چهل حدیث سیره باقری علیه السلام

بخش اول: سـيره امـام باقر عليه ‏السلام در رابطه با خداوند متعال

1. پيوسته به ياد خدا

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ أَبى كَثـيرَ الـذِّكْرِ لَقَدْ أَمْشى مَعَهُ وَأَنَّهُ لَيَذْكُرُاللّه َ وَاكُلُ مَعَهُ الطَّعامَ وَأَنَّهُ لَيَذْكُرُاللّه َ وَلَـقَدْ كانَ يُحَـدِّثُ الْقـَوْمَ وَما يَشْغَلُهُ ذلِكَ عَنْ ذِكْرِاللّه ِ.

[وسائل الشيعه، ج 4، ص 1181، روايت 2.]

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم بسيار ياد خدا مى كرد. با او راه مى رفتم و او ذكر خدا مى گفت و با او غذا مى خوردم، او ذكر خدا مى گفت و با مردم سخن مى گفت، ولى سخن گفتن، او را از ياد خدا باز نمى داشت.

هر چند ذكر واقعى، توجّه قلبى و باطنى به پروردگار است، امّا ذكر زبانى هم راهى به سوى ذكر قلبى است و خوب است كه انسان پيوسته با زبانش ذكر بگويد، هر چند به كار ديگرى مشغول باشد. مى توان در حال رانندگى، آشپزى، كار و زراعت هم ذكر گفت و چنين ذكرى با كار منافات ندارد.

2. ديدار خداوند به چشم دل

قالَ أَعْرابىٌّ لِمُحَمَّدِ بنِ علىِّ بنِ الحُسين عليهم السلام:

هَلْ رَأيتَ اللّه َ حينَ عَبَدْتَهُ؟ قـالَ: لَمْ أَكُنْ أَعْبُدُ مَنْ لَمْ أَرَهُ. قـالَ: كَيْفَ رَأَيْتَهُ؟ قـالَ: لَمْ تَرَهُ الاَْبْصـارُ بِمُشـاهَدَةِ الْعَيانِ، لكِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقيقَةِ الاْيمانِ.

[احقاق الحق، ج 12، ص 168.]

مردى صحرانشين از امام باقر عليه السلام پرسيد: آيا خداى را به هنگام عبادت ديده اى؟ امام باقر عليه السلام فرمود: من خدايى را كه نديده باشم عبادت نمى كنم. مرد گفت: چگونه او را ديده اى؟ فرمود: چشمها او را به ديدن آشكارا نديده است ولى قلبها با حقيقت ايمان او را مشاهده كرده است.

چشم دل باز كن كه جان بينى آنچه ناديدنى است آن بينى گر چه خداوند با چشم سر ديدنى نيست، ولى چشم باطن و دل، اگر بينا باشد او را همه جا حاضر و ناظر مى بيند. يار بى پرده از در و ديوار در تجلّى است، يا اولى الأبصار

3. غمگين آخرت

قالَ جابِرُ بنُ عَبْدِاللّه ِ:

خَرَجَ [الباقر عليه السلام] يَوْما وَ هُوَ يَقُولُ: اَصْبَحْتُ وَاللّه ِ يا جابِرُ مَحْزُونا مَشْغُولَ الْقَلبِ. فَقُلْتُ: جُعِلْتُ فِداكَ ما حُزْنُكَ وَما شُغْلُ قَلْبِكَ؟ كُلُّ هذا عَلَى الدُّنْيا؟ فَقالَ: لا يا جابِرُ وَلكِنْ حُزْنُ هَمِّ الاْخِرَةِ ... .

[تحف العقول، ص 328.]

جابر پسر عبداللّه مى گويد: يك روز امام باقر عليه السلام از خانه بيرون آمد در حالى كه مى فرمود: اى جابر! به خدا سوگند كه غمناكم و دلم گرفتار گشته است. گفتم: فدايت شوم چه غم و چه دل مشغولى؟ آيا براى دنيا؟ فرمود: نه اى جابر، بلكه غم و غصّه آخرت.

ارزش هر كس با اشتغالات فكرى و همّ و غمّ او شناخته مى شود. بعضى ها بر امور ناچيز غصّه مى خورند، بعضى هم غم و غصّه شان مربوط به آخرت است و از عذاب آن دنيا هراسان و نگرانند و به فكر آينده خويش اند. غصه بر آخرت، ارزشمندتر از غصه بر دنياست.

4. لباس ويژه نماز و دعا

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ لاَِبى ثَوبانِ خَشِنانِ يُصَلّى فيها صَلاتَهُ وَاِذا أَرادَ أَنْ يَسْأَلَ الْحاجَةَ لَبِسَهُما وَ سَأَلَ اللّه َ حاجَتَهُ.

[وسائل الشيعة، ج 3، ص 331، روايت 7.]

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم دو لباس خشن داشت كه نماز خود را با آن دو لباس مى گزارد و چون مى خواست از خداى خود حاجتى بخواهد، آن لباسها را مى پوشيد و حاجت خود را از خدا درخواست مى كرد.

حاجت خواستن از خدا، بايد همراه با اظهار كوچكى و نياز خود و اعتراف به عظمت و قدرت پروردگار باشد. پوشيدن لباس هاى زبر و خشن، حالت غرور و ناز و تكبّر را از بين مى برد و فروتنى و خضوع مى آورد. دعا در چنين حالتى به استجابت نزديك تر و با مقام والاى خالق هستى متناسب تر است.

5. شيوه حاجت خواستن از خدا

عَنْ أبي عَبدِاللّه عليه السلام:

كانَ أَبى اِذا طَلَبَ الْحاجَةَ طَلَبَها عِنْدَ زَوالِ الشَّمْسِ، فَاِذا أَرادَ ذلِكَ قَدَّمَ شَيْئا فَتَصَدَّقَ بِهِ وَ شَمَّ شَيْئا مِنْ طيبٍ وَراحَ اِلَى الْمَسْجِدِ وَدَعا فىحاجَتِهِ بِما شاءَاللّه ُ.

[وسائل الشيعة، ج 4، ص 1116، روايت 1.]

امام صادق عليه السلام فرمود: چون پدرم مى خواست از خداوند چيزى بخواهد، بهنگام ظهر درخواست مى كرد و چون اراده مى كرد از خداوند چيزى بخواهد قبلاً چيزى صدقه مى داد و مقدارى بوى خوش به كار مى برد و به مسجد مى رفت و براى درخواست خود دعا مى نمود به آنچه خدا بخواهد.

مكان و زمان و كيفيّت، در عبادت و نماز و دعا اثر دارد. هنگام زوال آفتاب در ظهر و مكانى چون مسجد، به استجابت دعا كمك مى كند و اگر پيش از دعا صدقه بدهند، بيشتر مورد عنايت الهى قرار مى گيرند، چون خداوند، صدقه دهندگان را دوست دارد.

6. در طواف كعبه

عَنْ أبى مَرْيَمَ قالَ:

كُنْتُ مَعَ أَبى جَعْفَرٍ عليه السلام أَطُوفُ فَكانَ لا يَمُرُّ فىطَوافٍ مِنْ طَوافِهِ بِالرُّكْنِ الْيَمانىِّ اِلاّ اسْتَلَمَهُ ثُمَّ يَقُـولُ: اَللّهُمَّ تُبْ عَلَىَّ حَتّى أَتُوبَ وَاعْصِـمْنى حَتّى لااَعُـودَ.

[الكافى، ج 4، ص 409، روايت 14.]

ابومريم مى گويد: همراه امام باقر عليه السلام به گرد خانه خدا طواف مى كردم. هرگاه امام در طوافش به ركن يمانى مى رسيد، دست بدان مى ماليد و مى گفت: خدايا به من توجه و عنايتى كن تا توبه كنم و مرا حفظ كن تا دوباره (به آنچه مورد رضاى تو نيست) بر نگردم.

دعا در مسجد الحرام، آن هم هنگام دست كشيدن به حجر الأسود و در ركن يمانى فضيلت بيشترى دارد. كعبه و مسجد الحرام خانه خداست و طواف، چرخيدن به دور خانه اوست و دعا در اين مكان و حال، به اجابت نزديك تر است.

7. شتاب براى حضور در مسجد

قـالَ جـابِرُ:

كانَ أَبوُجَعْفَرٍ عليه السلام يُبَكِّرُ اِلَى الْمَسْجِدِ يَوْمَ الْجُمُعَةِ حينَ تَكُونُ الشَّمْسُ قَيْدَ رُمْحٍ فَـاِذا كانَ شَـهْرُ رَمَضـانَ يَكُونُ قَبْلَ ذلِكَ.

[وسائل الشيعه، ج 5، ص 42، روايت 2.]

جابر مى گويد: امام باقر عليه السلام روزهاى جمعه صبحگاهان به هنگامى كه خورشيد به اندازه يك نيزه برآمده بود به مسجد مى شتافت و چون ماه رمضان مى شد زودتر از اين به مسجد مى رفت.

حضور در مسجد، ثواب دارد، توصيه شده كه زود به مسجد برويم و ديرتر خارج شويم. روز جمعه چون اعمال و نماز و دعاهاى بيشترى دارد و ماه رمضان بيشتر، نبايد از فيض حضور در اين مكان مقدس و ثواب عبادت محروم شد.

8. غسل جمعه

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

وَ كانَ أَبى عَلَيهِ السّلامُ يَغْتَسِلُ يَوْمَ الْجُمُعَةِ عِنْدَ الزَّوالِ.

[قرب الاسناد، ص 360، روايت 1285.]

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم همواره در روز جمعه به هنگام ظهر غسل جمعه مى نمود.

غسل جمعه مستحب است و بهترين وقت آن هنگام ظهر است، تا حضور در نماز جمعه و جمع مسلمانان، با بدن و لباسى پاك و تميز باشد.

9. شب زنـده ‏دارى

عَنْ جَعْفَـرِ بنِ مُحَمَّدٍ عليهما السلام أَنَّهُ قـالَ:

كانَ أَبى رِضْوانُ اللّه ِ عَلَيهِ اِذا قامَ مِنَ اللَّيْلِ اَطالَ الْقيامَ وَ اِذا رَكَعَ أَوْ سَجَدَ أَطالَ حَتّى يُقالَ اَنَّهُ قَدْ نامَ فَما يَفْجَـأُنا مِنْهُ اِلاّ وَ هُوَ يَقُولُ: لااِلهَ اِلاّ اللّه ُ حَقّـا حَقّـا ... .

[بحار الانوار، ج 87، ص 227.]

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم رضوان خدا نثارش باد ـ چون شبانگاه از خواب بر مى خاست، قيامى طولانى و ركوع و سجده اى طولانى به جاى مى آورد، به حدّى كه گفته مى شد، خوابش برده است، ناگاه مى شنيديم كه مى گويد: لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ حَقّا حَقّا.

شتاب در نماز و ركوع و سجود شتاب زده و كوتاه، ناپسند است. بر عكس، سجده ها و ركوع هاى طولانى مايه تقرّب به پروردگار است و از فضايل ائمّه، سجده هاى طولانى بود، آن قدر كه تصوّر مى شد امام به خواب رفته است.

10. قرائت سوره توحيد در نماز شب

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ أَبى عليه السلام يَقُولُ: «قُلْ هُوَ اللّه ُ أَحَدٌ» تَعْدِلُ ثُلْثَ الْقُرآنِ ... كانَ بَيْنى وَ بَيْنَ أَبى بابٌ فَكانَ اِذا صَلّى يَقْرَءُ فِى الْوَتْرِ بِقُلْ هُوَ اللّه ُ أَحَدٌ فىثَـلاثَتِـهِنَّ.

[بحارالانوار، ج 87، ص 226، روايت 39.]

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم مى فرمود: «قل هو اللّه احد» [ در ثواب ]با يك سوّم قرآن برابر است ... بين جايگاه من و پدرم درى بود. چون او براى نماز شب برمى خاست، در هر سه ركعت نماز وتر [ شفع و وتر ] «قل هو اللّه احد» مى خواند.

در روايات است كه سه بار خواندن «قل هو الله» ثواب ختم كلّ قرآن را دارد. از اين رو امام باقر عليه السلامدر دو ركعتِ شفع و يك ركعت وتر (در نماز شب) پس از حمد، اين سوره را مى خواند، تا برابر با همه قرآن باشد.

11. تلاوت قرآن با صداى خوش

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

اِنَّ أَباجَعْفَرٍ عليه السلام كانَ أَحْسَنَ صَوْتا بِالْقُرْآنِ وَ كانَ اِذا قامَ مِنَ اللَّيْلِ وَ قَرَءَ صَـوْتَهُ فَتَمُرُّ بِهِ مارُّ الطَّريقِ مِنَ السَّقّائينَ وَ غَيْرِهِمْ فَيَقُومُونَ فَيَسْتَمِعُونَ اِلى قِرائَتِهِ.

[بحارالانوار، ج 85، ص 82، روايت 23.]

امام صادق عليه السلام فرمود: امام باقر عليه السلام زيباترين صدا را در تلاوت قرآن داشت. چون شبانگاه بر مى خاست و قرآن مى خواند، رهگذران (سقايان و ديگران) مى ايستادند و به صداى قرائت قرآن وى گوش مى سپردند.

رسول خدا صلي الله عليه و آله فرمود: قرآن را با صداى نيكو بخوانيد، چرا كه صوتِ زيبا در قرائت، بر جلوه و جمال قرآن مى افزايد. امامان ما نيكو قرآن مى خواندند و رهگذران مجذوب تلاوت زيبا و دلنشين آنان مى شدند.

12. رويارویى با خـدا

كان أبُوجَعْفر وَ أبُوعَبْداللّه عليهماالسلام إذا قاما إلَى الصَّلاةِ تَغَيَّرَتْ ألوانَهُما حُمْرَةً مَرَّةً وَ مَرَّةً صُفرَةً كَأنَّما يُناجيانِ شَيئاً يُرِيانِهِ.

[دعائم الاسلام 1: 159؛ بحارالانوار 84: 248.]

امام باقر و امام صادق عليهماالسلام چون به نماز برمى خواستند رنگشان تغيير مى كرد، گاه سرخ و گاه زرد مى شد، گويا با چيزى مناجات مى كنند كه او را مى بينند.

13. دعاى دسته جمعى

عَنْ أبي عَبْدِ اللّه عليه السلام قالَ:

كانَ أبى إذا حَـزَنَهُ أمْـرٌ جَمَعَ النِّساءَ وَ الصِّبْيانَ ثُمَّ دَعا وَ أمَّنُوا.

[الكافى، ج 2، ص 487، روايت 3.]

امام صادق عليه السلام فرمود: چون مشكلى پدرم حضرت باقر عليه السلام را غمناك مى ساخت، زنان و كودكان را گرد مى آورد و خود دعا مى كرد و آنان آمين مى گفتند.

آمين گفتن در برابر دعا، مستحب است و آمين گويى كودكان بى گناه و اهل خانه دعا را به اجابت نزديك تر مى كند.

14. پناه ‏بردن به‏ خدا هنگام ديدن‏ گرفتاران

كانَ [الباقرُ عليه السلام] اِذا رَأى مُبْتَلىً اَخْـفى الاِْسْتِـعاذَةَ.

[كشف الغمه، ج 2، ص 363.]

امام باقر عليه السلام چون فرد گرفتار و مبتلايى را مى ديد، پنهانى به خدا پناه مى برد و آهسته «اعوذ باللّه » مى گفت.

سلامتى يك نعمت است و اگر انسان مبتلا و بيمارى را ديد، هم لازم است بر نعمت سلامتى و عافيت شكر كند و هم آهسته از بلا و ابتلاى ديگران به خدا پناه ببرد، به نحوى كه فرد مبتلا نشنود و ناراحت نشود.

15. روزه ماه شعبان و رمضان

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ أَبى يَفْصِلُ بَيْنَ شَعْبانَ وَ رَمَضانَ بِيَوْمٍ.

[وسائل الشيعه، ج 7، ص 367، روايت 31.]

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم بين روزه ماه شعبان و روزه ماه رمضان يك روز فاصله مى انداخت. (يعنى تمام شعبان و رمضان را روزه مى گرفت و تنها يك روز در بين اين دو ماه روزه نبود).

16. تلاوت قرآن در ماه رمضان

رُوِىَ أَنَّهُ [الباقرَ عليه السلام] يَخْتِـمُ الْقُـرْانَ فى شَهْرِ رَمَضانَ عَشْرَ مَرّاتٍ كُلَّ ثَلاثَةِ أَيّامٍ خَتْمَةً.

[وسائل الشيعة، ج 7، ص 219، روايت 3.]

روايت شده است كه امام باقر عليه السلام در ماه رمضان ده بار ختم قرآن مى كرد، در هر سه روز يك ختم قرآن.

رمضان، بهار تلاوت قرآن است و هر چه بيشتر كلام الهى خوانده شود ثواب و اجر بيشترى دارد.

17. دعاى هميشگى حضرت عليه ‏السلام

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ أَبى رَضِىَ اللّه ُ عَنْهُ يَقُولُ فى دُعائِهِ: رَبِّ أَصْـلِحْ لى نَفْسى فَاِنَّها أَهَمُّ الاَْنْفُسِ اِلَىَّ، رَبِّ أَصْـلِحْ لى ذُرِّيَّتى فَاِنَّهُمْ يَدى وَ عَضُدى، رَبِّ وَ أَصْلِحْ لى أَهْلَ بَيْتى فَاِنَّهُمْ لَحْمى وَدَمى، رَبِّ أَصْـلِحْ لى جَماعَةَ اِخْوَتى وَ اَخَواتى وَمُحِبِّىَّ فَاِنَّ صَلاحَهُمْ صَلاحى.

[قرب الاسناد، ص 8، روايت 26.]

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم كه ـ رضوان خدا بر او باد ـ در دعاى خويش مى گفت: خدايا نفْسم را اصلاح فرما، زيرا با اهميت ترين كس براى من است. خدايا فرزندانم را اصلاح فرما زيرا آنان دست و بازوى منند. خدايا خانواده ام را اصلاح فرما، زيرا آنان گوشت و خونِ منند. خدايا جمع برادران و خواهران و دوستانم را اصلاح فرما، زيرا صلاح ايشان صلاح من است.

در اين دعا درخواست خير و صلاح براى «خود»، «فرزندان»، «خانواده» و همه «برادران دينى» و «دوستداران» شده است. اين خواسته، نشان همبستگى شديد انسانى با ديگران است.

18. مناجـات شـبانه

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ أَبى يَقُولُ فى جَوْفِ اللَّيْلِ فى تَضَرُّعِهِ: اَمَـرْتَنى فَـلَمْ أَئْتَمِرْ وَ نَهَيْتَنى فَـلَمْ أَنْـزَجِرْ فَها أَنَا ذا عَبْدُكَ بَيْنَ يَدَيْكَ وَ لا أَعْتَذِرُ.

[بحارالانوار، ج 46، ص 290، روايت 14.]

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم در نيمه هاى شب به هنگام مناجاتش مى گفت: [خدايا] فرمانم دادى فرمان نبردم، مرا نهى كردى، دست نكشيدم. پس اينك منم بنده تو در پيشگاهت ايستاده ام و عذرى نمى جويم!

در دعا و نيايش و تهجّد، مهم ترين كار، اعتراف به قصور و كوتاهى و بر شمردن لغزش ها در پيشگاه خدا و استغفار از يكايك گناهان است تا از اين راه، رحمت الهى جلب شود. چه خوب است كه تلاش روزانه انسان، همرا با دعا و تضرّع و اشك شبانه باشد، آنگونه كه اولياى الهى چنين بودند.

19. دعاى هنگام مسافرت

كانَ أبُوجَعفرٍ عليه السلام اِذا أَرادَ سَفَرا جَمَعِ عيالَهُ فى بَيْتٍ ثُمَّ قال:

اَللّهُمَّ اِنّى أَسْتَـوْدِعُكَ الْغَـداةَ نَفْسى وَ مالى وَاَهْلى وَ وُلْدى الشّاهِدَ مِنْهُمْ وَ الْغائِبَ، اَللّهُمَّ احْفَظْنا وَ احْفَظْ عَلَيْنا، اَللّهُمَّ اجْعَلْنا فى جِوارِكَ، اَللّهُمَ لا تَسْلُبْنا نِعْمَتَكَ وَ لا تُغَيِّرْ ما بِنا مِنْ عافيَتِكَ وَ فَضْلِكَ.

[وسائل الشيعة، ج 8، ص 276، روايت 2.]

چون امام باقر عليه السلام قصد سفر مى كرد، خانواده اش را در اتاقى گرد مى آورد و مى گفت: خدايا در اين صبحگاه خودم و مالم و خانواده و فرزندان حاضر و غايبم را به رسم امانت به تو مى سپارم، خدايا ما را حفظ كن و بر ما نگه دار، خدايا ما را در پناه خويش قرار ده، خدايا نعمت خود را از ما مگير و عافيت و فضلى كه بما عنايت نموده اى دگرگون مساز.

از آداب مسافرت، دعاى سفر پيش از حركت و در آغاز آن است. توجه مسلمان به خدا و خود را در پناه و حمايت او قرار دادن در همه حالات و كارها مطلوب است. آغاز سفر با دعا و صدقه، موجب ايمنى از آفات و خطرها مى شود.

20. دعاى خروج از منزل

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ أَبُو جَعْفَرٍ عليه السلام اِذا خَرَجَ مِنْ بَيْتِهِ يَقُـولُ: بِسْمِ اللّه ِ خَرَجْتُ وَ بِسْمِ اللّه ِ وَلَجْتُ وَعَلَى اللّه ِ تَوَكَّلْتُ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ اِلاّ بِاللّه ِ الْعَلىِّ الْعَظيمِ.

[وسائل الشيعة، ج 8، ص 280، روايت 10.]

امام صادق عليه السلام فرمود: چون امام باقر عليه السلام از خانه اش بيرون مى رفت مى گفت: به نام خداوند خارج شدم و به نام او داخل مى شوم و بر او توكل مى كنم و هيچ اراده و قدرتى نيست مگر از جانب خداوند والا و بزرگ.

تربيت دينى سبب مى شود انسان پيوسته به ياد خدا باشد و هر كار را با نام خدا شروع كند و خير و بركت و عافيت از پروردگار بطلبد. دعا هنگام سفر يا خارج شدن از خانه، سبب ايمنى از بلاها و حوادث مى گردد.

21. دعا هنگام سجود

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ أَبى رَضِىَ اللّه ُ عَنْهُ يَقُولُ فىسُجُودِهِ: اَللّـهُـمَّ اِنَّ ظَـنَّ النّاسِ بى حَسَنٌ فـَاغْـفِـرْ لى ما لا يَعْـلَـمُونَ وَلاتُؤاخِذْنى بِما يَقُولُونَ وَ أَنْتَ عَلاّمُ الْغُيُوبِ.

[قرب الاسناد، ص 8، روايت 23.]

امام صادق عليه السلام فرمودم: پدرم ـ كه خرسندى خداوند نثارش باد ـ در سجده مى گفت: خدايا! مردم به من خوش گمان اند، پس آنچه را كه آنان نمى دانند بر من ببخشاى و مرا به آنچه آنان درباره ام مى گويند مؤاخذه مكن و تو خود داناى غيبهايى.

خوش گمانى مردم نسبت به انسان، نعمتى الهى است. خوب است انسان به گونه اى عمل كند كه اين حسن ظنّ ثابت بماند و خلاف آن آشكار نشود. براى گناهان پنهان هم كه مردم خبر ندارند، بايد از خدا درخواست آمرزش كرد.

22. دعا هنگام عطسه

عَن سَعْدِ بنَ خَلَفٍ قالَ:

كانَ أَبُوجَعْفَرٍ عليه السلام اِذا عَطَسَ فَقيلَ لَهُ «يَرْحَمُكَ اللّه ُ»، قالَ: «يَغْـفِرُاللّه ُ لَكُمْ وَ يَرْحَمُكُمْ » وَ اِذا عَطَسَ عِنْدَهُ اِنْسانٌ قالَ: «يَرْحَمُكَ اللّه ُ ».

[مشكاة الانوار، ص 208.]

سعد بن خلف مى گويد: چون امام باقر عليه السلام عطسه مى كرد و كسى به او مى گفت « يَرْحَمُكَ اللّه ُ خداى تو را رحمت كند»، آن حضرت مى فرمود: «يَغْفِرُاللّه ُ لَكُمْ وَ يَرْحَمُكُمْ خداى شما را ببخشايد و رحمت كند» و هنگامى كه كسى نزد او عطسه مى كرد، آن حضرت مى فرمود: «يَرْحَمُكَ اللّه ُ خدايت رحمت كند».

عطسه براى سلامتى بدن مفيد است و رحمت خداست، نه آنكه نحس باشد. هنگام عطسه بايد خدا را شكر كرد و اگر كسى عطسه كرد، از آداب اسلامى آن است كه به او بگوييم: «يَرحَمُك اللّه» و برايش رحمت بطلبيم. او هم در پاسخ، براى گوينده رحمت و مغفرت بخواهد.

23. دعا هنگام خنده

عَنْ أَفْلَح مَولى أَبي جَعْفَرٍ عليه السلام قالَ:

كانَ اِذا ضَحِكَ قالَ: «اَللّهُمَّ لا تَمْقُتْنى».

[كشف الغمة، ج 2، ص 329.]

افلح، غلام امام باقر عليه السلام مى گويد: چون امام باقر عليه السلام خنده مى كرد، مى گفت: خدايا مرا دشمن مدار (و بر من غضب مكن).

گاهى خنده، سبب غفلت انسان مى شود و خنده هاى غافلانه موجب قهر الهى مى گردد. گفتن جمله بالا هنگام خنده، آدمى را از خشم الهى ايمن مى سازد.

بخش دوم: سـيره امام باقـر عليه ‏السلام در برخورد با اجتماع

24. حكمت بخشى و علم گسترى

عَنْ جابِرِ بْنِ عَبْدِاللّه ِ الاْنَصْارِي قالَ: قالَ لى رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله:

يُوشَكُ أَنْ تَبْقى حَتى تَلْقى وَلَدا لى مِنَ الْحُسَيْنِ يُقالُ لَهُ مُحَمَّدٌ، يَبْقَرُ الْعِلْمَ بَقْرا فَاِذا لَقيتَهُ فَاقْرَئْهُ مِنّى السَّلامَ.

[احقاق الحق، ج 12، ص 157.]

جـابر بن عـبداللّه انصارى مى گويد: پيامبراكرم صلي الله عليه و آلهبه من فرمـود: انتظار مى رود تو بمانى تا ملاقات كنى فرزند مرا از نسل «حسين عليه السلام» كه به او «محمد عليه السلام» مى گوينـد. او علم را به گونه اى شگفت مى شكافد. چون او را ديدى سلام مرا به او برسان.

25. برخورد با همسفر

عَنْ أبي عُبَيْدَةَ الْحَذّاءِ قالَ:

زامَلْتُ مَعَ أَبى جَعْفَرٍ عليه السلام، فَكانَ إذا نَزَلَ يُريدُ حاجَةً ثُمَّ رَكِبَ فَصافَحَنى. قالَ فَقُلْتُ: كَأَنَّكَ تَرى فى هذا شَيْئا، قـالَ عليه السلام: نَعَمْ اِنَّ الْمُـؤْمِنَ اِذا صافَحَ الْمُؤْمِنَ تَفَرَّقـا مِنْ غَيْرِ ذَنْبٍ.

[مشكاة الانوار، ص 203.]

ابوعبيده حذّاء از ياران امام باقر عليه السلام مى گويد: با امام باقر عليه السلام در راهى همسفر و همراه بودم. هرگاه آن حضرت نيازى داشت و پياده مى شد، به هنگام سوار شدن با من دست مى داد. گفتم گويا در اين دست دادن چيزى [از فضيلت ]سراغ دارى؟ فرمود: آرى، چون مؤمنى با مؤمنى دست دهد، بدون گناه از همديگر جدا مى شوند (خدا گناه هردو را مى بخشد).

از آداب معاشرت در اسلام، مصافحه و دست دادن هنگام ملاقات است و اين كار، صميميت و محبّت مى آورد. اينكه امام حتّى بعد از پياده شدن و سوار شدن دوباره، دست مى داد، تأكيد بر اين كار را مى رساند.

26. بخشش گسترده

عَنْ سُلَيْمانَ بْنَ قُرْم قالَ:

كانَ عليه السلام لا يَمِلُّ مِنْ صِلَةِ اِخْوانِهِ وَ قاصِديهِ وَ مُؤَمِّليهِ وَ راجيهِ.

[بحارالانوار، ج 46، ص 288.]

سليمان بن قرم يكى از اصحاب امام باقر عليه السلام درباره بخشش گسترده آن حضرت مى گويد: او هرگز از نيكى به برادرانش و به آنانكه به او روى مى آوردند و به كسانى كه به او اميد مى بستند و از او انتظار نيكى داشتند، خسته و ملول نمى شد.

27. برخورد با ملاقات كنندگان

قالَتْ سَلْمى مَولاةُ أَبي جَعْفَرٍ عليه السلام:

كانَ يَدْخُلُ عَلَيْهِ اِخْوانُهُ فَلا يَخْرُجُونَ مِنْ عِنْدِهِ حَتّى يُطْعِمَهُمُ الطَّعامَ الطَّيِّبَ وَ يَكْسُوهُمُ الثِّيابَ الْحَسَنَةَ وَ يَهِبُ لَهُمُ الدَّراهِمَ فَاَقُولُ لَهُ فى ذلِكَ لِيُقِلَّ مِنْهُ فَيَقُولُ عليه السلام: يا سَـلْمى ما حَسَنَـةُ الدُّنْـيا اِلاّ صِلَةَ الاْءخْوانِ وَ الْمَعارِفَ.

[بحارالانوار، ج 46، ص 290، روايت 15.]

سلمى كنيز امام باقر عليه السلام مى گويد: برادران آن حضرت نزد او مى آمدند و از محضرش خارج نمى شدند مگر اينكه آنانرا غذاى گوارا مى خورانيد و لباسهاى نيكو مى پوشانيد و بدانان درهمهاى نقره مى بخشيد. در اين باره با او سخن گفتم تا از اين رفتار خويش بكاهد، ولى او مى فرمود: اى سلمى! خوبى دنيا جز نيكى با برادران و آشنايان چيزى نيست.

ارزش ثروت و مُكنت دنيا به آن است كه در راه خير و نيك مصرف شود. بعضى ها در «آزمون مالى» مردود مى شوند و مال دنيا وبال گردنشان مى شود و بايد حساب پس بدهند.

28. كمترين درآمد و بيشترين بخشش

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ أَبى عليه السلام أَقَلَّ أَهْلِ بَيْتِهِ مالاً وَاَعْظَمَهُمْ مَؤُنَةً وَكانَ يَتَصَـدَّقُ كُلَّ جُمُـعَةٍ بِدينارٍ.

[بحارالانوار، ج 89، ص 350، روايت 28.]

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم در ميان خويشانش از همه ثروتش اندكتر ولى هزينه اش (بخشش او) بيشتر بود. او هر روز جمعه يك دينار طلا صدقه مى داد.

29. بخشندگى نسبت به همگان

كانَ [الباقِرُ عليه السلام] ظاهِرَ الْجُودِ فىالْخاصَّةِ وَالْعامَّةِ مَشْهُورَ الْكَرَمِ فىالْكافَّةِ مَعْروفا بِالْفَضْلِ وَالاِْحْسانِ مَعَ كَثْرَةِ عِيالِهِ وَ تَوَسُّطِ حالِهِ.

[الارشاد، ص 164.]

بخشندگى او(امام باقر( ع)) به نزديكان و عموم آشكار بود و سخاوتش مشهور آفاق، و احسان و نيكى او معروف همگان، با اينكه نانخور بسيار داشت و وضعيت (اقتصادى) او متوسط بود.

30. راست‏گويى و خوشرويى و بخشندگى

كانَ الباقِرُ عليه السلام اَصْدَقَ النّاسِ لَهْجَةً وَاَحْسَنَهُمْ بَهْجَةً وَاَبْذَلَهُمْ مُهْجَةً.

[المناقب، ج 4، ص 208.]

امام باقر عليه السلام راستگوترين مردم و زيباترين آنان و بخشـنده ترين افـراد آنان نسبت به اشـياء گرانبـها بـود.

صداقت در گفتار، برخورد نيكو و چهره بشّاش و اهل جود و بخشش بودن از فضايل اخلاقى است كه اگر كسى داشته باشد، نزد خدا و خلق خدا محبوب مى شود.

31. احترام به نيازمندان

كانَ لايُسْمَعُ مِنْ دارِهِ (الباقِرُ عليه السلام) «يا سائِلُ بُورِكَ فيكَ» وَ لا «يا سائِلُ خُذْ هذا» وَ كانَ يَقُولُ: سَمُّوهُمْ بِاَحْسَنِ أَسْمائِهِمْ.

[كشف الغمة، ج 2، ص 363.]

هيچگاه از خانه امام باقر عليه السلام شنيده نشد كه به فقير گفته شود: اى فقير! خدايت بركت دهد يا گفته شود: اى فقير اين را بگير، بلكه امام باقر عليه السلامهماره مى فرمود: فقرا را با بهترين اسمهايشان صدا بزنيد.

در قرآن كريم سفارش شده است: «فَامّا السّائلَ فَلا تَنْهَر». سائل را مران. وقتى سائل و نيازمندى به در خانه مى آيد، بايد به قصد قربت و براى خدا به او كمك كرد و از تحقير و بى ادبى هم پرهيز كرد. نحوه خطاب انسان به سائل، ممكن است سبك و تحقيرآميز باشد. بايد او را با نام نيك صدا كرد، نه آنكه مثلاً او را به اسم «گدا» و «فقير» صدا بزنيم.

32. شيوه صدقه دادن

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ أبى اِذا تَصَدَّقَ بِشَى ءٍ وَضَعَهُ فى يَدِ السّائِلِ ثُمَّ ارْتَجَعَهُ مِنْهُ فَقَبَّلَهُ وَ شَّمَهُ ثُمَّ رَدَّهُ فى يَدِ السّائِلِ وَ ذلِكَ اِنَّها تَقَعُ فى يَدِاللّه ِ قَبْلَ اَنْ تَقَعَ فى يَدِ السّائِلِ.

[وسائل الشيعة، ج 6، ص 303، روايت 5.]

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم چون صدقه اى مى داد آن را در دست فقير مى گذاشت. سپس آن را باز پس گرفته مى بوسيد و مى بوييد و به فقير بر مى گرداند، چرا كه صدقه قبل از آنكه به دست فقير برسد در دست خداوند قرار مى گيرد. (خداوند آن را مى پذيرد).

طبق روايات متعدد كه ارزش و فضيلت صدقه را بيان مى كند، صدقه قبل از آنكه در دست فقير قرار گيرد در دست خدا قرار مى گيرد و بركت پيدا مى كند. اين اهميّت احسان و صدقه را مى رساند و عمل امام باقر عليه السلام نيز با توجّه به اين نكته است.

33. احسان در روز عرفه

وَ كانَ أَبُوجَعْفَرٍ عليه السلام اِذا كانَ يَوْمُ عَرَفَةَ لَمْ يَـرُدَّ سـائِلاً.

[من لايحضره الفقيه، ج 2، ص 211، روايت 2183.]

امام باقر عليه السلام در روز عرفه هيچ فقيرى را (دست خالى) باز نمى گرداند.

عرفه روز مغفرت الهى است و در روايات است كه خداوند، رحمت گسترده اش را شامل حال بندگان مى كند و هيچ حاجتمندى را محروم نمى سازد. با اين حساب، ما هم روز عرفه خوب است هيچ سائلى را از پيش خود محروم برنگردانيم.

بخش سوم: سـيره امام باقـر عليه‏ السلام در خــانـواده

34. امربه ‏معروف و تربيت در خانواده

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ يَجْمَعُنا فَيَأْمُرُنا بِالذِّكْرِ حَتّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ وَ يَأْمُرُ بِالْقِراءَةِ مَنْ كانَ يَقْرَأُ مِنّا وَ مَنْ كانَ لا يَقْرَأُ مِنّا أَمَرَهُ بِالذِّكْرِ.

[وسائل الشيعة، ج 4، ص 1185، روايت 1.]

امام ششم عليه السلام فرمود: پدرم امام باقر عليه السلام ما را گرد مى آورد و فرمان مى داد تا طلوع آفتاب ذكر خدا بگوييم آنانكه از ما توان قرائت قرآن داشتند، فرمان مى داد تا قرآن بخوانند و آنان را كه توان خواندن قـرآن نداشتند مى فرمود تـا ذكر الهى بگويند.

خواندن دعا و ذكر پس از نمازهاى واجب كه به عنوان «تعقيبات نماز» مطرح است، بسيار پسنديده است و خداوند هم دوست دارد وقتى بنده اش فرمان او را اطاعت كرد و نماز خواند، از خدا چيزى بخواهد تا عطا كند. مستحب است بعد از نماز صبح تا طلوع خورشيد، انسان به دعا و تعقيبات و تلاوت قرآن مشغول باشد.

35. همراهى با خدمتكاران

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

فىكِتابِ رَسُولِ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: اِذا اسْتَعْمَلْتُمْ ما مَلَكَتْ اَيْمانُكُمْ فىشَى ءٍ فَيَشُقَّ عَليْهِمْ فَاعْمَلُوا مَعَهُمْ فيهِ. قالَ وَ أَنْ كانَ أَبى لَيأْمُرُهُمْ فَيَقُولُ: كَما أَنْتُمْ عَلَيْهِ، فَيَـأْتى فَيَنْـظُرُ فَاِنْ كانَ ثَـقيلاً قالَ بِسْمِ اللّه ِ ثُمَ عَمِلَ مَعَهُمْ وَاِنْ كانَ خَفيفا تَنَحّى عَنْهُمْ.

[بحارالانوار، ج 46، ص 303، روايت 51.]

امـام صادق عليه السلام فرمود: در نامه رسول خدا آمده است: چون بردگان خود را به كارى مى گماريد كه مشكل است، خود نيز با آنها بدان كار مشغول شويد. سپس فرمود: پدرم (امام باقر عليه السلام) به بردگان فرمانى مى داد سپس مى فرمود: سرجاى خود بايستيد، سپس مى آمد و در آن كار دقت مى كرد. اگر كار مشكلى بود خودش مى فرمود: بسم اللّه و همراه آنان مشغول كار مى شد و اگر كار سبكى بود، از آنان كناره مى گرفت (تا خودشان كار را انجام دهند).

36. گذشت در خانواده

قالَ أَبُو عَبْدِاللّه عليه السلام:

وَ كانَـتْ لاَِبى عليه السلام اِمْـرَأَةٌ وَ كانَتْ تُـؤْذيهِ فَكانَ يَغْفِرُ لَها.

[من لا يحضره الفقيه، ج 3، ص 441، روايت 4528.]

امام صادق عليه السلام فرمود: پدرم داراى همسرى بود كه آن حضرت را اذيت مى كرد، ولى آن حضرت هماره او را مى بخشود.

سازگارى با همسر ناسازگار، نزد خداوند اجر دارد و از اخلاق كريمانه، گذشت و عفو از آزار اوست.

37. احــترام به غـذا

عَنْ أَبي عَبْدِاللّه عليه السلام قالَ:

كانَ أَبى يَكْرَهُ أَنْ يَمْسَحَ يَدَهُ بِالْمِنْديلِ وَ فيها شَى ءٌ مِنَ الطَّعامِ تَعْظيما لَهُ اِلاّ أَنْ يَمُصَّها …

[وسائل الشيعة، ج 16، ص 507، روايت 6.]

امام صادق عليه السلام فرمود: هرگاه به دست پدرم غذايى چسبيده بود، او بواسطه بزرگداشت غذا ناپسند مى شمرد كه آن را با دستمال پاك كند، بلكه آن را مى ليسيد.

رعايت احترام غذا تا اين حدّ سفارش شده، تا انسان نعمت هاى الهى را ناچيز نشمارد و هدر ندهد.

38. بردبارى در خانواده

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام سَمِعتُ أَباجَعْفَرٍ يَقُولُ عليه السلام:

اِنّى لاََصْبِرُ مِنْ غُلامى هذا وَ مِنْ أهْلى عَلى ما هُوَ أمَرُّ مِنَ الْحَنْظَلِ. إنَّهُ مَنْ صَبَرَ نالَ بِصَبْرِهِ دَرَجَةَ الصّائِمِ الْقائِمِ وَ دَرَجَةَ الشَّهيدِ الّذى قَدْ ضَرَبَ بِسَيْفِهِ قُدّامَ مُحَمَّدٍ صلي الله عليه و آله.

[وسائل الشيعة، ج 11، ص 209، روايت 5.]

امام صادق عليه السلام فرمود از امام باقر عليه السلام شنيدم كه مى فرمود: همانا من نسبت به اين برده و نسبت به خانواده ام صبر پيشه مى كنم بر چيزى كه تلختر از حنظل (هندوانه ابوجهل) است. براستى آنكه صبر كند، بواسطه صبرش به درجه روزه دار شب زنده دار مى رسد و نيز به درجه شهيدى مى رسد كه در پيشگاه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله جنگيده و شمشير زده است.

مدارا و تحمّل و صبر بر ناملايمات رفتارى ديگران از فضايل اخلاقى است و از موارد حلم و بردبارى به شمار مى رود. يكى از موارد صبر هم، صبورى در برابر اخلاق و رفتار تند ديگران است.

39. آراسـتگى در خـانواده

عَنْ أَبي الْحَسَنِ عليه السلام قالَ:

دَخَلَ قَوْمٌ عَلى أَبى جَعْفَرٍ عليه السلام فَرَأَوْهُ مُخْتَضِبا بِالسَّوادِ فَسَأَلُوهُ فَقالَ: إنّى رَجُلٌ اُحِبُّ النِّساءَ وَ أنَا أتَصَنَّعُ لَهُنَّ.

[الكافى، ج 6، ص 480، روايت 3.]

امام رضا عليه السلام فرمود: گروهى به محضر امام باقر عليه السلام شرفياب شدند. ديدند آن حضرت موى خويش را رنگ سياه زده است. درباره آن از آن حضرت پرسيدند. فرمود: من مـردى هستم كه زنان (همسرانم) را دوست دارم و خـود را بـراى آنان مى آرايـم.

از عواملى كه قوام خانواده و روابط زناشويى را مستحكم مى سازد، آن است كه هر يك از زن و شوهر، خود را براى ديگرى بيارايد. آرايش براى نامحرمان از گناهان بزرگ است، ولى آراستگى براى مَحرم ها و خانواده پسنديده است و محبت را تقويت مى كند.

40. زينت زر و سيم در خانواده

قـالَ الصَّـادِقُ عليه السلام:

كانَ أَبى عليه السلام لَيُحَـلّى وُلْدَهُ وَ نِساءَهُ بِالـذَّهَبِ وَ الْفِضَّـةِ.

[الكافى، ج 6، ص 475، روايت 2.]

امـام صـادق عليه السلام فرمـود: پدرم هماره فرزندان و زنان خويش را با طـلا و نقـره مى آراست.

اين حديث، بر لزوم تأمين نيازهاى زنان و فرزندان تأكيد دارد. زنان و دختران با طلا و جواهرات آراسته مى شوند و چنين آرايشى براى آنان طبيعى است و پدر خانواده خوب است كه به اين نيازها توجه داشته باشد.

منبع : چهل حديث « سیره باقری » عليه السلام‏ ، سيد محمود مدنی بجستانی‏.