مردم از نظر احادیث

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

مردم را [چون ]معدن ها مى يابيد. پس، كسانى كه در جاهليت بهترين مردم بوده اند در اسلام نيز بهترين آنها هستند، اگر دانا و فهميده باشند. و از شمار بهترين مردم در اين امر (اسلام) كسى را مى يابيد كه پيش از درآمدن به آن، از همه مردم آن را نا خوشتر مى داشته است . و دو رويان را از جمله بدترين مردم مى يابيد .

امام صادق عليه السلام : 

 النّاسُ مَعادِنُ كمَعادِنِ الذَّهَبِ و الفِضَّةِ ؛ فمَن كانَ لَهُ في الجاهِلِيَّةِ أصلٌ فلَهُ في الإسلامِ أصلٌ .

مردم معدن هايى چون معدن هاى طلا و نقره هستند. پس هر كه در جاهليت اصالت داشته است در اسلام نيز اصيل و ريشه دار است.

امام صادق عليه السلام

 : با همتايان [خود] از مردم و طبقات متوسط جامعه باشيد؛ كه معدن هاى گوهر را در ميان اينان مى يابيد.

پيامبر خدا صلى الله عليه و آله : 

هان! آدميان سه گونه آفريده شده اند : بعضى از آنان دير به خشم مى آيند و زود فروكش مى كنند. بعضى زود خشم مى گيرند و زود هم خشمشان فرو مى نشيند و برخى ديگر زود به خشم مى آيند و دير فروكش مى كنند. بدانيد كه بهترين آنان كسانى اند كه دير خشم مى گيرند و زود فروكش مى كنند.

عيسى عليه السلام : 

اى بندگان بد ! مانند زغن هاى رباينده و روبهان مكّار و گرگهاى خائن و شيرهاى درنده و بى رحم نباشيد كه با مردم آن كنيد كه اين درندگان با شكارهاى خود مى كنند ؛ گروهى را مى رباييد و به گروهى نيرنگ مى زنيد و به گروهى خيانت مى کنید

امام على عليه السلام ـ روزى در مسجد كوفه و در مقابل بزرگان و سرشناسان مردم ـ فرمود :

 اى مردم! ما در روزگارى كج رو و زمانه اى ناسپاس به سر مى بريم، نيكوكار در آن بدكار شمرده مى شود و ستمگر هر روز بر سركشى و نخوتش مى افزايد. از آنچه مى دانيم بهره اى نمى بريم و آنچه را نمى دانيم نمى پرسيم و از هيچ بلايى تا بر ما فرود نيايد، نمى ترسيم و مردم چهار دسته اند : دسته اوّل كسانى هستند كه آنچه آنان را از تبهكارى و فتنه و فساد در زمين باز مى دارد ضعف درونى آنان و كندى شمشيرشان و كمى مال و ثروتشان است دسته دوم كسانى هستند كه شمشير از نيام بيرون كشيده و شرّ و بدى خويش را آشكار ساخته و سواره ها و پياده هاى خود را فراخوان كرده اند. خود را براى فتنه و آشوب آماده ساخته و به خاطر به دست آوردن مال و منالى، يا سالارى بر دسته اى و يا نشستن بر كرسى و منبرى، دينشان را زير پا گذاشته اند و چه بد سودايى است كه دنيا را بهاى جان خود بدانى و آن را به جاى آنچه نزد خداوند دارى برگزينى دسته سوم كسانى هستند كه با كار آخرت دنيا را مى جويند و بر آن نيستند تا با كار دنيا، آخرت را به دست آورند. با فرو انداختن سرهايشان و برداشتن قدم هاى كوچك، خود را فروتن و با وقار نشان مى دهند و با جمع كردن دامن هايشان، خويش را پاك جلوه مى دهند و به امانتدارى و درستكارى تظاهر مى كنند و سرِّ (دين) خدا را وسيله اى براى ارتكاب گناهان قرار مى دهند دسته چهارم كسانى هستند كه ضعف و زبونى و نداشتن اسباب و امكانات، آنان را از طلب مقام و رياست دور ساخته و از آن رو كه كارى از ايشان برنمى آيد، به حالى كه دارند باقى مانده اند و نام آن را قناعت نهاده و خود را به لباس زهّاد درآورده اند، در حالى كه شب و روز آرام و قرار ندارند و اهل زهد و قناعت نيستند و [از اين گروهها كه بگذريم] مردانى چند باقى مى مانند كه يادِ بازگشتگاه، ديدگانشان را [از لذّات اين دنيا] فرو بسته و ترسِ صحراى محشر اشك هايشان را روان ساخته است: يكى ، از مردم گريخته، كُنج عزلت گزيده است، و ديگرى ترسان و مقهور گشته، و يكى خاموش و لگام زده است، ديگرى اندوهگين و دردمند است و به خاطر تقيّه (حفظ دين و جان) در گمنامى به سر مى برند و خوارى آنان را فرا گرفته است. چنان است كه [گويى] در دريايى شور و تلخ فرو رفته اند، دهان هايشان بسته و دل هايشان مجروح است، از بس پند و اندرز داده اند خسته و دلگير شده اند، چندان مقهور شده اند كه [در ميان مردم] خوار و بى قرب گشته اند و به قدرى از ايشان كشته شده كه شمارشان كاستى گرفته است. پس، بايد كه دنيا در ديده شما كوچكتر و پست تر از تفاله برگ درخت سَلَم .حديث و ناچيزتر از ريزه هاى دم قيچى باشد، از حال پيشينيان خود پند گيريد پيش از آنكه آيندگان از حال و روز شما پند گيرند.

امام على عليه السلام : 

اِضرِبْ بطَرفِكَ حَيثُ شِئتَ مِن النّاسِ، فهَل تُبصِرُ إلاّ فَقيرا يُكابِدُ فَقرا ، أو غَنِيّا بَدَّلَ نِعمَةَ اللّه ِ كُفرا ، أو بَخيلاً اتَّخَذَ البُخلَ بحَقِّ اللّه ِ وَفرا ، أو مُتَمَرِّدا كأنّ باُذُنِهِ عَن سَمعِ المَواعِظِ وَ قرا ؟! أينَ خِيارُكُم و صُلَحاؤكُم ؟! و أينَ أحرارُكُم و سُمَحاؤكُم ؟! و أينَ المُتَورِّعونَ في مَكاسِبِهِم ، و المُتَنَزِّهونَ في مَذاهِبِهِم ؟! أ لَيسَ قَد ظَعَنوا جَميعا عَن هذهِ الدُّنيا الدَّنِيَّةِ ، و العاجِلَةِ المُنَغِّصَةِ .؟ ! ···فإنّا للّه ِ و إنّا إلَيهِ راجِعونَ ، ظَهَرَ الفَسادُ فَلا مُنكِرٌ مُغيِّرٌ ، و لا زاجِرٌ مُزدَجِرٌ ، أ فبِهذا تُريدونَ أن تُجاوِروا اللّه َ في دارِ قُدسِهِ ، و تَكونوا أعَزَّ أوليائهِ عِندَهُ ؟! هَيهاتَ ! لا يُخدَعُ اللّه ُ عَن جَنَّتِهِ ، و لا تُنالُ مَرضاتُهُ إلاّ بطاعَتِهِ ، لَعَنَ اللّه ُ الآمِرينَ بالمَعروف التّارِكينَ لَهُ ، و النّاهِينَ عَنِ المُنكَرِ العامِلينَ بهِ .

