهتزاز بیرق اسلامی، افشای خائنین و بسیج عمومی و هشدار به ابرقدرتها می باشد.(31)

جانشین بر حق امام و تداوم بخش راه آن روح قدسی مقام معظم رهبری حضرت آیت اللّه العظمی خامنه ای نیز مهم ترین مسئله جهان اسلام را ضایعه اشغال فلسطین بدست صهیونیست ها دانسته و فرموده اند:

«مسئله فلسطین، مسئله اول بین الملل اسلامی است. امروز که مبارزات ملّت فلسطین در زیر پرچم اسلام خواب از چشم دولت غاصب صهیونیستی و حامیانش ربوده است، بزرگترین وظیفه ملت و دولت ما و همه ملت ها و دولت های مسلمان حمایت از این مبارزه است.»(32)

پی نوشت ها:

1. بحارالانوار، علامه مجلسی، طبع جدید، ج 18، ص 317.

2. احادیث قدسی، ج اول، ص 136.

3. سیمای قدس مصلای پیامبران، از نگارنده، ص 16.

4. طبقات، ابن سعد، ج 1، ص 242 ـ 241؛ سیره ابن هشام، ج 1، ص 606.

5. اطلس جامع گیتاشناسی (ویرایش سال 1387)، ص 90.

6. گیتاشناسی نوین کشورها(ویرایش سال 1384)، ص 311.

7. جغرافیای کشورهای مسلمان، عبدالرضا فرجی، ص 61، همان، ص 312.

8. پاسداران صلح و هم زیستی، عباسعلی عمید زنجانی، ص 199 ـ 198.

9. عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن، جان دیون پورت، ترجمه سید غلامرضا سعیدی، ص 139 ـ 138.

10. تاریخ تمدن اسلام و عرب، گوستاو لوبون، ترجمه سید هاشم حسینی، ص 422.

11. تاریخ تمدن، ویل دورانت، ج 13، ص 15.

12. گیتاشناسی نوین کشورها، ص 313، سیمای قدس، ص 105 ـ 104.

13. تاریخ نوین فلسطین، ص 280 ـ 279، ریشه های ما هنوز زنده اند، ج 2، ص 33، و سیمای قدس، ص 144 تا 157.

14. جنگ برای لبنان، رابینویچ، ترجمه جواد صفایی و غلامعلی رجبی یزدی، فصل پنجم.

15. فلسطین سرزمین تاریخ و مقاومت، دفتر جنبش جهاد اسلامی، ص 30 ـ 29.

16. همشهری، 11 بهمن 1386، ش 4479، مقاله محمد سرابی.

17. روزنامه اطلاعات، 5/3/1380، ش 22203.

18. فلسطین سرزمین تاریخ و مقاومت، ص 44 ـ 43.

19. فی ذکری الانتفاضه، دارالجزیره للنشر لندن، طبع اول 1405، ص 12 ـ 7؛ انتفاضه و طرح اسلامی معاصر، دکتر فتحی شقاقی، ص 25 ـ 13، گلبانگ مسجد، ش 139، ص 12، بازتاب اندیشه، ش 70، ص 109؛ رواق اندیشه، ش 35، ص 29.

20. نشریه الاهرام، 5 ژوئن 2001 م، فصلنامه مطالعات فلسطین، سال اول، ش سوم، بهار 1379، ص 64، روزنامه اطلاعات، 13/9/1382، ش 22936، ص 12.

21. روزنامه جمهوری اسلامی 18/9/1383، ش 7342، ص 7، ماهنامه ندای قدس، 1/4/1383.

22. امت مسلمان دیروز امروز، از نگارنده، ص 124، 118.

23. روزنامه اطلاعات، 23/1/1385، ش 23600، همان، 13/12/1384، ش 23578.

24. گفتگو با دبیر کل جنبش حزب اللّه لبنان، مجله شرق الاوسط، ش 435.

25. روزنامه اطلاعات، دوشنبه سوم خرداد، 1327.

26. مسئله فلسطین، سید هادی خسروشاهی، ص 72.

27. آوای انقلاب، ص 66.

28. خمینی و جنبش، ص 60.

29. مسجد اقصی و بیت المقدس، ص 145.

30. متن پیام امام در صحیفه نور، ج 8، ص 229 آمده است.

31. سیمای قدس مصلای پیامبران، ص 229.

32. مکتب جبهه، ش 35، ص 12.