جایگاه زن در خانواده از دیدگاه اسلام

در نظام ارزشی اسلام، خانواده از منزلت و قداست خاصی برخوردار است و در محیط خانواده، زنان مدیریت داخلی این واحد کوچک اجتماعی را به عهده دارند و در سایه تلاش آنان مشکلاتی همچون، احساس بی‏هویتی، احساس ناامنی اجتماعی، محرومیت از داشتن الگوی مناسب شخصیتی، ترس و اضطراب، بی‏هدفی، کمبودهای عاطفی و... رخت برمی‏بندد و شخصیت و ساختمان روانی سایر اعضاء خانواده شکل می‏گیرد و روح آنها تلطیف می‏شود. 

بنابراین، مشعل‏دار عاطفه انسانی در محفل خانواده و در جامعه بزرگ بشری، وجود پاک و دل‏های بی‏آلایش مادران است و نقش رهبری آنها از جهت پاسداری از ارزش‏های انسانی اسلامی بسیار مهم و خطیر می‏باشد و به جرأت می‏توان گفت، بدون وجود مادری پاک نهاد، تربیت با مشکلاتی جدی رو به روست.

زن، علاوه بر وجهه انسانی خویش و نیز نقش اجتماعی‏اش در سطح جامعه کلان، در سطح خانواده نیز دارای نقش و مسئولیت‏هایی است که تربیت صحیح فرزند و پاسداری از کیان انسانی و دینی خانواده، مهم‏ترین وظایف او، به عنوان مادر و همسر می‏باشد.

امام خمینی(ره) در این زمینه اندیشه‏های ارجمندی را ارائه کرده‏اند و به ویژه درباره نقش اساسی مادر در شکل دادن به ساختار شخصیت کودک و تربیت صحیح فرزندان در جهت تأمین سعادت و رشد جامعه، سخن‏ها و خطاب‏های بلندی دارند.

امام (ره) در جای جای سخنان و نظرات‏شان، بر این نکته اشارت دارند که نقش مادری و همسری زن مسلمان، با نقش اجتماعی یا سیاسی و اقتصادی و فرهنگی او در سطح جامعه تزاحمی ندارد و اساساً نباید تزاحمی داشته باشد. از این روست که با توجه به اهمیت کانون خانواده، شغل اول و اصیل زنان را تربیت فرزند می‏دانند، چرا که تربیت صحیح فرزند یا انسان‏سازی از کارکردهای اساسی خانواده است و این مهم عمدتاً از مادر ساخته است.

این نقش برای زنان نقشی غریزی است و بی‏اهمیت شمردن و سرکوب کردن آن، پیامدهای ناگوار و ناهنجار روانی و رفتاری برای کودک، مادر و جامعه به همراه دارد. در راستای این تحلیل‏ها و خطاب‏ها، ایفای نقش عظیم انسانی و الهی از طرف زنان، از سویی در گرو همراه ساختن تعلیم و تربیت و ایمان فرزندان با تهذیب نفس و اصلاح اخلاق خانواده است و از سویی دیگر در گرو مسئولیت‏های اساسی زن مسلمان در برابر مسائل و مقتضیات اجتماعی جامعه اسلامی می‏باشد. 

با نگاهی به آموزه‏های دینی برگرفته از کلمات وحی و ائمه اطهار(ع) به خوبی درمی‏یابیم که یکی از نقش‏های زنان در خانواده نقش بی‏بدیل مادری است.

خداوند به حرمت این نقش و به حکمت نیازمندی‏هایی که این نقش برای تأثیر گذاشتن روی فرزندان دارد از هیچ چیز دریغ نفرموده و دو قابلیت عظیم را به زن داده است:

خداوند متعال، کلام مادر را تأثیرگذار کرده است و چون او از درِ عاطفه، که درِ باز قلب انسان‏هاست، وارد می‏شود کلام و کردارش بسیار اثرگذار است، امروز روانشناسی مدرن این مطلب را تأیید کرده است که پژواک صدای مادر هفت برابر صدای پدر در روح و جان فرزندان تأثیرگذار است. یعنی اگر یکبار مادر برای نماز، برای صداقت، برای درستی با فرزندان صحبت کند، هفت برابر کلام پدر تأثیر می‏گذارد.

 

قدرت شگفت دیگر، قدرت تحمل مادر است که اگر این قدرت نبود، نسل بشر منقرض می‏شد. خداوند که از همه داننده‏تر و بیننده‏تر است، چنان صبر و تحملی به مادر داده است که وی به راحتی شرایط سخت بارداری را تحمل می‏کند و 9 ماه تمام فرزند را در وجود خود حمل می‏کند.

