اسراف در نفس

اسراف هم دربارۀ نعمت هاى بيرونى مطرح است و هم دربارۀ نعمت هاى درونى؛ برای مثال، اولين لحظه‏ اى كه ارتكاب گناه در فكر انسان خطور كند، قبل از ارتكاب، اسراف در نفس پيدا می شود؛ يعنى، او اين پديدۀ فكرى و علمى و نيز عملى يعنى عزم و اراده را بيجا مصرف می كند. خداوند می ‏فرمايد: وقتى شما به جان خودتان اسراف كرده‏ ايد، نا اميد نباشيد. چون درهاى رحمت، همواره باز است.

سپس می فرمايد: «و انيبوا الى ربكم و اسلموا له‏» (1) 

اين انابه و تسليم شدن، تغييرى در صحنۀ نفس است. پس اول، اسراف بر نفس است.

بسيارى از آيات نشانۀ آن است كه اين تغيير، سخت  يا آسان است؛ چنان كه ‏طى راه سخت يا آسان است؛ يعنى اين دو مطلب با هم ارتباط دارند: يكى اين‏كه اصل تغيير، گاهى سخت و گاهى آسان است. مطلب ديگر اين كه طى راه، گاهى سخت و گاهى آسان است.

منشا اين سختى يا آسانى، اين است كه‏ اگر وصفى به صورت «ملكه‏» در دل رسوخ كرده باشد، تغييرش سخت ولى ادامه راه مناسب با آن، سهل است كه به اين ترتيب، هر دو مطلب به رسوخ وصفى نفسانى وابسته است. به اين معنا، كه در اوايل امر، همان طور كه فراگيرى علم، ثابت و آسان است و می ‏فهمند، فراگيرى مسائل اخلاقى مثل متخلق كردن كودكان هم سهل است. چون مسائل اخلاقى هم با فطرت اينها سازگار است و هم ضد اخلاق و ارزش در جان اينها جايى پيدا نكرده است؛ ولى اگر اخلاقى نفسانى در دراز مدت به صورت ملكه در آمده باشد طى راه مناسب با آن ملكه، آسان ولى تغيير آن سخت است.

---

پی نوشت

1.  زمر، آيۀ 54. 

منبع

مبادی اخلاق در قرآن کریم، آیة الله عبدالله جوادی آملی