اهمیت صله رحم در قرآن و روایات

۰۶ تیر ۱۳۹۴ 0 معارف

جایگاه صله رحم در اسلام

اسلام تحكیم پیوندهای خویشاوندی واستحكام روابط خانوادگی را به شدت مورد تأكید و توجه قرار داده و صله رحم و رسیدگی به بستگان را به عنوان یك ارزش الهی واجب كرده است و خدای متعال آن را در ردیف پرستش خویش قرار داده، می فرماید:
«وَ اعبُدوا اللهَ وَ لاتُشركُوا بِهِ شَیْئاً وَ بالوالِدینِ احساناً و بِذِی القُربی...».[1]
خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریك او قرار ندهید و به پدر و مادر و خویشان نیكی كنید.
در جای دیگر می فرماید:
«و اتَّقوا اللهَ الَّذی تَسائَلونَ بِهِ‌ و الاَرحامَ انَّ اللهَ كانَ عَلیكُمْ رَقیباً».[2]
بترسید از آن خدایی كه به نام او از یكدیگر درخواست می كنید؛ و درباره ارحام كوتاهی نكنید، همانا خداوند مراقب شماست.
رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ درباره اهمیت آن فرمود:
به آنان كه حاضرند و آنان كه غایبند و آنان كه از صُلب های مردان و رَحِم های زنان تا روز قیامت به دنیا می آیند سفارش می كنم كه صله رحم نمایند، گرچه مستلزم پیمودن یك سال راه باشد، زیرا صله رحم از (مسائل مهم) دین است.[3]
امیرمؤمنان ـ علیه السلام ـ نیز به فرزندش چنین سفارش می كند:
«اَكرم عَشیرتَكَ، فَاِنَّهم جَناحُكَ الّذی بهِ تَطیرُ، وَ‌ اَصْلُكَ الّذی اِلیهِ تَصیرُ، وَ‌ یَدُكَ الَّتی بِها تَصوُلُ».[4]
خویشانت را گرامی بدار، زیرا آنان بال و پَرِ تو هستند كه با آنان پرواز می كنی و اصل و ریشه تو می باشند كه به ایشان باز می گردی و دست (یاور) تو هستند كه با آنها (به دشمن) حمله می كنی (و پیروز می شوی).
این همه تأكید وسفارش نسبت به صله رحم در قرآن و احادیث، بیانگر ضرورت و نقش حیاتی آن است. در منابع فقهی ما نیز چنین آمده است: «صله رحم مطلقا واجب است هر چند كه خویشاوندان انسان مرتد یا كافر باشند.»[5]
به عبارت دیگر كفر و فسق سبب سقوط حق خویشاوندی نمی شود، بلكه صله رحم در این گونه موارد نیز امری پسندیده است و چه بسا موجب هدایت و نجات آنها از گمراهی شود.
راوی می گوید: به امام صادق ـ علیه السلام ـ عرض كردم: «كسانی با من خویشاوندی دارند، اما با من هم عقیده نیستند، آیا برای آنان بر عهده ام حقی است؟ فرمود:
بلی؛ حق خویشاوندی را چیزی قطع نمی كند و اگر با تو هم عقیده باشند، برای آنان دو حق است؛ یكی حق خویشاوندی و دیگری حق اسلام.[6]

روش های رسیدگی به خویشان

برخی از روش های صله رحم و حمایت از خویشاوندان عبارتند از:
1. كمك جانی:
می توان گفت كه بزرگ ترین مرتبه صله رحم، رسیدگی جانی به خویشان است و آن در جایی است كه جان یكی از بستگان در خطر باشد كه در این صورت وی باید تا پای جان بایستد و از خویشاوندان خود ـ در چارچوب اسلام و معیارهای مكتبی ـ دفاع كند، تا ضرر را از او دفع نمایند. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود:
هر كس با جان و مالش، صله رحم كند، خدای متعال اجر صد شهید به او می دهد.[7]
2. كمك مالی:
اگر در مواردی میان بستگان انسان افراد نیازمند وجود دارد، رسیدگی مالی به ایشان لازم است. این گونه مسائل ریشه در فطرت انسان دارد و اسلام نسبت به آن تأكید فراوانی دارد، تا آنجا كه قرآن كمك به بستگان را جزء حقوق مالی محسوب می كند و آنجا كه سخن از كمك اقوام به میان آمده، آن را به عنوان یك حق واجب ذكر كرده، می فرماید:
«و آتِ ذَالقربی حقَّهُ و المِسكینَ ...».[8]
حقوق خویشاوندان و مسكین را ادا كن.
امیرمؤمنان علی ـ علیه السلام ـ نیز می فرماید:
«فَمَنْ اَتاهُ اللهُ مالاً فَلْیَصِله بِه قَرابَتَهُ».[9]
كسی كه از سوی خدا ثروتی به دست آورد، باید بستگان خویش را به وسیله آن دستگیری كند.
3. كمك فكری:
رسیدگی فكری در جایی است كه یكی از بستگان انسان برای هدایت شدن نیاز به راهنمایی دارد. به عنوان مثال: یكی از اقوام انسان اهل نماز و روزه نیست، اگر نزد او رفتن و راهنمایی كردن، از فضیلت نماز و روزه سخن گفتن و ترساندن از پیامدهای ترك نماز و روزه در او مؤثر می شود، بر انسان لازم است كه نزدش رفته و به او كمك فكری كند كه امر به معروف و نهی از منكر است. به استفتایی در این زمینه توجه فرمایید:
«آیا انسان می تواند از نظر شرعی با خویشاوندانی كه بی تقوا و بی نماز و ضد انقلابند از قبیل پدر، مادر، خواهر و غیره قطع رحم نماید؟
جواب: قطع رحم جایز نیست، ولی باید آنها را با مراعات موازین امر به معروف و نهی از منكر كند».[10]
4. كمك عاطفی:
شاید برخی تصوركنند كه اصرار و تأكید اسلام درباره صله رحم برای افرادی است كه تمكّن مالی دارند و اشخاصی كه از نظر مالی در تنگنا هستند و توان رسیدگی به دیگران را ندارند، برایشان لازم نیست. این تصور نادرستی است، زیرا هدف از صله رحم برقرار كردن ارتباط و پیوند عاطفی با خویشاوندان است و این ارتباط از راه های گوناگونی امكان پذیر است. گاهی رفتن به منازل خویشان، سلام و احوالپرسی، تلفن زدن و نامه نوشتن، محبت ایجاد می كند و سبب دلجویی از خویشان می شود. به فرموده امیر مؤمنان علیه السلام:
«صِلُوا اَرْحامَكُم وَ لَو بِالتَّسلیمِ».[11]
با بستگان خود صله رحم كنید، گرچه با سلام كردن (به آنان) باشد.
امام صادق ـ علیه السلام ـ نیز می فرماید:
پیوند میان برادران آن گاه كه پیش هم هستند، دیدار همدیگر است و در مسافرت نامه نوشتن به یكدیگر.[12]
گاهی نیز شركت در غم و شادی خویشان از موارد صله رحم است؛ شركت در مراسم تشییع جنازه و مجالس ترحیم و دلجویی از بازماندگان آنان، و نیز شركت در مجالس جشن و سرور آنان، رسیدگی عاطفی محسوب می شود كه در تقویت و تحكیم رابطه خویشاوندی نقش مؤثری دارد.
5. ترك آزار:
یكی از بهترین روش های صله رحم با خویشاوندان، ترك اذیت و آزار آنان است. بدین معنا پرهیز از غیبت، تهمت، زخم زبان و شماتت آنان، دخالت نكردن در زندگی آنها به عناوین مختلف، عیبجویی نكردن از آنان و... از بهترین موارد صله رحم است. اگر كسی نمی تواند به بستگان خود كمك مالی كند، لااقل باید زمینه اذیّت و آزار آنان را فراهم نكند.
امام صادق ـ علیه السلام ـ در این باره می فرماید:
بهترین چیزی كه به آن صله رحم می شود، خودداری كردن از اذیت و آزار آنان است.[13]

