عوامل شکل گیری جنگ جمل

 

 

 

یکی از نبردهایی که حضرت علی (ع)  در آغاز خلافت، در راستای مسئولیت خطیر امامت خویش ناگزیر به آن شدند ایستادن در برابر ناکثین (پیمان شکنان) در جنگ جمل بود. در یک کلام عامل اصلی پیمان شکنی سران جمل در دنیاطلبی آنان خلاصه می شود. اما  آن ویژگی هایی که این دنیا طلبی را باعث می شد عبارت بودند از: 

 

یکی از عواملی که مثلث شوم ناکثین را به جنگ با علی(ع) وادار کرد، برتری جویی آنها بود در جریان حرکت سپاه جمل بسوی بصره و در شهر بصره موارد بسیاری دیده می شد که طلحه و زبیر و یا فرزندان آنها برسر این که کدامیک از این دو به پیشنمازی مردم بایستند ، مشاجره داشتند و این نشان دهنده ی وجود حس خود بزرگ بینی در این افراد است.

«آن گاه که خبر حرکت عایشه و طلحه و زبیر از مکه به بصره،  به علی(ع) رسید، خدا را ستایش کرد و ثنا گفت و فرمود:

 

عامل دوم جنگ ناکثین با علی(ع) کینه ای است که از خاندان رسالت به دل داشتند .

«انس بن مالک در روایتی می گوید:

پیامبر(ص) سرش را روی شانه های علی(ع) گذاشت و گریست . علی(ع) از او پرسید: ای رسول خدا چه چیز تو را به گریه انداخت؟ فرمود: کینه هایی که در سینه های مردم است و آنها را آشکار نمی کنند تا من از دنیا بروم» (2)

 

سومین عامل حسادت است. چون علی(ع) مورد توجه و علاقه ی فراوان پیامبر(ص) بود و همیشه در کنار او بود و پس از پیامبر شایسته ترین فرد برای رهبری مومنان بود، مورد حسادت ناکثین قرار گرفت .

شیخ مفید دراین باره می گوید:

«وقتی خبر حرکت عایشه و طلحه و زبیر از مکه به سوی بصره به امیرمومنان رسید، ابو هثیم بن تیّهان به پا خاست و گفت: ای امیرالمومنین! حسد قریشیان نسبت به تو دو گونه است: نیکانشان بر فضیلت و برتری مقام تو رشک برند، و بدان آنها چنان حسد ورزیدند که خدا، اعمال آنها را تباه ساخت وگناهشان را سنگین کرد آنان به برابری با تو رضایت ندادند، بلکه خواستند بر تو پیشی بگیرند. لیکن هدف، دست نیافتنی بود و مسابقه، آنان را فرو افکند . تو از خود قریش به آنان سزاوارتری، پیامبر آنان را در زندگی اش یاری کردی و پس از مرگ، حق او را ادا نمودی. به خدا سوگند آنها جز بر خویش ستم نکردند. اینک ما یاران و یاوران تو ایم. کارت را به ما بفرما. آنگاه اشعاری درمدح علی(ع) سرود...»(3) 

 

عامل دیگر حرص و طمع بود چون طلحه و زبیر در دوران خلفای قبلی امتیازاتی داشتند، به سراغ علی(ع)رفتند وگفتند :

«ای امیرمومنان! شرایط زمانه را می دانی و از گرفتاری ما باخبری. نزد تو آمده ایم تا چیزی به ماببخشی تا به اوضاعمان سر و سامان دهیم و بتوانیم حقوقی را که برگردن داریم ادا کنیم. علی(ع) فرمود: شما از آنچه که من در ینبُع دارم، با خبرید اگر می خواهید، مقداری که ممکن است برای شما بنویسم .گفتند ما نیازی به ثروت شخصی تو در ینبع نداریم.

علی (ع) فرمود: پس چه کنم؟ گفتند از بیت المال به ما مقداری اختصاص ده که زندگی ما را کفایت کند. امیرمومنان فرمود: سبحان الله! من چه اختیاری در بیت المال دارم؟ بیت المال از آن مسلمانان است و من تنها خزانه دار و امین آنانم. اگر مایل باشید بر منبر می روم و خواسته ی  شما را  از مردم می پرسم. اگر اجازه دادند، انجام می دهم. من چه اختیاری نسبت به آن دارم؟ این برای تمام مسلمانان است چه اینجا باشند چه نباشند لیکن من عذر خود را به شما گفتم.

گفتند ما درصدد به زحمت انداختن تو نیستیم اگر تو را به این امر واداریم، مسلمانان تو را اجابت نخواهند کرد.» (4) 

 

پنجمین عامل را می توان جهالت و ساده اندیشی عامه ی مردم دانست نادانی آنان به حدی  بود که به راحتی فریب سران فتنه را می خوردند. درتاریخ طبری آمده است:

«در روزجنگ جمل، دو قبیله ضبّه و ازُد دور عایشه را گرفتند . در این میان مردانی از قبیله ی ازد، سرگین شتر را برمی داشتند، آنرا خرد می کردند و می بوییدند و می گفتند: سرگین شتر مادرمان بوی مشک دارد!» (5)

مردم آن روزگار به حدی نادان بودند ،که در زمان معاویه ، هنگام حرکت شامیان به سوی صفین، معاویه در روز چهارشنبه ، نماز جمعه به جای  آورد و آنان جان خود را در اختیار او گذاشته بودند تا جایی که لعن نمودن علی(ع) را یک سنت قرار داد.

---

پی نوشت:

1- دانش نامه امیرالمومنین،4/427

2- نبردجمل،18( به نقل ازتاریخ دمشق)

3- دانش نامه امیرالمومنین،4/437

4- همان،442

5- تاریخ طبری،4/522