نحوه علم آموزی در سیره نبوی

۰۴ دی ۱۳۹۳ 0

سیره پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره علم آموزی و دانش پژوهی نیز،بهترین الگو و سرمشق برای مسلمانان بود. او نخستین معلم در اسلام بود و همواره در حال آموزش یارانش بود و هنگامی که می دید اصحابش حلقه های درس و بحث مسجد تشکیل داده اند، کنار آنها می نشست و می فرمود: من به این مجالس امر شده ام (1).

نقل کرده اند که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) دو گروه را در مسجدش دید که یکی به عبادت و دعاء، و دیگری به بحث و درس مشغول بود.آن حضرت در کنار گروه دوم نشست و فرمود: خدا مرا معلم مبعوث کرده است.(2)

آفرین بر طالب علم

شخصی از اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به نام صفوان بن عسان مرادی می گوید: از قبیله خود مسافرت کردم و در مسجد خدمت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) رسیدم،دیدم آن حضرت به دیوار مسجد تکیه داده و نشسته است.عرض کردم یا رسول الله ؛برای فراگیری علم آمده ام.فرمود:

آفرین بر طالب علم که فرشتگان با بال هایشان او را احاطه می کنند.(3)

پيغمبر (ص) هنگام علم ‏آموزى، هر يك از اصحاب را بر حسب مرتبه مى ‏نشانيد؛در الصحيح آمده است كه ابن مسعود از پيغمبر (ص) روايت كرده كه مى ‏فرمود: بردباران و خردمندان شما نزد من بنشينند، و سپس ديگران.

صحابه يكديگر را به حضور در مجلس علم ترغيب مى ‏نمودند

سيد سمهودى در جواهر العقدين آورده كه ابو هريره از بازار مدينه مى‏ گذشت، ايستاد و گفت:
اى اهل بازار، شما چه عاجزيد؟ گفتند: چرا؟ گفت: ميراث پيغمبر (ص) را تقسيم مى ‏كنند و شما اينجا هستيد، چرا نمى‏ رويد سهم خود را بگيريد؟ گفتند: در كجا؟ گفت: در مسجد.
پس بازاريان به سوى مسجد شتافتند و ابو هريره همان‏جا ايستاده، انتظار آنها را مى‏ كشيد.
بازگشتند و گفتند: ديديم كسانى نماز مى ‏خوانند و كسانى قرآن مى‏ خوانند و كسانى در حلال و حرام مذاكره مى‏ كنند. ابو هريره گفت: واى بر شما، ميراث پيغمبر (ص) همين است.

چگونگی نشستن علم آموزان

ابن العربى در الاحكام آورده است كه جاى گرفتن در مجلس پيغمبر (ص) در مجالس جمعه و مجلس علم صبحگاهى، به ترتيب هجرت و علم بود، و در مجلس حرب، جنگ ‏آزمودگان و دلاوران نزديك پيغمبر (ص) مى ‏نشستند، و در مجالس مشورت كسانى كه بصيرت داشتند، و در مجالس ذكر به ترتيب ديگر؛ و اين همه در ضمن اين آيه است: «يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ‏ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ»(4) كه والامقامى شخص، نخست به ايمان و سپس به علم است.

علم آموزی:

ابن رفاعه نقل می کند: نخستین بار در مسجد هنگامی که رسول خدا( صلی الله علیه و آله و سلم) بالای منبر بود و خطبه می خواند،خدمتش رسیدم.همان جا گفتم : یا رسول الله؛مردی غریب هستم که چیزی از مسایل دینی نمی دانم در این حال پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از منبر پایین آمد و روی چهارپایه ای نشست و هر چه می خواستم به من آموخت.(5)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم اصحاب خود را تشویق می کرد و می فرمود: احکام دین را از هم بیاموزید.روزی بالای منبر فرمود: چرا بعضی از مردم که احکام دین را بلد نیستند ،از همسایگانشان نمی آموزند؟(6) و نیز فرمود: تا ندانید و احکام اسلام را فرا نگیرید،خدا به شما پاداش نمی دهد.(7)

عبدالله بن مسعود می گفت: هفتاد سوره از زبان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آموختم(8).عباده بن صامت به کسانی که تازه اسلام آورده و به مدینه آمده بودند، احکام اسلام را آموزش می داد.(9)

اصل:برآورده شدن نیاز علمی بهمراه آرامش و نشاط محیط آموزشی

پيغمبر (ص) روزهاى معيّنى را به اهل علم اختصاص مى‏ داد

از ابن مسعود روايت است كه پيغمبر (ص) روزهاى خاصى را براى موعظه معيّن فرموده بود كه ما دچار ملال نشويم. انس از پيغمبر (ص) نقل مى‏ كند كه فرمود: آسان بگيريد و سخت مگيريد، مژده برسانيد و نفرت ايجاد مكنيد.
آورده‏ اند يكى از صحابه روزهاى پنجشنبه موعظه مى ‏گفت، گفتند: چه شود كه هر روز وعظ كنى؟ گفت: آنچه مرا بازمى‏دارد، بيم ملال شماست. پيغمبر (ص) نيز روزهاى معيّنى براى ما وعظ مى ‏كرد كه ملول نشويم. در فتح البارى آمده است: از اين حديث، استحباب ترك مداومت در عمل استفاده مى ‏شود كه مبادا به دل‏زدگى بينجامد. هر چند مواظبت مطلوب است، اما به يكى از چند صورت: يا هر روزه بدون فشار و به زحمت افتادن؛ يا يك روز در ميان استراحت؛ يا دو روز در هفته. به هر حال، به اختلاف احوال و اشخاص تفاوت مى ‏كند.

اصل :فن خلاصه ‏نويسى

در حسن توجه صحابه به حفظ و ضبط هر چه از پيغمبر (ص) مى ‏شنيدند

پيغمبر (ص) هنگام نماز عشا به اصحاب مى ‏فرمود: آماده باشيد كه هنگام نماز صبح با شما كارى دارم. گروهى از آنان به يكديگر سفارش مى ‏كردند مواظب باش كه هر كلمه حضرت راتكرار كنى، و هر يك از ما به ترتيب تكرار كنيم تا چيزى از فرموده حضرت فوت نشود.

اصل: پرسش و پاسخ

صحابه هرگاه چيزى را مى ‏شنيدند كه نمى ‏فهميدند، مى ‏پرسيدند تا بفهمند

بخارى آورده است كه عايشه هيچ چيز را نمى ‏فهميد مگر پس از مراجعه دوباره به آن و شناخت آن، ابو نعيم گويد: از آداب طالبان علم اين است كه از همديگر بپرسند و به يكديگر بفهمانند. از انس بن مالك روايت شده كه گاه شصت مرد نزد پيغمبر (ص) نشسته بوديم، و حضرت سخنانى مى ‏فرمود و ما براى حاجتى بيرون مى ‏رفتيم. پس شش تا شش تا دوباره مراجعه مى ‏كرديم و مى ‏پرسيديم تا بفهميم، چنانكه گويى در دل ما كاشته شده است.بخارى گويد: بناى كار مسلمانان بر اين بود كه شاهد، علم را به غايب برساند و اگر چنين نبود، اكنون دين پس از چهارده قرن تروتازه به ما نمى ‏رسيد.(10)

نتیجه:

همانطور که در بالا ذکر شد یکی از مشخصه های تمدن اسلامی، تربیت صحیح شاگردان(با توجه به موقعیت،زمان یادگیری،نحوه یادگیری و....) است.در سیره نبوی توجه به این عوامل (چرایی،چگونگی،تاثیرپذیریی،کارآیی) مورد توجه یپامبر صلی الله علیه و آله و سلم بوده است تا توانسته شاگردانی را تربیت کند که هر کدام از آنها سرآمد زمانه خود باشند؛ و هر یک با آثار خود پازل تمدن اسلامی را شکل داده اند و آن را به تشنگان علم عرضه کرده اند.

پی نوشت:

(1)ابن اثیر،اسد الغابه فی معرفه الصحابه،ج5،دار احیاء التراث العربی،بیروت،[بی تا]،ص277.

(2)عبدالحی الکتانی،التراتیب الاداریه،دارالکتب العلمیه،بیروت،ص219-220

(3)ابن اثیر،اسد الغابه فی معرفه الصحابه،ج3،دارالحیاء التراث العربی،بیروت،[بی تا]،ص24.

(4)مجادله، 11.

(5)همان،ج5،ص193.

(6)محمد حسن سراب،المدینه النبویه فجر الاسلام و العصر الراشدی،ج1،دارالقلم،الدار الشامیه،بیروت و دمشق،ص218.

(7)غزالی،فاتحه العلوم،مطبعه الخانجی،قاهره،ص19.

(8)ابن سعد،الطبقات الکبری،ج2،دار الحیاه التراث العربی،بیروت،ص343.

(9)محمد حسن سراب،المدینه النبویه فجر الاسلام و العصر الراشدی،ج1،ص231

(10)عبد الحى كتانى،نظام ادارى مسلمانان در صدر اسلام،عليرضا ذكاوتى قراگزلو،ص318.

منابع :