جبر است یا اختیار؟

---

آيا انسان داراى اختيار و توان انتخاب است؟ يا اين كه جبرى خارج از وجود او بر اعمال و رفتارش حاكم است؟ 

---

 رجوع به عقل و وجدان‏

براى يافتن پاسخ اين پرسش‏ها، يكى از آسان‏ترين راه‏ها رجوع به عقل و وجدان خود انسان است. هر انسانى با رجوع به وجدان خويش در مى‏يابد كه در انتخاب راه و روش و كردار خويش تا حد بسيارى آزاد است؛ مثلًا در زندگى مادّى خود مى‏تواند خوراك، پوشاك، محل سكونت و مانند آن را انتخاب كند. در مسائل معنوى نيز هر كس مى‏تواند راه و روشى برگزيند و به آيين و آداب ويژه‏اى عمل كند.

 

علاوه بر وجدان، آيات فراوانى از قرآن بر آزادى و اختيار انسان گواهى مى‏دهند كه مى‏توان آن‏ها را به چند دسته تقسيم كرد:

1- آيات مربوط به رسالت پيامبران و دعوت انسان به آيين حق با انذار و تبشير؛ اگر از نظر قرآن، انسان مختار و آزاد نمى‏بود، ارسال پيامبران و دعوت آنان بيهوده مى‏بود.

2- آياتى كه به صراحت از اختيار و آزادى انسان در پذيرش يا نفى ايمان سخن مى‏گويند؛ مانند آن جا كه خداوند مى‏فرمايد: «انَّا هَدَيْناهُ السَّبيلَ امَّا شاكِراً وَ امَّا كَفُوراً» «1»

ما راه را بدو نمايانديم، خواه شاكر باشد و [پذيرا گردد] يا ناسپاس. «وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ» «2» بگو: اين حق است از سوى پروردگارتان؛ هر كس مى‏خواهد ايمان آورد و هر كس مى‏خواهد كافر گردد!

3- آياتى كه ايمان اجبارى را خواست خدا نمى‏دانند و آن را نكوهش مى‏كنند: «لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ الَّا يَكُونُوا مُؤْمِنينَ انْ نَشَأْ نُنَزِّلْ عَلَيْهِمْ مِنَ السَّماءِ آيَةً فَظَلَّتْ اعْناقُهُمْ لَها خاضِعينَ» «3» گويى مى‏خواهى جان خود را از شدت اندوه از دست دهى از آن رو كه آنان ايمان نمى‏آورند! اگر ما اراده كنيم، از آسمان بر آنان آيه‏اى نازل مى‏كنيم كه گردن‏هايشان در برابرش فرود آيد.  «وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما اشْرَكُوا» «4» و اگر خدا مى‏خواست [همه به اجبار ايمان مى‏آوردند، و] هيچ يك مشرك نمى‏شدند.

4- آياتى كه پيامبران را تنها دعوت كننده، راهنما و ترساننده مى‏شمرند: «فَانْ اعْرَضُوا فَما ارْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفيظاً انْ عَلَيْكَ الَّا الْبَلاغُ» «5» و اگر روى گردانند [غمگين مباش‏]، ما تو را حافظ آنان [و مأمور اجبارشان‏] قرار نداده‏ايم؛ وظيفه تو تنها ابلاغ است. «فَذَكِّرْ انَّما انْتَ مُذَكِّرٌ لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ» «1» پس، تذكر بده كه تو تنها تذكر دهنده‏اى! (و) بر آنان سلطه ندارى.

5- آياتى كه انسان را همواره در معرض ابتلا و آزمايش مى‏دانند: روشن است كه آزمايش و ابتلا آن‏گاه خردمندانه است كه انسان، مختار و صاحب اراده و آزاد باشد. در كنار اين دلايل وجدانى و عقلى و نقلى به اين نكته نيز بايد توجه داشت كه اصولًا رمز برترى انسان بر آفريدگان ديگر در داشتن همين توان انتخاب است و ملاك ارزشمند بودن افعال آدمى در همين جاست، و گرنه موجودى كه تنها يك راه در پيش دارد و آن را بدون اختيار مى‏پيمايد، شايسته پاداش و كيفر نيست. اما انسان به دليل اين كه آگاهانه مى‏تواند راه‏هاى نادرست را برگزيند، ولى برنمى‏گزيند و در راه راست گام مى‏نهد، شايسته پاداش و بزرگداشت است.