فضیلت در احادیث

فضيلت ها

امام على عليه السلام :

 الارتِقاءُ إلَى الفَضائلِ صَعبٌ مُنْجٍ ، الانحِطاطُ إلَى الرَّذائلِ سَهلٌ مُرْدٍ .
بالا رفتن بر نردبان فضيلتها دشوار، اما رهايى بخش است و فرود آمدن به سوى پستيها آسان، اما مُهلك است.

امام على عليه السلام :

أكرِهْ نفسَكَ علَى الفَضائلِ ؛ فإنّ الرَّذائلَ أنتَ مَطبوعٌ علَيها .
نفْس خويش را به [پذيرفتن ]فضيلتها مجبور كن؛ زيرا رذايل سرشتى توست.

امام على عليه السلام :

 أقوَى الوَسائلِ حُسنُ الفَضائلِ .
محكمترين وسيله ها[ى كمال و قرب الهى ]فضيلت هاى نيكوست.

امام على عليه السلام :

 باكتِسابِ الفَضائلِ يُكبَتُ المُعادِي .
 با به دست آوردن فضيلت ها، دشمن سركوب مى شود.

امام على عليه السلام :

فَخرُ المَرءِ بفَضلِهِ لا بأصلِهِ .
 افتخار آدمى به فضيلت اوست، نه به تبار او.

امام على عليه السلام :

مَن قَلَّت فَضائلُهُ ضَعُفَت وَسائلُهُ .
هر كه فضيلت هايش اندك باشد، وسيله هايش [براى رسيدن به كمال و قرب الهى ]سست گردد.

امام على عليه السلام :

عِندَ تَعاقُبِ الشَّدائدِ تَظهَرُ فَضائلُ الإنسانِ .
 در سختيهاى پياپى است كه فضيلت هاى انسان آشكار مى شود.

انواع فضيلتها

امام جواد عليه السلام :

 الفَضائلُ أربَعةُ أجناسٍ : أحَدُها : الحِكمَةُ ، و قِوامُها في الفِكرَةِ ، و الثاني : العِفَّةُ ، و قِوامُها في الشَّهوَةِ ، و الثالثُ : القُوَّةُ ، و قِوامُها في الغَضَبِ ، و الرابِعُ : العَدلُ ، و قِوامُهُ في اعتِدالِ قُوَى النفسِ
 فضيلتها چهار گونه اند: اول، حكمت كه جانمايه آن انديشه است. دوم، عفّت كه جانمايه اش شهوت است. سوم، قدرت كه جانمايه اش خشم است. چهارم، عدل كه قوام آن در اعتدال قواى نفسانى است.

آنچه موجب فضيلت و برترى انسان است

امام على عليه السلام :

الفَضيلَةُ بحُسنِ الكَمالِ و مَكارِمِ الأفعالِ ، لا بكَثرَةِ المالِ و جَلالَةِ الأعمالِ .
برترى به حسن كمال و كردارهاى والاست، نه به بسيارى مال و بزرگى كارها (منصبها).

امام على عليه السلام :

لِكُلِّ شيءٍ فَضيلَةٌ و فَضيلَةُ الكِرامِ اصطِناعُ الرِّجالِ .
هر چيزى را برترى و فضيلتى است و برترى كريمان نيكى كردن به مردان (بزرگان) است.

امام على عليه السلام : 

مَن آثَرَ على نفسِهِ استَحَقَّ اسمَ الفَضيلَةِ
هر كه ايثار كند شايسته عنوان فضيلت و برترى است.

امام على عليه السلام :

كَفى بالمَرءِ فَضيلَةً أن يُنَقِّصَ نفسَهُ .
 آدمى را همين فضيلت بس كه خودش را ناقص شمارد.

امام على عليه السلام :

صَنائعُ الإحسانِ مِن فَضائلِ الإنسانِ .
 اعمال نيكو كارانه، از فضايل انسان است.

امام على عليه السلام :

فَضيلَةُ السادَةِ حُسنُ العِبادَةِ .
 برترى مرتبه مهتران، به نيكويى عبادت است.

امام على عليه السلام :

 الفَضلُ أنّكَ إذا قَدَرتَ عَفَوتَ .
 فضيلت اين است كه هرگاه قدرت [بر انتقام ]يافتى گذشت كنى.

امام على عليه السلام :

الفَضلُ مَعَ الإحسانِ .
فضيلت (برترى) با نيكوكارى همراه است.

امام على عليه السلام :

كَمالُ الفَضائلِ شَرَفُ الخَلائقِ .
 كمال فضايل [به] شرافتِ خوى و خصلتهاست.

امام على عليه السلام :

إذا حُيِّيتَ بِتَحِيَّةٍ فَحَيِّ بأحسَنَ مِنها ، و إذا اُسدِيَت إلَيكَ يَدٌ فَكافِئْها بما يُربي علَيها ، و الفَضلُ مَعَ ذلكَ للبادِئَ .
هرگاه به تو درودى گفته شد، با درودى بهتر از آن پاسخ ده و هرگاه احسانى به تو شد ، با احسانى برتر از آن جبرانش كن و با اين همه برترى از آنِ آغازگر است.

امام على عليه السلام :

تَحَلُّوا بالأخذِ بالفَضلِ ، و الكَفِّ عنِ البَغيِ ، و العَمَلِ بالحَقِّ ، و الإنصافِ مِن النفسِ ، و اجتِنابِ الفَسادِ ، و إصلاحِ المَعادِ .
 خودتان را با در پيش گرفتن فضيلت و خوددارى از ستم و تعدى و عمل به حق و انصاف به خرج دادن و دورى از فساد و آباد كردن معاد، بياراييد.

امام على عليه السلام :

فالمُتَّقُونَ فيها هُم أهلُ الفَضائلِ: مَنطِقُهُمُ الصَّوابُ ، و مَلبَسُهُمُ الاقتِصادُ .
 پرهيزگاران در دنيا اهل فضايلند: گفتارشان بر پايه راستى و درستى است و پوشاكشان (رفتارشان) بر پايه ميانه روى.

فضيلتهاى جامع

امام على عليه السلام :

لَقَد أخَذَ بجَوامِعِ الفَضلِ مَن رَفَعَ نفسَهُ عن سُوءِ المُجازاةِ .
 كسى كه خود را برتر از آن داند كه [خوبى را] به بدى پاداش دهد، مجمع فضايل را فرا چنگ آورده است.

امام على عليه السلام :

مَن أحسَنَ إلى مَن أساءَ إلَيهِ فقد أخَذَ بجَوامِعِ الفَضلِ .
 هر كس به كسى كه به او بدى كرده است، خوبى كند، بي گمان مجمع فضايل را در اختيار گرفته است.

امام على عليه السلام :

مَن عَفا عَنِ الجَرائمِ فقد أخَذَ بجَوامِعِ الفَضلِ .
 هر كس از گناهان درگذرد، مجمع فضايل را فرا چنگ گرفته است.

امام على عليه السلام :

المُرُوءَةُ اسمٌ جامِعٌ لسائرِ الفَضائلِ و المَحاسِنِ .
انسانيت، نامى است كه ديگر فضيلت ها و خوبيها را در خود جمع كرده است.

امام على عليه السلام : 

جِماعُ الفَضلِ في اصطِناعِ الحُرِّ، و الإحسانِ إلى أهلِ الخَيرِ .
مجمع فضيلت ها در احسان كردن به آزادمنش است و نيكى كردن به اهل خير و خوبى.

امام على عليه السلام :

كُن عَفُوّا في قُدرَتِكَ ، جَوادا في عُسرَتِكَ ، مُؤْثِرا مَعَ فاقَتِكَ ؛ يَكمُلْ لكَ الفَضلُ .
 در زمان قدرتمندى با گذشت باش و در گاه سختى و تنگدستى بخشنده و با وجود تهيدستى ايثارگر، تا فضيلت و برترى تو كامل شود.

