کتاب فیض الدموع

۰۵ مهر ۱۳۹۴ 0 نرم افزار

نویسنده:

بدایع نگار، محمدابراهیم بن محمدمهدی ۱۲۴۱- ۱۲۹۹ق

فیضُ الدّموع و عبرةُ المُستَهام (ریزش اشک‌ها و اشک محزون و دل‌شكسته) مقتلی به زبان فارسی نوشته محمد ابراهیم نواب تهرانی ملقب به بدایع نگار در دوران قاجاریه. این اثر با نثری ساده و به فارسی فصیح و بلیغ ماجرای عاشورا را بازگفته است. ماجرای کتاب با تولد امام حسین (ع) آغاز و با بازگشت کاروان اسرا به مدینه پایان یافته است. نویسنده به تفصیل به وقایع عاشورا پرداخته و از منابع شیعی به‌ویژه لهوف سید بن طاووس بسیار نقل کرده است تا آنجا که برخی فیض الدموع را ترجمه اللُهوف دانسته‌اند.

درباره مؤلف

میرزا محمد ابراهیم بن محمد مهدی نواب تهرانی رازی، منشی و بدایع‏‌نگار، ملقّب به نواب دارالخلافه و معروف به آقا ابراهیم در حدود ۱۲۴۱ق. متولد شد. از وی آثار بسیاری در زمینه‏‌های تاریخی ‏و مذهبی باقی مانده كه برخی از آنها چاپ شده است‏. محمد ابراهیم نواب تهرانی‏ به سال ۱۲۹۹ق در تهران درگذشت و در نجف اشرف به خاک سپرده شد.

انگیزه نگارش‏

انگیزه مؤلف در تالیف کتاب، به گفته خودش، برطرف کردن مشکل عدم دسترسی عموم مردم به كتابی موثق و صحیح به فارسی شیوا و بلیغ بوده است. وی تلویحاً گویندگان و راویانی را كه در بیان حوادث زندگانی امام حسین(ع) صداقت را ارج نمی‌نهند، به نقد كشیده و سخنوران كم‌اطلاع و ناآشنا به آیین فصاحت و بلاغت را که به گفته او عوام‌پروری می‌‏كنند، نكوهش می‌كند. او کوشیده تا مقتلی بنگارد كه هم خالی از نقایص یادشده و هم دربرگیرنده نثری فصیح، صناعات سخن و علم معانی باشد.

بدایع‏‌نگار در پایان كتاب، علت تسمیه آن را چنین می‌‏نویسد:

«و چون این حدیث مولم و واقعه جانسوز بدین جای رسید و با نازكی بیان و طراز صدق این مایه لطف سیاقت و جمال بلاغت یافت و از فیوضات قدس و سبحات انوار، گویی رشحی بدان درآمیخت؛ زبان و بنان را دیگر باز طاقت تقریر و توان تحریر نماند و دمع فائض و خاطر هائم آن را «فیض الدموع و عبرة المستهام» (ریزش اشك‌ها و اشک محزون و دل‌شكسته) خواند و حقّا كه مطالعت آن از دیده خارا اشک زاید و آشفتگان پریشان را غیرت و حیرت افزاید.»[۱]

سبک نگارش

در مقدمه کتاب درباره شیوه نگارش سبکی فیض الدموع آمده است:

«نثر بدایع‏‌نگار، نثر مرسل ساده و در برخی عبارات مسجّع ساده از انواع نثر فارسی است و تكلّف و تصنعی در نثر او نیست. سخن‏‌آرایی و نغز گفتاری در تزیین نثر او فراوان است. استخوان‌بندی عبارات، استوار و خوش نقش است. حُسن تألیف، تناسب كلمات، شیوایی و رسایی گفتار، زیبایی نثر او را باز می‏‌نماید. روانی و سلاست، كلام وی را مطبوع و دل‏‌انگیز كرده است. ضعف تألیف، غرابت، اغلاق و ایجاز مخل و كلمات نامأنوس و ناخوش آهنگ در گزینش او جای ندارد. هیچ‌‏گونه تنافری در میان عبارات و الفاظ دیده نمی‌‏شود. افعال منسوخه در مجموع كتاب انگشت‌‏شمار است. از افعال تركیبی به تناسب زمان خویش بهره گرفته و ساختار قدیمی آن را حفظ كرده است.»

صنایع لفظی و معنوی بدیع به خوبی در كتاب فیض الدموع بكار رفته است و در انشای فارسی به بلاغت، سرآمد سخنان عصر اخیر است.[۲]

محتوای كتاب‏

مقدمه این كتاب، دارای سه بخش است.

نخست: بررسی زمینه‌‏های نهضت حسینی.

دوم: شرح حال مؤلف و معرفی آثار او، به همراه نمونه‌‏هایی از نثر بدایع‏‌نگار در تألیفاتش به عنوان یک نویسنده ادیب.