آثار رسیدگی به خویشان

صله رحم آثار و فواید ارزنده ای برای انسان دارد كه در اینجا به برخی از آنها اشاره می كنیم:
الف. طول عمر؛
یكی از مهم ترین آثار صله رحم، طولانی شدن عمر است. امام رضا ـ علیه السلام ـ در این باره می فرماید:
چه بسا مردی كه تنها سه سال از عمرش باقی مانده است، اما خدا به خاطر صله رحم، باقیمانده عمرش را به سی سال می رساند و خدا آنچه را می خواهد، انجام می دهد.[14]
شخصی به نام مَیسِر از امام صادق ـ علیه السّلام ـ نقل كرده كه آن حضرت فرمود:
ای مَیسِر گمان می كنم به خویشان خود نیكی می كنی؟ گفتم: آری فدایت شوم! من در نوجوانی در بازار كار می كردم و دو درهم مزد می گرفتم، یك درهم آن را به عمّه ام و درهم دیگر را به خاله ام می دادم. آن گاه امام فرمود: به خدا سوگند تاكنون دوبار مرگت فرا رسیده، ولی به خاطر صله رحم به تأخیر افتاده است».[15]
ب. فراوانی روزی؛
حضرت سجاد ـ علیه السلام ـ فرمود:
هر كس دوست دارد، خدا عمرش را طولانی و روزی اش را افزایش دهد، باید صله رحم كند.[16]
ج. حسن خلق؛
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
رسیدگی به خویشان، اخلاق را نیكو می كند.[17]
د. پاكی اعمال و دفع بلا؛
امام باقر ـ علیه السلام ـ فرمود:
رسیدگی به خویشان، اعمال را پاك می كند و بلا را دور می سازد.[18]
ه. آسانی حساب؛
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
رسیدگی به خویشان حساب روز قیامت را آسان كرده و از مرگ بد جلوگیری می كند.[19]
و. آبادی شهرها؛
امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
صله رحم و خوشرفتاری با همسایه شهرها را آباد می كند.[20]

نكوهش قطع رحم

قطع رحم و ترك رسیدگی به خویشان و بستگان در اسلام سخت مورد نكوهش قرار گرفته است و هر مسلمانی به شدت باید از آن پرهیز كند. خداوند تعالی كسانی را كه با خویشاوندان خود قطع رابطه می كنند، در سه جای قرآن مورد لعن و نفرین قرار داده است. از جمله می فرماید:
«فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ - أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمى أَبْصارَهُمْ».[21]
اگر از فرمان خدا رویگردان شوید، آیا جز این انتظار می رود كه در زمین فساد كنید و قطع رحم نمایید؟ آنها كسانی هستند كه خداوند آنان را لعنت كرده است.
امام صادق ـ علیه السلام ـ از جدش امام سجاد ـ علیه السلام ـ نقل می كند كه فرمود:
«... اِیّاكَ وَ مصاحَبَهَ القاطِعِ لرَحِمِهِ فَانَّهُ وَجَدتُهُ مَلْعوناً فی كتابِ اللهِ فی ثَلاثِ مَواضعَ».[22]
از معاشرت و دوستی با كسی كه با بستگان خود قطع رحم كرده بپرهیز، زیرا چنین كسی را در سه جای كتاب خدا (قرآن)[23] مورد لعن و نفرین یافته ام.
و در جای دیگر می فرماید:
به خدا پناه می بریم از گناها‌‌‌‌نی كه مایه تسریع نابودی است، مرگ ها را نزدیك و شهرها را از ساكنین خالی می سازد و آن گناهان، قطع رحم، آزردن پدر و مادر وترك احسان و نیكی (به آنان) است.[24]
________________________
پی نوشت: