کتاب مَقتَلُ الحُسَین علیه‌السّلام (مقتل خوارزمی)

مَقتَلُ الحُسَین علیه‌السّلام مشهور به مقتل خوارزمی نوشته موفق بن احمد خوارزمی(متوفای ۵۶۸ق) از عالمان اهل سنت است. این کتاب با آنکه عنوان مقتل را داراست اما یک سوم و بخش‌های پایانی آن اشاره به قیام امام حسین(ع) و واقعه کربلا دارد. مؤلف در این اثر بنا بر شیوه روایی عمل کرده و سلسله سند را آورده است. نگارنده اثر با آنکه سنی مذهب است اما گزارش‌های او مورد توجه بسیاری از عالمان شیعه قرار گرفته است. ترجمه مقتل خوارزمی با عنوان «شرح غم حسین(ع)» منتشرشده است.

الموفّق بن احمد بن محمد المکی الخوارزمی المعروف بأخطب خوارزم(۴۸۴-۵۶۷ ق) فقیه، محدث، خطیب، ادیب، شاعر، خبره در سیره و تاریخ بود. از آثار او می‌توان به مناقب الامام ابی حنیفة، ردّ الشمس لامیر المؤمنین، کتاب قضایا امیرالمؤمنین، مقتل امیرالمؤمنین، مقتل الامام السبط الشهید،المسانید علی النجاری، دیوان شعر و فضایل امیرالمؤمنین (ع) معروف به مناقب اشاره کرد.[۱]

خوارزمی در کتاب خود شیوه حدیثی را پی گرفته و سلسله اسناد هر روایت را بیان می‌کند. برخی روایات او کوتاه و برخی بسیار مفصل و طولانی است چنانکه گزارش او از ابن اعثم در واقعه کربلا اینگونه است. بخش عمده گزارش حرکت امام حسین به کربلا از ابن اعثم نقل شده ولی حوادث روز عاشورا را به نقل از ابو مخنف و سپس راویان و مورخان دیگر آورده است.

نقل‌های خوارزمی از ابن اعثم دقیق نیست؛ یعنی عبارات او را نیاورده بلکه بسیاری از کلمات را تغییر داده است و این تغییرات به گونه‌ای نیست که معنا و مفهوم را عوض کند.[۲]

این کتاب هر چند عنوان مقتل دارد، لیکن حدود دو سوم آن مباحث دیگر است. ثلث اول کتاب، شرح مناقب اهلبیت، ثلث دوم ماجرای کربلا و ثلث سوم درباره قیام مختار است. کتاب دارای ۱۵ فصل است که عناوین فصول پانزده گانه چنین است:

اهمیت مقتل خوارزمی به چند چیز است: قدمت آن که حتی بر کتبی مانند لهوف حدود یک قرن تقدم دارد. دوم نقل آن از منبعی کهن چون کتاب الفتوح است که در تأکید خوارزمی بر روایت ابن اعثم است. موضع غیر شیعی وی، از دیگر امتیازات این اثر است. نویسنده کتاب با آنکه غیر شیعه است اما کتاب او در میان شیعیان جایگاهی یافته و مؤلفان امامی مذهب از قدیم، روایات او را در کتاب خود آورده‌اند.[۴]

بخش اصلی مقتل خوارزمی با عنوان «شرح غم حسین علیه‌السلام» توسط مصطفی صادقی ترجمه شده است. آنچه با عنوان اصلی کتاب یعنی مقتل تطبیق دارد، تنها فصل یازدهم است که در چاپ رایج این کتاب از صفحه ۳۱۵ تا پایان جلد نخست (صفحه ۳۵۸) و جلد دوم از ابتدا تا صفحه ۹۱ را در بر دارد. مجموع این فصل به ۱۵۰ صفحه نمیرسد، در حالی که مجموع کتاب خوارزمی حدود ۶۰۰ صفحه است.[۵]

محقق طباطبایی در اهل البیت فی المکتبة العربیة سه نسخه را ذکر می‌کند:

نسخه‌ای خطی در کتابخانه خاندان ثقة الاسلام تبریزی در تبریز که محمد بن حسین عمیدی نجفی آن را نوشته است.

نسخه‌ای در کتابخانه ملی در تبریز.

نسخه‌ای نوشته شیخ محمد سماوی که در نیمه محرم ۱۳۶۱ق از نگاشتن آن فراغت یافته است.[۶]

مقتل خوارزمی با مقدمه و تحقیق شیخ محمد سماوی، سه بار چاپ شده که چاپ اول آن در نجف در سال ۱۳۶۷ق در چاپخانه الزاهراء بوده است و چاپ دوم آن، توسط مکتبة المفید به سال ۱۳۹۹ق (افست چاپ اول در قطع وزیری) و آخرین چاپ آن، به همت دار انوارالهدی در سال ۱۴۱۸ق صورت گرفته است.[۷]

1- أهل البیت فی المکتبة العربیة، ص۵۴۱و۵۴۲.

2- شرح غم حسین، ص۱۰.

3- شرح غم حسین، ص ۹و۱۰.

4-  شرح غم حسین، ص۸.

5-  شرح غم حسین، ص۱۰.

6- أهل البیت فی المکتبة العربیة، ص۵۴۴ و ۵۴۵.

7- پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.

* خوارزمی، محمد بن احمد، مقتل الحسین علیه‌السلام، قم، انوار الهدی، ۱۴۲۳ ق.

* صادقی، مصطفی، شرح غم حسین علیه‌السلام: ترجمه تحقیقی بخش اصلی مقتل خوارزمی، قم، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۸ش.

* طباطبایی، عبدالعزیز، أهل البیت فی المکتبة العربیة، قم، آل البیت، ۱۴۱۷ ق.