خودشناسی، مقدمه تربیت

فواید خودشناسی:

• شناخت عيوب نفس: يكى از پيامدهاى شناخت نفس، شناخت عيوب آن است؛ و اين نخستين گام براى اصلاح و تهذيب نفس است.
• شناخت توانايي ها و امكانات نفس: چنانكه اشاره كرديم، اهميت اين شناخت در قضاياى شخصى و اجتماعى پوشيده نيست، و نادانى نسبت به نفس و نيروها و قابليت هاى آن مايه زيان و زيانكارى بسيارى از مردمان است، بدان جهت كه چون از مايه و پايه خويش و حدود كارايى خود ناآگاهند، پا از گليم خويش درازتر مى كنند و دردسر خود و ديگران را فراهم مى آورند، يا براى رسيدن به كمال و مرتبه اى كه مى توانند رسيد نمى كوشند. وقتی که مردم از مايه نفسى و ارزش روحى و قدرتهاى باطنى خود آگاه نباشند، در پى بسيارى از چيزها و مرتبه ها نمى روند و از رسيدن به آنها باز مى مانند. در صورتى كه اگر از راه خودشناسى، از آن مايه و قدرت و قابليت آگاه گردند، چه بسا به تلاش برخيزند و بدان مراتب و كمالات -يا مقدارى از آن كه باز هم مهم است- برسند.
• معرفت فضايل نفس: اگر اين شناخت -يعنى شناخت فضايل انسانى و حقايق حياتى و معراجهاى اخلاقى- حاصل آيد، آدمى را به آن وا مى دارد تا براى كسب فضايل تلاش كند، و نفس خود را از پايگاه جانورى و ويژگيهاى آن به پايگاه انسانى و ويژگيهاى آن برساند.
• شناخت ديگر مردمان و مراتب ايشان: هر كس حقيقت نفس انسانى را بشناسد، افراد انسان و ارزشها و خصوصيات و كمالات و نقصهاى ايشان را نيز خواهد شناخت و چنين شناختى و معرفتى موجب آن مى شود كه شخص به انسان و ارزشهاى انسانى احترام گذارد، و در راه همنوعان خود بكوشد، و از كمال افراد كامل بهره گيرد، و در زدودن نقص كسانى كه ناقصند تلاش كند، و نسبت به ديگران ايثار و از خود گذشتگى داشته باشد. و برعكس، در صورتى كه شخص ارزش نفس خود را -از آن جهت كه انسان است نداند- ارزش ديگران و بنا بر آن ارزش انسان و انسانيت را نخواهد دانست. هر چيز در چشم او بى ارزش و بى اهميت جلوه گر مى شود، و زندگى را بدون هدف تصور مى كند، و ارزش هستى و موهبتهاى هستى در نظر او ناچيز مى نمايد. و چنان خواهد بود كه امام على (ع) گفته است: من جهل قدره، جهل كل قدر؛ هر كه قدر خود نداند، هيچ قدرى را نخواهد دانست. و همچنين جاهل بودن نسبت به قدرها و ارزشها مبداء پيدايش فلسفه هاى ملحدانه و بدبينانه است. بنابراين، شناخت نفس انسانى با مواهب آن و شئونى كه وابسته به آن است، وسيله اى است براى بزرگداشت انسان و ارزش نهادن به انسانها و به اجتماعات انسانی و توده هاى مردمى، و موجب نيرومندى است براى نفى بدبينى و پوچگرايى.
• شناخت خداوند متعال: از بزرگترين و مهمترين سودمندي هاى خودشناسى آن است كه نيكوترين وسيله و كاملترين سبب براى شناخت خداى متعال است؛ و اين شناخت از دو راه حاصل مى شود: