کتاب مقتل الحسین علیه السلام (مقتل ابي مخنف)

مقتل‌الحسین ازجمله نخستین مقاتلی است که با موضوع گزارش واقعۀ عاشورا و شهادت امام‌ حسین، دو نسل بعد از آن واقعه نگاشته شده و به‌خاطر شهرت گردآورندۀ آن به مقتل‌الحسینِ ابومخنف شهرت یافته است.

لوط بن یحیی بن سعید بن مخنف الازدی مشهور به ابومخنف مؤلف مقتل الحسین در نیمهٔ دوم قرن اول هجری در کوفه به دنیا آمد و در سال ۱۵۷ یا ۱۵۸ هجری درگذشت. به احتمال قوی ابومخنف سال‌ها بعد از واقعهٔ کربلا متولد شده‌است. موقعی که وی شروع به نگارش مقتل‌الحسین کرده هنوز تعداد انگشت‌شماری از شاهدین مورداعتماد واقعهٔ کربلا در قید حیات بوده‌اند. ابومخنف مورخی شیعی یا بسیار متمایل به شیعه بوده است. نگارش ۴۰ کتاب را به ابومخنف نسبت داده‌اند که مقتل‌الحسین مشهور‌ترین آن‌ها است.[۱]

کتاب مقتل الحسین ابومخنف تا حدود قرن چهارم موجود بوده است. اما بعدها این کتاب مانند همۀ دیگر آثار ابومخنف از بین رفته ‌است. کتابی که امروزه با نام «مقتل ابومخنف» در دسترس است به باور برخی صاحبنظران کتابی مجعول است و احتمالاً در قرن ششم ساخته شده است[۲]. محمد اسفندیاری برخی از دلایل جعلی‌بودن این کتاب را چنین برمی‌شمارد:

محتوای این مقتل با تاریخ طبری بسیار متفاوت است؛ درحالی‌که طبری بدون واسطه یا با یک واسطه از این کتاب نقل کرده است.

نخستین عبارت این مقتل چنین است: «قال ابومخنف: حدثنا ابوالمنذر هشام عن محمد بن سائب الکلبی» (ص ۵). درحالی‌که هشام شاگرد ابومخنف بوده است.

در صفحۀ ۱۲ کتاب آمده است: «روی الکلینی فی حدیث...» درحالی‌که کلینی نزدیک به صد سال پس از مرگ ابومخنف به دنیا آمده است.

در صفحۀ ۱۱۳ کتاب آمده است طرماح بن عدی پس از آنکه هفتاد نفر را از لشکر عمر سعد کشت، خود نیز کشته شد. حال‌آن‌که طبری در تاریخش (ج۵) از ابومخنف نقل می‌کند که طرماح بن عدی در کربلا نبوده است[۳].

همچنین میرزا حسین نوری (محدث نوری) در کتاب لؤلؤ و مرجان خود دربارۀ مقتل منسوب به ابومخنف می‌نویسد:

«ابومخنف لوط بن یحیی از بزرگان محدثین و معتمد ارباب سیر و تواریخ است و مقتل او در نهایت اعتبار.... و لکن افسوس که اصل مقتل بی‌عیب او در دست نیست و این مقتل موجود که به او نسبت می‌دهند مشتمل است بر بعضی مطالب منکرۀ مخالف اصول مذهب و البته آن را اعادی و جهال به‌جهت پاره‌ای از اغراض فاسده در آن کتاب داخل کردند و از این جهت از حداعتبار و اعتماد افتاده، بر منفردات آن هیچ وثوقی نیست»[۴].

همچنین شیخ عباس قمی در کتاب هدیة الاحباب می‌نویسد:

«مقتل او [ابومخنف] اگر در دست بود، در نهایت اعتبار بود؛ چنانچه از نقل اعاظم علمای قدیم معلوم می‌شود. لکن افسوس و آه که اصل آن مقتل... به تمادی ایام مفقود شده و به دست ما نرسیده.»[۵]

با این وجود کتاب مقتل منسوب به ابومخنف توسط بسیاری از مورخان تاریخ عاشورا مورد استفاده و استناد قرار گرفته است و بارها و با نام‌های مختلف در ایران و کشورهای دیگر منتشر و ترجمه شده است.

در دوران معاصر برخی پژوهشگران درجهت احیا و بازسازی مقتل ابومخنف از طریق گردآوری و تدوین نقل‌قول‌هایی که طبری در تاریخش از کتاب ابومخنف داشته است، کوشیده‌اند. ازجمله:‌

مقتل الحسین به‌کوشش حسن غفاری (قم: کتابخانه آیت الله مرعشی)،

وقعة الطف لابی مخنف به کوشش محمدهادی یوسفی غروی (قم: انتشارات اسلامی). این کتاب توسط جواد سلمیانی با عنوان نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا به فارسی ترجمه شده است (قم: مؤسسه آموزشی پژوهشی امام‌خمینی).

مقتل الحسین ابی‌مخنف گردآوری و ترجمه حجت الله جودکی (قم: انتشارات خیمه، ۱۳۹۳)[۶]

1- اسفندیاری، ص۴۲

2- اسفندیاری، ص۴۲

3- اسفندیاری، ص۴۳

4- نقل از: اسفندیاری، ص ۴۳

5- نقل از: اسفندیاری، ص۴۴

6- ابومخنف، ۱۳۹۳

* اسفندیاری، محمد، کتاب‌شناسی تاریخی امام‌حسین، قم، صحیفه خرد، ۱۳۹۱.

* ابومخنف، لوط بن یحیی، مقتل الحسین ابی‌مخنف، تصحیح و ترجمه حجت‌الله جودکی، قم، انتشارات خیمه، ۱۳۹۳.