امام على عليه السلام :

إذا اتَّقَيتَ المُحَرَّماتِ ، و تَوَرَّعتَ عنِ الشُّبُهاتِ ، و أدَّيتَ المَفروضاتِ ، و تَنَفَّلتَ بالنَّوافِلِ ، فقد أكمَلتَ في الدِّينِ الفَضائلَ .
هرگاه از حرامها بپرهيزى و از شبهات باز ايستى و واجبات را به جاى آورى و به مستحبّات پردازى، هر آينه فضيلتهاى دينى را به كمال رسانده اى.

برترين فضيلت ها

امام على عليه السلام :

أفضَلُ الفَضائلِ صِلَةُ الهاجِرِ ، و إيناسُ النافِرِ ، و الأخذُ بِيَدِ العاثِرِ .
 برترين فضيلتها، پيوند زدن با كسى است كه پيوند بُريده و اُنس گرفتن با كسى كه رميده و گرفتن دست كسى كه لغزيده است.

امام على عليه السلام :

الإنصافُ أفضَلُ الفَضائلِ .
 انصاف، برترين فضيلتهاست.

امام على عليه السلام :

 أفضَلُ الفَضائلِ بَذلُ الرَّغائبِ ، و إسعافُ الطالِبِ ، و الإجمالُ في المَطالِبِ .
 برترين فضيلت ها برآوردن آرزوها[ى مردم ]است (بخشيدن آن چيزهايى كه خود انسان به آنها علاقه دارد) و كمك كردن به درخواست كننده [كمك ]و ميانه روى در برآوردن خواهشهاست.

امام على عليه السلام :

حِفظُ اللِّسانِ و بَذلُ الإحسانِ مِن أفضَلِ فَضائلِ الإنسانِ .
 نگه داشتن زبان و بذل احسان، از برترين فضايل انسان است.

امام على عليه السلام : 

لا فَضيلَةَ أجَلُّ مِن الإحسانِ .
هيچ فضيلتى والاتر از احسان نيست.

امام على عليه السلام : 

لا مَنقَبَةَ أفضَلُ مِن الإحسانِ .
هيچ منقبتى برتر از احسان نيست.

امام على عليه السلام :

أكرِمْ مَن وَدَّكَ، و اصفَحْ عن عَدُوِّكَ؛ يَتِمَّ لكَ الفَضلُ .
كسى را كه دوستت دارد ، گرامى دار و از دشمنت گذشت كن، تا فضيلت تو كامل شود.

امام على عليه السلام :

إنَّ مُقابَلَةَ الإساءةِ بالإحسانِ ، و تَغَمُّدَ الجَرائمِ بالغُفرانِ، لَمِن أحسَنِ الفَضائلِ و أفضَلِ المَحامِدِ .
 بدى را به خوبى پاداش دادن و پوشاندن گناهان با بخشش و گذشت، از بهترين فضيلت ها و برترين خصلتهاى پسنديده است.

امام على عليه السلام :

مِن أفضَلِ الفَضائلِ اصطِناعُ الصَّنائعِ ، و بَثُّ المَعروفِ .
از برترين فضيلت ها، بذل احسان و پراكندن نيكى است.

سرآمد فضايل

امام على عليه السلام :

رَأسُ الفَضائلِ العِلمُ .
دانش سرآمد فضايل است.

امام على عليه السلام :

 رَأسُ الفَضائلِ مِلكُ الغَضَبِ ، و إماتَةُ الشَّهوَةِ .
 تسلّط بر خشم و ميراندن شهوت سرآمد فضايل است.

امام على عليه السلام :

رَأسُ الفَضائلِ اصطِناعُ الأفاضِلِ! .
احسان كردن به مردمان بلند مرتبه رأس فضيلتهاست.

امام على عليه السلام :

غايَةُ الفَضائلِ العَقلُ .
نقطه پايان فضايل، خِرد است.

امام على عليه السلام :

غايَةُ الفَضائلِ العِلمُ .
 اوج فضيلتها دانش است.