 

با توجه به این مطلب، به راحتی می‏توان اذعان داشت که خانواده مبنای جامعه انسانی است، درست مثل سلول که مبنای پیکره آدمی است، جامعه‏های سرافراز، مستقل، سخت‏کوش، ارزش‏مدار و دانا قطعاً دارای خانواده‏هایی با همین صفات هستند و خانواده‏های سرافراز، مستقل، سخت‏کوش، ارزش‏مدار و دانا قطعاً دارای زنانی با همین صفات هستند، این موضوع آن قدر ارتباط مستقیم و مستمر و مستحکم دارد، و اساساً سعادت و شقاوت ملت‏ها به وجود مادران بستگی دارد.

این مطلب می‏رساند که زن محور خانواده است و خانواده محور جامعه و جامعه سرنوشت بشریت را در یک برهه از تاریخ و جغرافیای مشخص معلوم می‏کند.

آنچه که اسلام در چارچوب زندگی از زن خواسته است، شوهرداری نیکو و تربیت صحیح فرزندان و نهایتاً ایجاد آرامش و محبت و گرمی در کانون خانواده است.

به موازات سرپرستی مرد در خانواده و مسئولیت او در خصوص کسب درآمد، زن نیز معمولاً مدیریت امور داخلی خانه را به عهده دارد و مسئولیت‏های مهمی هم متوجه اوست. یکی از جنبه‏های مهم مدیریت زن، تنظیم دخل و خرج برای تأمین مایحتاج اعضاء است. بنابراین اگر چه رکن مهمی از اقتصاد خانواده به مرد سپرده شده است اما رکن دیگر در اختیار زن است. اسلام همانگونه که مرد را موظف به کسب و کار و توسعه زندگی برای اهل و عیال خود می‏داند، زن را هم موظف به امانتداری در اموال شوهر و اعتدال و حُسن تدبیر در مصرف می‏شمارد.

در اسلام با استدلال و برهان عقلی و نقلی و روایی، به خوبی اثبات می‏گردد که وظیفه اصلی و محوری و حقیقی زن، حضور فعال و پویای او در کانون خانواده است.

زیرا خانواده هسته اولیه تشکیل جوامع انسانی است و اجتماع، مجموعه‏ای متشکل از تعداد زیادی خانواده است. و از این رو جامعه بسیاری از نیازهای خود را توسط خانواده و کارکردهایی که برای آن متصور است مرتفع می‏سازد. 

«بقای نسل» از ضروری‏ترین نیازهای جامعه است که توسط خانواده تأمین می‏شود. افزون بر این، خانواده وظایف متعدد دیگری از قبیل فعالیت‏های اقتصادی، تعلیم و تربیت، و اجتماعی کردن فرد را نیز برعهده دارد، در واقع خانواده به عنوان عامل واسطی است که قبل از ارتباط مستقیم فرد با جامعه و گروهها و سازمان‏های درون آن، نقش مهمی در انتقال هنجارهای اجتماعی و ارزش‏های فرهنگی به عهده دارد. از سوی دیگر خانواده چه در تشکیل، چه در ادامه حیات و چه در تحقق کارکردهایی که از آن انتظار می‏رود، به وجود و همکاری توأم مرد و زن نیاز دارد. و بلکه جنبه‏هایی از حیات خانواده که تأثیر مستقیم در نظام اجتماعی و جامعه کلان دارد در بسیاری از موارد بیشتر تحت نفوذ مادر خانواده است.

 

در فرایند «اجتماعی شدن» فرد، خانواده از اهمیت ویژه‏ای در همنوایی عمیق وی با هنجارهای اجتماعی و پذیرش ارزش‏ها برخوردار است. چگونگی شخصیت انسان ناشی از فعل و انفعالات روحی و روانی او در دوران کودکی است که غالباً در خانواده سپری می‏شود و از آنجا که در این دوران، ارتباط کودک در غالب موارد با مادر است، می‏توان به نقش حساس مادر در پایه‏ریزی شخصیت فرد و میزان جامعه‏پذیری و هماهنگی او با نظام ارزشی حاکم بر جامعه‏اش پی برد. تعلیم و تربیت اولیه فرد نیز، غالباً از همین دوران کودکی و از طریق حرکات و سکنات و امر و نهی والدین به ویژه مادر به لحاظ حجم بیشتر ارتباط مادر و کودک در غالب موارد بنا گذاشته می‏شود و بعضاً افراد حتی تا سنین بالا نیز از تأثیرات تربیتی خانواده بی‏نصیب نیستند.

 

منبع: اسلام و جایگاه زن در کانون خانواده، دکتر بهداروند، پیام زن-آذر 1387 - شماره 201، صفحه 68 (با تلخیص)