به مردم اطراف خود نظرى بيفكن، آيا جز فقيرى كه از فقر رنج مى برد، يا توانگرى كه كفران نعمت خدا مى كند، يا بخيلى كه براى افزودن بر مال خويش حق خدا را نمى پردازد، يا سركشى كه گويى گوش او از شنيدن پند و اندرزها سنگين است، كس ديگرى را مى بينى؟! كجايند نيكان و شايستگان شما؟! كجايند آزادگان و بخشندگان شما؟! كجايند آنان كه در كسب و كارشان پرهيزگار و در راه و رسمشان پاك و وارسته بودند ؟! آيا نه اينكه همگى از اين دنياى پست و سراى زودگذرِ رنج آلود رخت بر بستند و كوچيدند؟! ···پس، ما همه از آنِ خداييم و همگى به سوى او باز مى گرديم. فساد و تبهكارى آشكار گرديده است؛ اما نه كسى در صدد انكار و تغيير آن بر مى آيد و نه كسى براى جلوگيرى از آن اقدامى مى كند. آيا با اين روش مى خواهيد در سراى پاك خداوند، همجوار او شويد و عزيزترين دوستان او باشيد؟ هيهات! بهشت خدا را با فريب نتوان از او گرفت و جز با اطاعت از خدا به خشنودى او نتوان رسيد. لعنت خدا بر امر كنندگان به معروف كه خود آنها را ترك مى كنند و نهى كنندگان از منكر كه خود آنها را انجام مى دهند .

بحار الأنوار : امام على عليه السلام فرمود : 

مردم سه دسته اند : دانشمندِ ربّانى، طالبِ علمِ در مسير نجات و رستگارى، و نابخردان بى سر و پايى كه در پى هر بانگى به راه مى افتند و با هر بادى به سويى مى گرايند، از نورِ دانش روشنايى نمى گيرند و به پايگاه استوارى پناه نمى جويند···حضرت سپس اشاره به سينه خود كرد و فرمود : افسوس! افسوس! در اينجا دانش فراوانى نهفته است، كاش براى آن فرا گيرندگانى مى يافتم. سپس فرمود : آرى، البته افراد زيرك و تيزهوشى را مى شناسم، اما مورد اطمينان نيستند؛ زيرا برخى از آنان دين را وسيله دنيا مى سازند و با نعمت هاى خدا بر بندگان او و با حجّت هاى حق بر كتاب او برترى مى جويند . برخى ديگر با اهل حقّ و حقيقت عناد مى ورزند و با اوّلين شبهه اى كه برايشان پيش آيد، آتش شك و ترديد در دلشان فروزان مى شود و نه به اين سو مى روند و نه بدان سو، بلكه اسير لذّت هايند و رام و فرمانبردار شهوتها، شيفته گردآورى مال و ثروت اندوزيند، از دين بهره اى ندارند، به حيوانات چرنده بيشتر مى مانند [تا به انسان]، اين چنين است كه با مرگ دانشمندان دانش نيز مى ميردآرى، البته زمين از وجود كسانى كه با دليل و برهان [براى خدا به برپا داشتن دين او] به پا مى خيزند تا حجّت هاى خدا بر بندگانش از بين نرود، هرگز خالى نمى ماند. اينان اندك شمارند ولى نزد خداوند ارجمندترينند.

امام على عليه السلام :

 

و الأحمَقُ إنِ استُنبِهَ بجَميلٍ غَفَلَ ، و إنِ استُنزِلَ عَن حَسَنٍ تَرَكَ ، و إن حُمِلَ على جَهلٍ جَهِلَ ، و إن حَدَّثَ كَذَبَ . لا يَفقَهُ و إن فُقِّهَ لَم يَفقَهْ و الفاجِرُ إنِ ائتَمَنتَهُ خانَكَ ، و إن صاحَبتَهُ شانَكَ ، و إن وَثِقتَ بهِ لَم يَنصَحْكَ .