سوم: گزارشی از سیر تطور نثر فارسی و بررسی سبک‏‌شناسی و بیان ارزش ادبی فیض الدموع به عنوان یک اثر جاوید با نثر شیوا و شیرین كه یادآور نثر فارسی قرن چهارم و پنجم قمری است.[۳]

فیض الدموع مانند سایر مقاتل، با بیان تولد امام حسین(ع) و ذكر فضایل او و آنگاه مرگ معاویه و سلطنت یزید آغاز می‌شود و دربرگیرنده مقتل مسلم و دیگر شهدای کربلا و نیز غارت خیام امام و اسارت خاندان او در كوفه و شام و خطبه‌های حضرت زینب و امام سجاد (ع)در مجلس یزید است.[۴]

مؤلف در فحص و تحقیق اخبار مراقبت نموده است كه در كلیات واقعه صرف وقت شده و جریانات از روی صحت تقسیم بندی شده باشد.

ابواب کتاب

*تولّد امام حسین (ع) *فضایل امام حسین (ع) *پیامبر(ص) و شهادت امام حسین (ع) *مرگ معاویه و بیعت خواستن یزید از امام (ع) *رفتن مسلم به كوفه و شهادت او *حركت امام از مكّه به سوی عراق‏ *امام در راه عراق‏ *ملاقات حر با امام (ع) *سرزمین كربلا *شهادت حضرت عباس (ع) *شهادت حر *شهادت بریر *شهادت وهب‏ *شهادت عمرو *شهادت مسلم بن عوسجه‏ *شهادت خاندان رسول اكرم (ص) *غارت امام‏ *غارت خیمه‏‌ها *خطبه حضرت زینب (س) در كوفه‏ *خطبه فاطمه دختر امام حسین (ع) *خطبه امّ كلثوم (ع) *خطبه امام سجّاد (ع) در كوفه‏ *باخبر شدن مردم مدینه‏ *اهل بیت در مسیر شام‏* اهل بیت در شام‏ بازگشت به مدینه.[۵]‏

اهمیت و اعتبار علمی كتاب‏

فیض الدموع یک متن ادبی به زبان فارسی فاخر است. اثری است حماسی و مستند به اسناد معتبر تاریخی. بر اساس تحقیقاتی كه شده تاكنون كتابی فارسی با ویژگی‌های یاد شده، چنین شیوا و مستند به منابع دست اول تألیف نشده است. سیف اللّه نواب در مقدمه چاپ دوم می‏‌نویسد:

«به طوری كه مشاهده می‏‌شود، مورّخین اسلامی و متتبّعین غربی، وقایع عاشورا را هر یک با سبكی مخصوص تقریر و انتشار داده‏‌اند و یادداشتهای مورّخین خارجی هم كه بعضی تفصیل داده‌‏اند، مراتبی را متذكّر می‌‏شوند كه در نظر مطالعه كننده تاریخ، قابل بحث و تحقیق است، لكن مرحوم محمد ابراهیم نوّاب در فحص و تحقیق اخبار مراقبت نموده است كه در كلیات واقعه صرف وقت شده و جریانات از روی صحت تقسیم‌‏بندی شده باشد.».[۶]

منابع كتاب‏

مؤلف از منابع معتبر در حد امكان بهره برده و دقت كافی در ضبط روایات و نقل صحیح آنها نموده است. هر چند به علم رجال و درایه عالم و مجتهد نبوده، امّا در حسن انتخاب و دقت تألیف، سلیقه شایسته‌‏ای به خرج داده است.

بیشترین منابع وی لهوف سید بن طاووس است به گونه‌‏ای كه عده‌‏ای مانند آقا بزرگ در الذریعة و احمد منزوی در فهرست نسخه‌‏های فارسی، فیض الدموع را ترجمه لهوف دانسته‌‏اند در حالی که كه لهوف یكی از منابع این كتاب است كه در جاهای مختلف از آن نام برده شده است. از دیگر منابع این كتاب، بحارالانوار، مناقب ابن شهر آشوب و مقاتل الطالبیین ابوالفرج اصفهانی است كه مؤلف از آنها در چند جای كتاب خود یاد كرده است. وی به مقتل الحسین ابومخنف نیز اعتماد كرده است.

فیض الدموع به رغم آنكه در دوران قاجار نوشته شده ولی با سایر مقاتل این دوره متفاوت است و دارای نثری زیبا و محتوایی ارزشمند است.[۷]

نسخه‌ها

زمان دقیق تألیف فیض الدموع روشن نیست ولی مسلّم است كه این اثر دو بار بوسیله میرزا محمدرضا كلهر كتابت و تحریر شده است؛ بار اول در سال ۱۲۸۳ش كه فاقد مقدمه خطّاط و نیز هیچ‏‌گونه حواشی و توضیحاتی در آن نیست و ۱۳۰ صفحه است. بار دوم در سال ۱۲۸۶ش با مقدمه كلهر از روی نسخه قبلی كتابت شده است و ۱۶۵ صفحه است.

اصل خطی نسخه اول در كتابخانه سلطنتی (كاخ گلستان) به شماره ۱۰۸۰ نگهداری می‏‌شود ولی نسخه خطی دوم یافت نشد.

كاتب در مقدمه خود كه بر تحریر دوم فیض الدموع نوشته و نیز در پایان كتاب، پس از فراغت از آن به سال ۱۲۸۶ش تصریح می‌‏كند كه گویا همان سال، توسط خود مؤلف و به تشویق اعتضاد السلطنه در دارالطباعه تهران به زینت طبع در قطع رقعی آراسته شد.[۸]