اهل فضيلت و برترى

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

إذا جُمِعَ الخلايقُ يَومَ القِيامَةِ نادى مُنادٍ : أينَ أهلُ الفَضلِ ؟ فَيَقومُ اُناسٌ و هُم يَسِيرٌ فَيَنطَلِقُونَ سِراعا إلَى الجَنَّةِ ، فَتَلَقّاهُم المَلائكةُ فيَقولونَ : إنّا نَراكُم سِراعا إلَى الجَنَّةِ ! فيَقولونَ : نَحنُ أهلُ الفَضلِ ، فيقولونَ : ما كانَ فَضلُكُم ؟ فيقولونَ : كُنّا إذا ظُلِمنا غَفَرنا ، و إذا اُسِيءَ إلَينا عَفَونا ، و إذا جُهِلَ علَينا حَلُمنا ، فيقالُ لَهُم : ادخُلُوا الجَنَّةَ فَنِعمَ أجرُ العامِلينَ .
روز قيامت چون خلايق جمع شوند آواز دهنده اى آواز دهد كه: كجايند اهل فضيلت؟ پس جماعتى اندك برخيزند و شتابان سوى بهشت روند. فرشتگان جلو روند و گويند: شما را مى بينيم كه به سوى بهشت مى شتابيد. پاسخ دهند: ماييم اهل فضيلت. فرشتگان گويند: فضل شما چه بوده است؟ گويند: ما هرگاه ستمى مى ديديم مى بخشيديم و هرگاه بدى مى ديديم گذشت مى كرديم و هرگاه رفتار جاهلانه اى با ما مى شد بردبارى نشان مى داديم. پس، به آنان گفته شود: وارد بهشت شويد كه نيكو مزدى است براى عمل كنندگان.

امام زين العابدين عليه السلام :

إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ جَمَعَ اللّه ُ تبارَكَ و تعالَى الأوَّلينَ و الآخِرينَ في صَعيدٍ واحِدٍ ، ثُمّ يُنادِي مُنادٍ : أينَ أهلُ الفَضلِ ؟ قالَ : فَيَقومُ عُنُقٌ مِن الناسِ ، فَتَلقّاهُم المَلائكةُ فيَقولونَ : و ما كانَ فَضلُكُم ؟ فيَقولونَ : كنّا نَصِلُ مَن قَطَعَنا ، و نُعطِي مَن حَرَمَنا ، و نَعفُو عَمَّن ظَلَمَنا ، فيقالُ لَهُم : صَدَقتُم، ادخُلُوا الجَنَّةَ .
چون روز قيامت شود خداوند تبارك و تعالى همه مردم را، از اولين نفر تا آخرين نفر، در يك صحرا جمع كند، آن گاه آواز دهنده اى جار زند: كجايند اهل فضيلت؟ پس گروهى از مردم برخيزند. فرشتگان به استقبال آنان روند و گويند: فضل شما چه بوده است؟ گويند: ما با كسى كه از ما مى بريد پيوند برقرار مى كرديم و به آن كه ما را محروم مى كرد عطا مى كرديم و از كسى كه به ما ستم مى كرد گذشت مى كرديم. پس به آنان گفته شود: راست گفتيد، وارد بهشت شويد.

برترين مردم

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

أفضَلُكُم مَنزِلَةً عندَ اللّه ِ تعالى أطوَلُكُم جُوعا و تَفَكُّرا ، و أبغَضُكُم إلَى اللّه ِ تعالى كُلُّ نَؤومٍ و أكُولٍ و شَروبٍ .
 بلند پايه ترين شما نزد خداوند متعال كسى است كه مدتهاى طولانى ترى گرسنگى بكشد و به تفكر بپردازد ، و منفورترين شما نزد خداوند متعال هر آن كسى است كه پر خواب و پرخور و پر نوش باشد.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله :

أيُّها الناسُ ، إنّ أفضَلَ الناسِ مَن تَواضَعَ عَن رِفعَةٍ ، و زَهِدَ عن غُنيَةٍ ، و أنصَفَ عن قُوَّةٍ ، و حَلُمَ عن قُدرَةٍ ، ألاَ و إنَّ أفضَلَ الناسِ عَبدٌ أخَذَ مِن الدنيا الكَفافَ ، و صاحَبَ فيها العَفافَ ، و تَزَوَّدَ للرَّحيلِ ، و تَأهَّبَ للمَسيرِ .
اى مردم! همانا برترين مردم، كسى است كه با وجود بلند مرتبگى، فروتنى كند و با وجود توانگرى، به دنيا زهد ورزد و در عين داشتن توانايى، انصاف به خرج دهد و در عين قدرتمندى، بردبار باشد. بدانيد كه برترين مردم، بنده اى است كه از دنيا به قدر كفاف برگيرد و در آن با خويشتندارى و عزّت نفس زندگى كند و براى سفر [آخرت] توشه برگيرد و براى رفتن آماده شود.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله ـ در پاسخ به سؤال از برترين مردم ـ فرمود :

مَن قَلَّ طُعمُهُ و ضِحكُهُ ، و رَضِيَ بما يَستُرُ عَورَتَهُ .
 كسى كه كم خُورَد و كم خندد و به آنچه برهنگى اش را بپوشاند قانع باشد.

عيسى عليه السلام ـ در پاسخ به اين سؤال كه : برترين مردم كيست؟ ـ فرمود:

مَن كانَ مَنطِقُهُ ذِكرا ، و صَمتُهُ فِكرا ، و نَظَرُهُ عِبرَةً .
كسى كه سخنش ذكر خدا باشد و سكوتش تفكّر و نگاهش عبرت آموز.

امام على عليه السلام :

أفضَلُ الناسِ في الدنيا الأسخِياءُ ، و في الآخِرَةِ الأتقياءُ .
 برترين مردم در دنيا سخاوتمندانند و در آخرت پرهيزگاران.

امام على عليه السلام :

إنَّ أفضَلَ الناسِ عندَ اللّه ِ : مَن أحيا عَقلَهُ ، و أماتَ شَهوَتَهُ ، و أتعَبَ نفسَهُ لِصَلاحِ آخِرَتِهِ .
 برترين مردم در پيشگاه خدا، كسى است كه خرد خويش را زنده كرده و شهوتش را ميرانده و در راه آباد كردن آخرتش، خود را به رنج در افكنده است.

امام على عليه السلام :

إنَّ أفضَلَ الناسِ مَن حَلُمَ عن قُدرَةٍ ، و زَهِدَ عن غُنيةٍ ، و أنصَفَ عن قُوَّةٍ .
برترين مردم كسى است كه در عين داشتن قدرت، بردبارى ورزد و در عين توانگرى، زهد داشته باشد و در عين نيرومندى، انصاف به خرج دهد.

امام على عليه السلام :

أفضَلُ عِبادِ اللّه ِ عِندَ اللّه ِ إمامٌ عادِلٌ، هُدِيَ و هَدَى، فَأقامَ سُنَّةً مَعلومَةً، و أماتَ بِدعَةً مَجهولَةً .
برترين بندگان خدا نزد خداوند، پيشواى دادگرى است كه رهيافته باشد و رهنما. پس، سنتّى دانسته و شناخته شده را بر پا دارد و بدعتى ناشناخته را بميراند.

امام على عليه السلام ـ در نامه اى به حارث هَمْدانى ـ نوشت :

وَ اعلَمْ أنَّ أفضَلَ المُؤمنينَ أفضَلُهُم تَقدِمَةً مِن نفسِهِ و أهلِهِ و مالِهِ ؛ فإنّكَ ما تُقَدِّمْ مِن خَيرٍ يَبقَ لكَ ذُخرُهُ ، و ما تُؤَخِّرْهُ يَكُن لِغَيرِكَ خَيرُهُ .
بدان كه برترين مؤمنان، كسى است كه از جان و مال و كسان خود بيشتر [در راه خدا] بذل و انفاق كند؛ زيرا آنچه از خير و خوبى پيش بفرستى براى تو ذخيره خواهد شد و آنچه را از خود بر جاى نهى، خير و نفعش از آن ديگرى است.

امام على عليه السلام :

أفضَلُ الخَلقِ أقضاهُم بالحَقِّ .
برترين مردم كسى است كه بيشتر به حق قضاوت كند.

امام على عليه السلام : 

إنّ أفضَلَ الناسِ عندَ اللّه ِ مَن كانَ العَمَلُ بالحَقِّ أحَبَّ إلَيهِ ـ و إن نَقَصَهُ و كَرَثَهُ ـ مِن الباطِلِ و إن جَرَّ إلَيهِ فائدَةً و زادَهُ
همانا برترين مردم نزد خداوند، كسى است كه عمل به حق را از عمل به باطل بيشتر دوست داشته باشد، اگر چه حق براى او كمبود و اندوه به بار آورد و باطل سود و فزونى به سويش بكشاند.

امام على عليه السلام :

قيلَ للعَبدِ الصالِحِ لُقمانَ : أيُّ الناسِ أفضَلُ ؟ قالَ : المؤمنُ الغَنيُّ . قيلَ : الغَنيُّ مِنَ المالِ ؟ فقالَ : لا ، و لكنِ الغَنيُّ مِن العِلمِ الذي إن احتِيجَ إلَيهِ انْتُفِعَ بعِلمِهِ ، و إن استُغنِيَ عنه اكْتُفِيَ ، و قيلَ : فأيُّ الناسِ أشَرُّ ؟ قالَ : الذي لا يُبالي أن يَراهُ الناسُ مُسِيئا .
 به لقمان ، آن بنده شايسته، گفته شد: برترين مردم كيست؟ گفت: مؤمن توانگر. گفته شد: توانگر از مال و ثروت؟ گفت: نه، بلكه توانگر از علم ، كه اگر به او نياز پيدا شود، از دانشش بهره گرفته شود و اگر نيازى پيدا نشود، خودش را كفايت كند. گفته شد: پس بدترين مردمان چه كسى است؟ گفت: كسى كه برايش مهم نباشد مردم او را بدكردار ببينند.

برترين اخلاق

امام على عليه السلام :

إنَّ أفضَلَ أخلاقِ الرِّجالِ الحِلمُ .
برترين اخلاقِ مردان، بردبارى است.

امام على عليه السلام :

السَّخاءُ و الحَياءُ أفضَلُ الخُلقِ .
 بخشندگى و حيا، برترين خصلتها هستند.

گوناگون

امام على عليه السلام : 

الفَضلُ مَعَ الإحسانِ .
فضيلت، با احسان همراه است.

امام على عليه السلام :

الجَهلُ بالفَضائلِ مِن أقبَحِ الرذائلِ .
نشناختن فضيلتها، از زشت ترين رذيلتهاست.

امام على عليه السلام :

أفضَلُ شيءٍ الرِّفقُ .
 برترين خصلت، نرمخويى است.

امام على عليه السلام :

إنّما يَعرِفُ الفَضلَ لأهلِ الفَضلِ اُولُو الفَضلِ .
جز اين نيست كه فضيلتِ اهلِ فضل را، فضيلت مندان مى شناسند.

امام على عليه السلام :

خُذْ على عَدُوِّكَ بالفَضلِ ؛ فإنّهُ أحَدُ الظَفَرَينِ .
 با دشمنت به فضل و نيكويى رفتار كن كه اين يكى از دو پيروزى است.

امام على عليه السلام : 

يَأتِي علَى الناسِ زَمانٌ عَضوضٌ ، يَعَضُّ المُوسِرُ فيهِ على ما في يَدَيهِ و لم يُؤمَرْ بذلكَ ، قالَ اللّه ُ سبحانَهُ : «و لا تَنْسَوُا الفَضْلَ بَيْنَكُم»(بقره،237) .
روزگارى دشوار و گزنده بر مردم خواهد آمد كه در آن روزگار توانگر آنچه را دارد با چنگ و دندان نگه دارد، حال آن كه به چنين كارى فرمان داده نشده؛ بلكه خداوند سبحان فرموده است: «و احسان و بخشش به يكديگر را از ياد مبريد».

میزان الحکمه،جلد نهم.