 مردم سه دسته اند : خردمند، احمق و نابكار . خردمند، دينْ راه زندگى اوست و بردبارى سرشت او و انديشيدن خصلت او. هرگاه از او بپرسند جواب دهد و هرگاه سخن گويد درست گويد و هرگاه بشنود، پذيرا شود و هرگاه نقل قول كند، راست گويد و هرگاه كسى به او اطمينان كند، وفادارى نشان دهد و احمق، كه هرگاه او را به كار نيكى متوجّه كنند، غفلت مى ورزد، هرگاه از او بخواهند از كار خوبى دست بردارد، آن را ترك مى كند و اگر او را به نادانى وا دارند نادان مى شود، اگر نقل قول كند نادرست گويد، خودش نمى فهمد و اگر هم به او بفهمانند درك نمى كند

اما نابكار، اگر به او امانت سپارى، به تو خيانت مى كند، اگر با او همنشينى كنى، مايه ننگ و بدنامى تو شود و اگر به او اعتماد كنى، نسبت به تو خيرخواهى و يكرنگى به خرج نمى دهد.

امام على عليه السلام : 

مردم در دنيا دو گونه كار مى كنند : يكى در دنيا براى دنيا كار مى كند. چنين كسى را دنيايش از آخرتش باز داشته، براى بازماندگانش بيم فقر و نادارى دارد، اما از تهيدستى خويش آسوده خاطر است. چنين كسى عمر خويش را در راه سود رساندن به ديگران مى گذراند. ديگرى در دنيا براى بعد از دنيا كار مى كند. چنين كسى را روزىِ مقدّر بى هيچ كوششى برسد. پس ، از هر دو جهان بهره برگيرد و هر دو سراى را با هم داشته باشد. چنين كسى در پيشگاه خداوند آبرومند است و هيچ حاجتى از خدا نخواهد كه از برآوردن آن دريغ فرمايد.

امام على عليه السلام : 

مردم دو دسته اند : يكى آنكه پيرو دين است، و ديگر كسى كه بدعت گذار است، او را از جانب خداوند سبحان نه برهانى از سنّت است و نه روشنايىِ حجّتى.

بحار الأنوار : امام حسن عليه السلام فرمود : 

مردم چهار دسته اند : دسته اى از آنان اخلاق دارند و بهره اى [از نيكى يا ديندارى ]ندارند و دسته اى از نيكى و ديندارى بهره مندند اما اخلاق ندارند و دسته چهارم كه محكوم به نابودى اند كسانى هستند كه نه بهره اى از خير و صلاح دارند و نه اخلاق و اينان بدترين مردمند و دسته اى كه هم اخلاق دارند و هم از خير و صلاح بهره مندند، اينان بهترين مردمند در حديثى ديگر از آن حضرت آمده است : مردم چهار گروهند : يكى از خير و صلاح بهره مند است، اما اخلاق ندارد. يكى اخلاق دارد، اما از خير و صلاح بهره اى ندارد. ديگرى نه اخلاق دارد و نه از خير و ديندارى بهره مند است و اين بدترين مردم است و چهارمى هم اخلاق دارد و هم از خير و صلاح بهره مند است؛ اين برترين مردم است.

امام زين العابدين عليه السلام : 

مردم در روزگار ما به شش گروه تقسيم مى شوند : شير و گرگ و روباه و سگ و خوك و گوسفند. شيران همان شهرياران و زمام داران دنيايند كه هر يك از آنها دوست دارد بر ديگرى غلبه كند و مغلوب كسى واقع نشود. گرگ ها همان بازرگانان شما هستند كه هرگاه مى خواهند كالايى را بخرند از آن بدگويى مى كنند و هرگاه مى خواهند بفروشند از آن تعريف مى كنند. روبهان همان كسانى هستند كه از طريق دين خود مى خورند و به آنچه مى گويند در دل اعتقادى ندارند. سگ ها آن كسانى هستند كه با زبان خود بر مردم پارس مى كنند و مردم از شرّ زبانشان به آنان احترام مى گذارند. خوكان همان مردهاى مخنّث و امثال آنها هستند كه وقتى از آنان دعوت به فحشايى شود اجابت مى كنند، و گوسفندان همان مؤمنان هستند كه پشمهايشان را مى چينند و گوشتشان را مى خورند و استخوانشان را مى شكنند. از يك گوسفند در ميان [گروهى] شير و گرگ و روباه و سگ و خوك چه كارى ساخته است؟!

امام صادق عليه السلام : 

مردم چهار دسته اند : [يكى ]نادانِ افتاده در ورطه هلاكت و هماغوش با هوس. [ديگرى ]عابد متظاهر به تقوا و پرهيزگارى كه هر چه بيشتر عبادت كند بر كبر و غرورش افزوده شود. [ديگر] عالمى كه دوست دارد مردم پشت سرش راه روند و از او مدح و ستايش كنند. [چهارم ]داناى آشنا به حقّ كه دوست دارد حقّ را برپا دارد، اما يا توانايى و قدرت ندارد يا مغلوب است. او بهترين فرد روزگار خود و خردمندترين مردم زمانه خويش است.

امام صادق عليه السلام : 

مردان سه دسته اند : خردمند، احمق و نابكار. خردمند، آنگاه كه با او سخن گويند، پاسخ دهد و هر گاه سخن بگويد، درست بگويد و هرگاه بشنود پذيرا شود. و احمق، كه براى سخن گفتن عجله دارد و هرگاه حديث گويد (نقل قول كند) فراموش كند و اگر به كار زشتش وا دارند، آن را انجام دهد. و نابكار، اگر به او اعتماد كنى (امانتى بدو سپارى) به تو خيانت كند و اگر براى او سخنى بازگو كنى، باعث ننگ و عار تو شود.

امام صادق عليه السلام : 

مردم سه گروه اند : گروهى از مايند و ما از آنان هستيم، گروهى به واسطه ما خود را آراسته مى كنند (با چسباندن خود به ما كسب آبرو مى كنند) و گروهى هم به نام ما يكديگر را مى خورند.

امام صادق عليه السلام :

 مردم به طور كلّى سه دسته اند : مهترانى كه فرمانبردارى مى شوند، همگنان برابر و همرديف، و عدّه اى هم كه با يكديگر مقابله و دشمنى مى ورزند.

 

امام صادق عليه السلام : 

مردم سه دسته اند : نادانى كه از آموختن سر باز مى زند، دانايى كه علم و دانشش او را نزار كرده است، و خردمندى كه براى دنيا و آخرتش كار مى كند.

امام صادق عليه السلام : 

مردان سه دسته اند : يكى از مال و ثروت برخوردار است، يكى از جاه و مقام، و ديگرى از زبان (سخنورى) و او برترين آنهاست.

الكافى : امام صادق عليه السلام به اسحاق بن غالب فرمود : 

 كَم تَرى أهلَ هذهِ الآيَةِ : «إنْ اُعْطُوا مِنها رَضُوا و إنْ لَمْ يُعْطَوا مِنْها إذا هُمْ يَسخَطونَ» . ؟ قالَ : ثُمَّ قالَ : هُم أكثَرُ مِن ثُلُثَيِ النّاسِ .

فكر مى كنى چه تعداد از مردم مصداق اين آيه هستند : « اگر از آن [اموال ]به آنان داده شود خشنود مى گردند و اگر از آن به ايشان داده نشود به ناگاه خشم مى گيرند»؟ راوى مى گويد : حضرت سپس خودش فرمود : اينان بيش از دو سوم مردم هستند.

امام كاظم عليه السلام ـ در اندرز به هشام بن حكم ـ فرمود :

 اى هشام! از اين دنيا و اهل آن برحذر باش؛ زيرا مردم در آن چهار دسته اند : يكى افتاده در ورطه هلاكت و هماغوش هوس. ديگرى طالب دانش و قرآن خوان كه هر چه دانشش فزايد كبر و غرورش بيش شود و قرآن دانىِ خود و دانشِ خويش را وسيله گردن فرازى و بزرگى نمودن بر فرو دستان خود سازد. سومى عابد نادانى كه هر كس را در عبادت از او كمتر است كوچك شمارد و دوست دارد او را تعظيم و تكريم كنند و چهارمى بينشمندِ داناىِ آشنا به راه حقّ كه دوست دارد حقّ را بر پاى دارد، اما يا ناتوان است، يا مغلوب و نمى تواند آنچه را مى فهمد و مى داند به كار بندد و از اين رو اندوهناك و غمزده است. او بهترين فرد روزگار خود و خردمندترين آنان است.

امام رضا عليه السلام :

 مردم دو گونه اند : رسنده اى كه بسنده نمى كند و جوينده اى كه نمى يابد.

امام عسكرى عليه السلام ـ در پاسخ به سؤال يكى از شيعيان درباره اختلاف شيعه ـ فرمود : 

مخاطب خداوند در حقيقت شخص خردمند است و مردم نسبت به من چند دسته اند : يكى با بينش و بصيرت است و در راه نجات قدم بر مى دارد و به حقّ چنگ در مى زند و به شاخه ريشه مى آويزد، از شك و ترديد به دور است و جز من كسى را پناهگاه نمى يابد دسته دوم، حقّ را از اهلش فرا نگرفته اند. اينان چون به دريا نشسته اى هستند كه با موج دريا، موج برمى دارند و با آرام گرفتن آن آرام مى گيرند دسته سوم، شيطان بر آنها استيلا دارد ، كارشان مخالفت با اهل حقّ و دفع حقّ با باطل است و اين كارشان ناشى از حسادت درونى آنها مى باشد پس، آن را كه به راست و چپ مى رود، به خود وا گذار؛ زيرا كه اگر چوپان بخواهد گوسفندان خود را يك جا فراهم آورد با كمترين تلاشى آنها را گرد مى آورد. و از فاش كردن اسرار و رياست طلبى بپرهيز كه اين هر دو مايه نابوديند.

معصوم عليه السلام :

 مردم چهار دسته اند : يكى مردى است كه مى داند و مى داند كه مى داند. چنين كسى راهنما و داناست، از او پيروى كنيد. ديگرى مردى است كه مى داند و نمى داند كه مى داند. چنين كسى غافل است، هشيارش كنيد. سومى مردى است كه نمى داند و مى داند كه نمى داند. چنين كسى نادان است، دانايش كنيد و چهارمى مردى است كه نمى داند و خيال مى كند مى داند. چنين كسى گمراه است، ارشادش كنيد.

تهذيب الأحكام : 

در بصره مردى را براى جارى كردن حدّ بر او نزد امير المؤمنين عليه السلام آوردند. در اين هنگام جماعتى از مردم به طرف آن حضرت به راه افتادند. امام فرمود : اى قنبر! ببين اين جمعيت چيست؟ و فرمود : مردى است كه حدّ بر او جارى مى شود [و تماشا ندارد]چون آن عدّه نزديك آمدند و حضرت به صورت آنان نگاه كرد، فرمود : ناخوش باد چهره هايى كه جز در صحنه هاى بد و ناخوشايند ديده نمى شوند، اينان جماعتى فضول هستند. اى قنبر! آنان را از من دور كن.

امام باقر عليه السلام :

 هر كه مسلمان متولّد شود او عرب است و هركه داوطلبانه به اسلام در آيد بهتر از كسى است كه به ناچار مسلمان شود و مولى كسى است كه از خاك خود به اسيرى گرفته شود و مسلمان گردد. و چنين شخصى مولى است.

الكافى ـ به نقل از هشام از حمزة بن طيّار ـ :

قالَ لي أبو عبدِ اللّه ِ عليه السلام : النّاسُ على سِتَّةِ أصنافٍ ، قالَ : قُلتُ : أ تَأذَنُ لِي أن أكتُبَها ؟ قالَ : نَعَم ، قلتُ : ما أكتُبُ ؟ قالَ : اكتُبْ : أهلُ الوَعيدِ مِن أهلِ الجَنَّةِ و أهلِ النّارِ .و اكتُبْ : «و آخَرُونَ اعْتَرَفوا بِذُنوبِهِمْ خَلَطوا عَمَلاً صالِحا و آخَرَ سَيِّئا» (توبه،102)قالَ : قلتُ : مَن هؤلاءِ ؟ قالَ : وَحشِيٌّ مِنهُم .حديث ، قالَ : و اكتُبْ : «و آخَرُونَ مُرجَوْنَ لأمْرِ اللّه ِ إمّا يُعَذِّبُهُمْ و إمّا يَتُوبُ عَلَيهِم»(توبه،106) . قالَ : و اكتُبْ : «إلاّ المُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ و النِّساءِ و الوِلْدانِ لا يَسْتَطيعونَ حِيلَةً و لا يَهْتَدُون سَبيلاً» .(نساء،98) لا يَستَطيعونَ حِيلَةً إلَى الكُفرِ ، و لا يَهتَدون سَبيلاً إلَى الإيمانِ ، «فاُولئكَ عَسَى اللّه ُ أنْ يَعْفُوَ عَنْهُم» .(نساء،99) قالَ : و اكتُبْ : أصحابُ الأعرافِ . قالَ : قلتُ : و ما أصحابُ الأعرافِ ؟ قالَ : قَومٌ استَوَت حَسَناتُهُم و سَيِّئاتُهُم ، فإن أدخَلَهُمُ النّارَ فبِذُنوبِهِم ، و إن أدخَلَهُمُ الجَنَّةَ فبِرَحمَتِهِ .و أيضا في خبرٍ آخَرَ : النّاسُ على سِتِّ فِرَقٍ ، يَؤولُونَ . كُلُّهُم إلى ثَلاثِ فِرَقٍ : الإيمانُ و الكُفرُ و الضَّلالُ ؛ و هُم أهلُ الوَعدَينِ الّذينَ وَعَدَهُمُ اللّه ُ الجَنَّةَ و النّارَ: المُؤمنونَ، و الكافِرونَ، و المُستَضعَفونَ، و المُرجَونَ لأمرِ اللّه ِ إمّا يُعَذِّبُهُم و إمّا يَتوبُ علَيهِم ، و المُعتَرِفونَ بذُنوبِهِم خَلَطوا عَملاً صالِحا و آخَرَ سَيّئا ، و أهلُ الأعرافِ .

 امام صادق عليه السلام به من فرمود : مردم شش دسته اند. عرض كردم : اجازه مى دهيد آن را بنويسم؟ فرمود : آرى. عرض كردم : چه بنويسم؟ فرمود : بنويس : [يكى] اهل وعيد از بهشتيان و دوزخيان .حديث و بنويس : «و ديگرانى كه به گناهان خويش اعتراف كردند و كردار خوب را با كردار بد بياميختند». حمزه گويد : عرض كردم : اينها چه كسانى هستند؟ فرمود : وحشى .حديث يكى از اينهاست. فرمود : و بنويس : «و ديگرانى كه [كارشان ]موقوف به امر خداست : يا آنان را عذاب مى كند و يا توبه ايشان را مى پذيرد». فرمود : و بنويس: «مگر مردان و زنان و كودكان فرو دستى كه چاره جويى نتوانند و راهى نيابند» نه چاره اى به سوى كفر دارند و نه راهى به سوى ايمان پيدا مى كنند «پس اميد است كه خدا از ايشان درگذرد». فرمود : و بنويس : اعرافيان. حمزه مى گويد : عرض كردم : اعرافيان كيستند؟ فرمود : مردمى كه كارهاى نيك و بد آنها برابر است. پس، اگر خداوند آنها را به دوزخ برد، به سبب گناهانشان است و اگر به بهشتشان برد، از سر رحمت اوست در خبرى ديگر آمده است : مردم شش گروهند كه در مجموع به سه گروه بر مى گردند : ايمان، كفر و گمراهى و ايشان اهل دو وعده هستند، آنان كه خداوند به ايشان وعده بهشت و دوزخ داده است : مؤمنان، كافران، نا توانان، كسانى كه كارشان به دست خداست يا عذابشان مى كند و يا توبه آنان را مى پذيرد، كسانى كه به گناهان خود اعتراف كرده اند و كردار نيك را با كردار بد به هم آميخته اند و اهل اعراف .

امام صادق عليه السلام :

 مردم به شش گروه تقسيم مى شوند: مستضعف، و كسى كه جزء مؤلّفة قلوبهم است، و كسى كه كارش در دست خداست، و اعتراف كننده به گناهانش، و ناصبى و [ششم ]مؤمن.

امام صادق عليه السلام : 

ما قريش هستيم و شيعيان ما [در شمار ]عرب هستند و دشمن ما غير عرب است.

امام صادق عليه السلام :

 ما عرب هستيم و شيعيان ما موالى هستند و بقيّه مردم «هَمَج» هستند.

امام صادق عليه السلام :

 آنكه با ميل و رغبت به اسلام در آيد بهتر از كسى است كه از روى ترس اسلام را بپذيرد. منافقان از ترس مسلمان شدند و موالى با رغبت به اسلام گرويدند.

امام صادق عليه السلام : 

هر كه مسلمان به دنيا آمده باشد او عرب است و هر كس بعد از آنكه بزرگ شد به اسلام در آمد او مهاجر است و هر كس اسير و سپس آزاد شود، او مولى است و مولاى هر قومى جزء آنان محسوب مى شود.

امام صادق عليه السلام ـ درباره آيه «به زودى خداوند مردمى را بياورد كه آنان را دوست دارد و آنان نيز او را دوست مى دارند با مؤمنان ، فروتن [و] بر كافران سرفرازند . در راه خدا جهاد مى كنند و از سرزنش هيچ ملامتگرى نمى ترسند» ـ فرمود : 

مقصود موالى است.

امام صادق عليه السلام ـ به يعقوب بن قيس ـ فرمود : يا بنَ قيسٍ، «و إنْ تَتَوَلَّوا يَسْتَبْدِلْ قَوْما غَيْرَكُمْ ثُمَّ لا يَكُونوا أمْثالَكُم» .

 عنى أبناءَ المَوالي المُعتَقِينَ .

مقصودش فرزندانِ موالىِ آزاد شده است.

امام صادق عليه السلام : 

مؤمن، علوى است؛ چون در معرفت و شناخت به مقام عالى و بلندى رسيده است. مؤمن، هاشمى (در هم شكننده) است؛ چون گمراهى را درهم شكسته است. مؤمن ، قرشى است؛ چون به چيزى كه از ما گرفته شده است اقرار دارد. مؤمن، عجم است؛ چون درهاى شرّ و بدى به روى او بسته نشده است. مؤمن، عرب است؛ چون پيامبر او عرب است و كتاب او به زبان عربى روشن نازل شده است. مؤمن ، نبطى است؛ چون علم و دانش را استنباط كرده است. مؤمن ، مهاجر است؛ چون از گناهان و بدى ها هجرت و دورى كرده است. مؤمن ، انصارى است؛ چون خدا و رسول او و اهل بيت پيامبرش را نصرت داده است و مؤمن ، مجاهد است؛ چون با دشمنان خداوند عزّ و جلّ در دولت باطل از طريق تقيّه جهاد مى كند و در دولت حق با شمشير.

امام كاظم عليه السلام :

 مردم سه گونه اند: عرب، موالى و كافر. عرب، ما هستيم، موالى كسانى هستند كه دوستدار و پيرو مايند و كافر كسى است كه از ما بيزارى جويد و با ما دشمنى ورزد.

معانى الأخبار : عمر بن سعيد بن خثيم از برادرش از امام جواد عليه السلام نقل مى كند[كه فرمود]: 

ما عرب هستيم و شيعيان ما از ما هستند و بقيه مردم هَمج يا هبج مى باشند. عرض كردم : هَمَج چيست؟ فرمود : مگس. عرض كردم : هبج چيست؟ فرمود : پشه.